Вопрос 46

ГРАМАДСКА-ПАЛІТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ

Асноўныя рысы грамадска-палітычнага жыцця Беларусі ў пасляваенны перыяд. У пасляваенныя гады ў СССР, у тым ліку і БССР, захоўвалася палітычная сістэма, якая склалася ў 20 - 30-я гг. Кіруючую ролю ў грамадстве выконвала Каму-ністычная партыя. Усе пытанні палітычнага, гаспадарчага і культурнага жыцця рэспублікі знаходзіліся пад строгім кант-ролем партыйных камітэтаў.

У 1946 г. адбыліся выбары ў Вярхоўны Савет СССР, у 1947 г. - у Вярхоўны Савет БССР. Яны прайшлі пры высокай актыўнасці выбаршчыкаў, у святочнай атмасферы. Савецкія людзі звязвалі з імі свае надзеі на будучыню, але не ўсе яны збыліся.

Рэальная ўлада па-ранейшаму знаходзілася ў руках партый-ных камітэтаў. Яны падмянялі дзейнасць Саветаў, абмяжоўвалі іх паўнамоцтвы як прадстаўнічых органаў. Многія Саветы зай-малі пасіўную пазіцыю, не вырашалі пытанняў, якія ўваходзілі ў іх кампетэнцыю, чакаючы ўказанняў зверху. Да таго ж рабо-чых і калгаснікаў, занятых непасрэдна на вытворчасці, у скла-дзе Саветаў было ў 1948 г. толькі 5,6%, а ў 1950 г. - 4,6%.

Строга рэгламентавалася і дзейнасць прафсаюзаў. Гэта пра-яўлялася ў абмежаванні прафсаюзнай дэмакратыі, зніжэнні ролі прафсаюзаў у вырашэнні гаспадарчых задач, абароне правоў працоўных. У рэспубліцы прафсаюзы аб'ядноўвалі 644 тыс. чалавек, што складала 85,7 % рабочых і служачых (калгаснікі не мелі сваіх прафсаюзаў).

У гэты час актывізавалася дзейнасць камсамольскіх аргані-зацый. У пачатку 1951 г. у БССР налічвалася 17418 камса мольскіх арганізацый, якія аб'ядноўвалі 442 тыс. чалавек. Аднак у дзейнасці камсамола было шмат фармалізму, выхаваўчая работа сярод моладзі часта праводзілася на нізкім узроўні.

Азмрочвалі пасляваеннае жыццё рэпрэсіі, якія закранулі ўсе слаі насельніцтва Беларусі. Палітыка рэпрэсій у Беларусі ў пасляваенныя гады была ў многім звязана з дзейнасцю мі-ністра дзяржаўнай бяспекі БССР Л. Цанавы (1938-1951 гг.). У канцы 40-х - пачатку 50-х гг. па яго асабістаму ўказанню былі рэпрэсіраваны многія вядомыя партыйныя і дзяржаўныя дзеячы, прадстаўнікі беларускай інтэлігенцыі. Ахвярамі Цана-вы сталі міністр асветы БССР П. Саевіч, прэзідэнт АН БССР А. Жэбрак і інш. Яны былі абвінавачаны ў нацыяна-лізме, контррэвалюцыйнай дзейнасці.

Рэпрэсіі закранулі і пісьменніцкую арганізацыю БССР. Па-чатак гэтаму паклала пастанова ЦК ВКП(б) «Аб часопісах «Звязда» і «Ленінград» (жнівень 1946 г.). Абмеркаванне дзейна-сці гэтых часопісаў было праведзена па ініцыятыве I. Сталіна. Вядомых дзеячаў літаратуры М. Зошчанку і Г. Ахматаву абвіна-вачвалі ў прапагандзе безыдэйнасці і апалітычнасці. У студзені 1947 г. была прынята пастанова ЦК ВКП(б) «Аб рабоце ЦК КП(б) Беларусі», у якой абвінавачваліся ў безыдзйнасці і бур-жуазным нацыяналізме некаторыя беларускія пісьменнікі 1 па-эты. Былі рэпрэсіраваны пісьменнікі У. Дубоўка, С. Грахоўскі, А. Александровіч, А. Звонак і інш.

Значна павялічылася колькасць рэпрэсіраваных у пачатку 50-х гг. Калі на 1 студзеня 1944 г. у сістэме ГУЛАГа адбывалі пакаранне 15264 жыхары Беларусі, то на 1 студзеня 1951 г. іх колькасць павялічылася да 96471 чалавека (15% зняволеных складалі асуджаныя за крымінальныя злачынствы).

