Пятроўскія і касецкія песні

Выконваліся ў дні перадпятроўскага посту, які пачынаецца ад панядзелка пасля Траецкага тыдня і працягваецца да Пятра (12 ліпеня ў праваслаўных беларусаў, народная назва – Пятроўка). Паэтыка названых песень прыблізна аднолькавая: яны маюць зачын-зварот да сонца і Бога тыпу: «Сонейка! Пятрова ночка невялічка, сонейка…», «Божа наш! Пятрова ночка маленька, божа наш…», «Божа наш! На сенажаці мядуначка, божа наш…», просьбы пра добрае надвор’е. Аднак пятроўскія песні тэматычна шырэйшыя за касецкія. Калі ў апошніх згадваецца выключна пра касцоў ці гаспадара, якога касцы велічаюць, то ў пятроўскіх сустракаюцца таксама любоўна-шлюбныя матывы.

Узор запісу:

БОЖА НАШ! ПЯТРОВА НОЧКА НЕВЯЛІЧКА… КАСЦЫ КОСЯЦЬ…

(пятроўская песня) (касецкая песня)

Божа наш! Пятрова ночка невялічка. Касцы косяць,

Божа наш! Бога просяць:

Божа наш! А хто ж у нас не выспаўся?

Божа наш! – Ой, дай, Божа, пагоданьку

Божа наш! Млода Манечка ўсю ноч не спала. Да на нашу работаньку.

Божа наш!

Божа наш! Ўсю ноч не спала, паясы ткала. Сена пакасіці,

Божа наш! Дадому звазіці.

Божа наш! Паясы ткала шалковыя.

Божа наш!

Божа наш! Хусткі рабіла паркалёвыя.

Божа наш!

Жніўная проза

Галоўнае – запісаць аповед пра зажынкі і дажынкі, даўнейшыя і цяперашнія. Даведайцеся таксама, наколькі быў распаўсюджаны звычай жніўнай талакі, ці запрашаюць на талаку ў нашы дні.

Апытальнік для збору жніўнай прозы

1. Як рыхтаваліся да дажынак? Як апраналіся, што бралі з сабою?

2. Каму даручалі зажынаць першаму? Ці ўдзельнічалі ў зажынках мужчыны? Што яны рабілі і як сябе паводзілі? Колькі снапоў нажыналі ў дзень зажынак? Што рабілі з першым снапом?

3. Што рабілі, каб пры жніве не балелі рукі? (Абвязвалі іх ніткай з вясельнага каравая, каласамі, вырванымі на тым месцы, дзе зажыналі, латачкай, якой былі звязаны ногі нябожчыка.)

4. Што рабілі, каб не балела спіна? (Затыкалі нешта за пояс, падпяразваліся перавяслам, качаліся на зямлі, нешта прыгаворваючы.)

5. Што рабілі з рэшткамі ежы пасля палуднавання на полі? (Пакідалі на мяжы для птушак, мышэй, мураўёў і нешта прамаўлялі, прыносілі дахаты для дзяцей і жывёлы.)

6. Што рабілі, калі знаходзілі ў жыце «залом», «завітку»? Які мелі гэтыя злакі выгляд? Каго вінавацілі ў «заломах»? Хто і як мог абясшкодзіць залом? Якую шкоду гаспадару поля чыніў «залом», калі яго выпадкова зжыналі?

7. Каго і якім чынам запрашалі на талаку? Як дражнілі жняю, што жала горш за іншых, заставалася апошняй?

8. Якімі абрадамі адзначалася заканчэнне жніва? Ці пакідалі на полі некалькі калоссяў і ў якім выглядзе (перавязвалі чырвонай шарсцяной ніткай, запляталі, аблівалі вадой, палолі, клалі камень, хлеб, соль, прыгіналі да зямлі)? Як яны называліся («каза», «барада»)?Ці перакульваліся падчас дажынак па полі? Што яшчэ рабілі? Ці выбіралі каго-небудзь на ролю талакі?

9. Як вярталіся дадому пасля заканчэння жніва? Ці рабілі спецыяльны дажынкавы «букет»? Як ён называўся (вянок, кветка, барада, каза)? Які меў выгляд? Што з ім рабілі? Куды ставілі астатні сноп? Якім чынам потым выкарыстоўвалі зерне з яго?

10. Як сустракалі талачан? Што адбывалася паміж імі і гаспадарамі?

Узор запісу:

а) Ужыная перву жменьку – як сярпом узяць – нясе дадому перву жменьку і ня кажа «прынесла стапок», а скажа «прынесла кулідку і піражок!». Дома схаваюць. А як ацеліцца кароўка, тады нада працадзіць малозіва цераз этую саломку. А тады тую саломку бярэ, парыц даёнку этай саломкай, кідае цаглінку туды, штоб малако чыстая було, штоб сыр моцны буў!

б) Самая старэйшая жанчына нажынала першы сноп. Садзіліся на гэты сноп і ўсе рабілі вянок – сноп гэты ўкрашалі. Снапок абвяжам нітачкамі краснымі або розавымі. Прыносім гэты снапок дамой, ставім на кут і там гэты снапок стаіць да Іспаса. Тады абціраем яго і носім зярняткі ў цэркаў свяціць і етым жытам засяваем, калі сеем жыта ўвосень.

в) Ведьмы роздевалыся догола і шлі завіваты, находылы, коб нэ до пары буў куст. Робылы тэе, коб у хозяйстве нэ вэлось. Бояцца завівку зачэпыты – обожнуть, покынуть, а тогді ужэ альбо вырвуть, альбо на месті там запалють. Вырвы да спалы, а то, кажуть, на крыжову дарогу трэба вынэсты да тожо спаліты чы закопаты. Знахор паліть ее ноччу, у двенадцать часоў ночы.

г) Жнеі пасля абабка жыта завіваюць вянок, украшаюць яго кветкамі і пры гэтым спяваюць песню:

Ой, у садочку цвіла лілея,

Дажала жыта старшая жнея.

Збор жыта, збор!

і г. д.

Звіты вянок жнеі надзяваюць на галаву старшай жнеі «багіні», даюць ёй у рукі дажыначны сноп, які пакрыт белым пакрывалам. Самі акружаюць яе, узяўшыся за рукі і, утварыўшы круг, спяваюць: «У нас сягоння вайна была...»

Патом яны нясуць сноп у хату гаспадару і там тожа спяваюць. Гаспадар выходзіць і сустракае жней з хлебам-соллю. «Багіня» выступае наперад і, пакланіўшыся яму, кладзе каля гаспадаровых ног сноп... І надзявае на галаву гаспадара вянок. Гаспадар запрашае «багіню» і жней у хату. Дажыначны сноп прыносяць жнеі, ставяць яго на покуць і спяваюць песню:

Як на нашай ніўцы

Сягоння дажынкі,

Дзіва, дзіва!

А калі жнеі ўжо ўходзяць, гаспадар дарыць ім падаркі.

д) Як дажынаюць жыта, возьмуць пяць каласкоў, палку паставяць і к палке каласкі прывяжуць. Цвятоў многа нарвуць, ету бараду прыбяруць красіва – ззяе, як кукла, тая барада на полі. Палосак было многа – і ў каждага барада: стаяць, як куклы. Хлеб-соль лажылі, нада зямлю паблагадарыць, што дала ўраджай, таму і астаўляюць.