Аднак, нягледзячы на рэпрэсіі, большасць народа была адданая савецкай уладзе, правадыру і настаўніку I. Сталіну. У пасляваенны час яго аўтарытэт дасягнуў свайго апагея. 3 яго імем звязваліся перамога ў Вялікай Айчыннай вайне, усе дасяг-ненні ў аднаўленні народнай гаспадаркі. У 1947 г. пачалося выданне на беларускай мове збору твораў I. Сталіна. Вялікімі тыражамі выходзіла «Кароткая біяграфія I. В. Сталіна». На яе вывучэнні будавалася ўся палітычная вучоба насельніцтва. Усё гэта спрыяла таму, што Сталін стаў дзейнічаць выключна аднаасобна.

У кастрычніку 1952 г. пасля 13-гадовага перапынку адбыўся XIX з'езд партыі, які перайменаваў ВКП(б) у КПСС. Але з'езд не ўнёс ніякіх змен у грамадска-палітычнае жыццё краіны.

Першыя спробы дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця. 5 сакавіка 1953 г. памёр I. Сталін. Старшынёй Савета Міністраў СССР быў зацверджаны Г. Малянкоў. Сакратарыят ЦК КПСС узначаліў М. Хрушчоў. Былі зроблены першыя спробы па дэмакратызацыі грамадска-палітычнага жыцця. Рэ-гулярна сталі праводзіцца партыйныя пленумы. У гэтым пра-явіўся некаторы паварот ад культу асобы да калектыўнага кіраўніцтва. 2-7 ліпеня 1953 г. пленум ЦК, КПСС разгледзеў пытанне аб злачынных антыпартыйных і антыдзяржаўных дзеяннях члена Прэзідыума ЦК КПСС, намесніка Старшыні Савета Міністраў СССР і міністра ўнутраных спраў Л. Берыя. Пленум канстатаваў, што Л. Берыя імкнуўся выкарыстаць органы ўнутраных спраў супраць партыйнага і дзяржаў-нага кіраўніцтва, каб захапіць уладу ў краіне. У пастанове пленума адзначалася, што Берыя груба парушаў законнасць, фабрыкаваў хлуслівыя «справы» па абвінавачванню добрасум-ленных партыйных і дзяржаўных дзеячаў і разам са сваімі паплечнікамі, якія працавалі ў рэспубліках і абласцях краіны, распраўляўся з імі. (У Беларусі яго сябрам быў міністр дзяр-жаўнай бяспекі Л. Цанава.) Па рашэнню суда Л. Берыя і яго паплечнікі за злачынствы перад народам 23 снежня 1953 г. былі расстраляны. (Л. Цанава пасля арышту і ўзбуджэння супраць яго крымінальнай справы пакончыў жыццё сама-губствам.)

Новыя рысы ў жыцці краіны, у тым ліку і Беларусі, з'явіліся пасля верасня 1953 г., калі першым сакратаром ЦК, КПСС быў выбраны М. Хрушчоў. 3 гэтага часу адбыліся значныя змены ў дзейнасці партыйных, дзяржаўных і савецкіх органаў, а такса-ма грамадскіх арганізацын. У прыватнасці, на пленумах ЦК КПБ, пасяджэннях Савета Міністраў рэспублікі сталі аб-мяркоўвацца пытанні гаспадарчага і культурнага развіцця Бе-ларусі. Былі пашыраны правы мясцовых Саветаў. Ім было перададзена вырашэнне шэрага пытанняў, якія раней ува-ходзілі ў кампетэнцыю рэспубліканскіх органаў. Аднак да-біцца сапраўднага поўнаўладдзя Саветаў у гэты час не ўдалося.

Значна актывізавалі сваю дзейнасць прафсаюзы. У 1956 г. яны аб'ядноўвалі 93,7 % рабочых і служачых рэспублікі. Больш ініцыятыўнымі сталі камсамольскія арганізацыі. Аднак ні праф-саюзы, ні камсамол па-ранейшаму не маглі поўнасцю выкон-ваць свае функцыі. Практыка падмены функцый грамадскіх арганізацый партыйнымі органамі працягвалася.

У першай палове 50-х гг. былі здзейснены некаторыя спробы па скарачэнню адміністрацыйнага апарату, умацаванню закон-насці і правапарадку. У Беларусі была значна зменшана коль-касць міністэрстваў і ведамстваў, адбылося ўзбуйненне абла-сцей і мясцовых Саветаў, штат адміністрацыйна-кіруючага апа-рату такім чынам паменшыўся на 10 тыс. чалавек.

Аднак гэтыя мерапрыемствы не маглі прынесці адчувальных вынікаў, бо, як і раней, захоўваліся прыярытэты адміністрацый-ных рычагоў кіравання над эканамічнымі.

Па-сапраўднаму значныя змены ў грамадска-палітычным жыцці краіны, у тым ліку і Беларусі, пачаліся пасля XX з'езда К.ПСС, які адбыўся 14-25 лютага 1956 г. З'езд разам з іншымі пытаннямі шмат увагі ўдзяліў развіццю дэмакратыі. На закры-тым пасяджэнні з'езда М. Хрушчоў выступіў з дакладам «Аб кульце асобы і яго выніках». 30 чэрвеня 1956 г. Ц-К КПСС прыняў пастанову «Аб пераадоленні культу асобы і яго выні-каў». У гэтых дакументах была зроблена спроба выявіць канк-рэтна-гістарычныя вытокі і прычыны ўзнікнення культу асобы Сталіна, яго сутнасць.

Пасля XX з'езда КПСС былі здзейснены важныя палі-тычныя мерапрыемствы па пераадоленню культу асобы Сталіна. Перш за ўсё былі рэабілітаваны ахвяры рэпрэсій. У Беларусі з 1956 па 1962 г. было рэабілітавана 29 012 чалавек. Сярод іх былі вядомыя партыйныя, дзяржаўныя, ваенныя, грамад-скія дзеячы, работнікі навукі і культуры, рабочыя і калгас-нікі.

У маі 1956 г. ЦК КПСС і Савет Міністраў СССР прыняў пастанову аб пашырэнні ІІравоў саюзных рэспублік. У распа-раджэнне рэспублік перадаваўся шэраг прадпрыемстваў і арга-нізацый, якія раней падпарадкоўваліся саюзным міністэрствам. У 1956 г. БССР было перададзена 356 такіх прадпрыемстваў, а ў 1957 г.- больш чым 500. У выніку аб'ём прадукцыі прад-прыемстваў рэспубліканскага падпарадкавання ў Беларусі склаў у 1956 г. 82 % ад агульнага аб'ёму, што было на 15 % больш, чым у 1953 г.

11 сакавіка 1957 г. Вярхоўны Савет СССР прыняў закон, паводле якога рэспублікі самі маглі вырашаць пытанні аблас-нога і краявога адміністрацыйна-тэрытарыяльнага будаўніцтва. Пашыраліся заканадаўчыя правы саюзных рэспублік. Але гэ-тыя меры не зрабілі адметнага ўплыву на рэальнае палітычнае становішча рэспублік. У іх па-ранейшаму захоўвалася ўсеўлад-дзе партыйнага апарату.

У кастрычніку 1961 г. адбыўся XXII з'езд КПСС, які прыняў праграму пабудовы камунізму. Ставілася задача за два дзесяці-годдзі стварыць матэрыяльна-тэхнічную базу камунізму. Такая выснова была зроблена на падставе значных поспехаў у экано-міцы, якія былі дасягнуты к пачатку 60-х гг., спрыяльнага міжнароднага становішча. Аднак нерэальнасць пастаўленай мэ-ты была відавочнай для большасці спецыялістаў і ў тыя гады. Стваральнікі праграмы не правялі глыбокага навуковага аналі-зу стану эканомікі і перспектыў яе развіцця. Былі дапушчаны пралікі ў прагнозе міжнародных абставін, якія хутка пагоршы-ліся. Стварэнне матэрыяльна-тэхнічнай базы камунізму было немагчыма і таму, што кіраўніцтва краіны збіралася зрабіць гэта з дапамогай старога палітычнага і эканамічнага механізма. Тым больш што тыя дэмакратычныя працэсы, якія назіраліся ў эканамічным і грамадскім жыцці краіны ў другой палове 50-х гг., неўзабаве былі заблакіраваны сіламі бюракратычнага кансерватызму. Рэальная ўлада знаходзілася ў руках партый-ных камітэтаў, у дзейнасці якіх усё больш выразна пачалі выяўляцца бюракратызм, заарганізаванасць і фармалізм.

Адміністраванне і перагібы ўсё больш сталі праяўляцца

Ў Дзейнасці першага сакратара ЦК КПСС М. С. Хрушчова. Кастрычніцкі (1964 г.)

Пленум ЦК КПСС вызваліў яго ад партыйных і дзяржаў-

ных абавязкаў. Першым сакратаром ЦК К.ПСС быў абра-ны Л. I. Брэжнеў. Пазней ён стаў узначальваць Прэзідыум Вярхоўнага Савета СССР і Савет Абароны краіны.

Партыйную арганізацыю Беларусі ў гэты час (з лі-пеня 1956 г. па сакавік 1965 г.) узначальваў К. Т. Мазураў -таленавіты кіраўнік, асабіс-тая думка якога не заўсё-ды супадал'а з лініяй ІДК КПСС.

Нарастанне негатыўных з'яў. 3 прыходам Л. I. Брэжне-

ва да ўлады кароткі перыяд так званай «хрушчоўскай адлігі» завяршыўся, стаў узмацняцца чыста бюракратычны стыль кі-раўніцтва. У партыйных камітэтах былі створаны новыя струк-туры, якія дубліравалі гаспадарчыя органы. Кдруючая роля партыі ў грамадстве была замацавана ў новай Канстытуцыі СССР, прынятай у 1977 г.

У такіх умовах скоўвалася ініцыятыва Саветаў, адбывалася «адзяржаўленне» прафсаюзаў. Яны пераўтварыліся ў адно са звёнаў партыйна-дзяржаўнай сістэмы ўлады. Супярэчлівыя працэсы назіраліся і ў камсамоле. 3 аднаго боку, ён праводзіў вялікую работу па ідэйна-палітычнаму, патрыятыч-наму і працоўнаму выхаванню моладзі, з другога - у дзей-насці камсамольскіх камітэтаў было шмат фармалізму, паказухі.

Негатыўныя з'явы нарасталі і ў Беларусі. Узмацняўся, хоць і ў меншай ступені, чым у іншых рэспубліках, партыйна-бю-ракратычны стыль кіраўніцтва, фарсіраваўся колькасны рост партыі. На 1 студзеня 1986 г. уКПБ налічвалася 667 980 каму-ністаў супраць 319 196 на 1 студзеня 1965 г.

3 1965 па 1980 г. Кампартыю Беларусі ўзначальваў П. М. Машэраў. 3 яго імем звязаны значныя дасягненні ў развіцці эканомікі, навукі і культуры рэспублікі. Вялікай павагай у народзе ён карыстаўся як удзельнік партызанскай барацьбы, Герой Савецкага Саюза, Герой Сацыялістычнай Пра-цы. Але і на яго аказвалі вялікі націск з цэнтра. Тое ж можна сказаць і пра Ц. Я. Кісялёва, які на працягу амаль 20 гадоў узначальваў Савет Міністраў БССР, а ў 1980-1983 гг. быў першым сакратаром ЦК КПБ. Гэта былі таленавітыя кіраўнікі

свайго часу. Яны жылі і пра-цавалі ў рамках тых абставін, якія склаліся вакол іх.

Спроба выхаду са станові-шча, што склалася, была зроб-лена пасля лістападаўскага (1982 г.) пленума ЦК КПСС, на якім генеральным сакрата-ром ЦК КПСС быў выбраны Ю. У. Андропаў. Адразу ж пачаліся барацьба за навя-дзенне парадку і дысцыпліны, мерапрыемствы супраць ка-рупцыі, хаця і тут не абышло-ся без перагібаў. Пасля смер-ці Ю. У. Андропава ў лютым 1984 г. генеральным сакрата-ром ЦК КПСС быў абраны бліжэйшы паплечнік Л. Брэж-нева К- У. Чарненка. Пачалося вяртанне да ранейшых форм і метадаў кіраўніцтва.

Такім чынам, грамадска-палітычнае жыццё краіны, у

тым ліку і Беларусі, у 50-я - першай палове 80-х гг. было супярэчлівым. 3 аднаго боку, яно характарызавалася адносным пацяпленнем палітычнага клімату, дэмакратызацыяй, а з друго-га - новымі дэфармацыямі, усеўладдзем партыйна-дзяржаўнай бюракратыі. Здаровыя сілы грамадства ўсё вастрэй адчувалі неабходнасць пераадолення негатыўных з'яў, маральнага ачы-шчэння і абнаўлення грамадства.