12

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

THE ISSUES OF KAZAKH LEXICOGRAPHУ IN THE

RESEARCH OF CORPS LINGUISTICS

Белботаев Алмасбек Батанұлы Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті Тараз қаласы

[e-mail]

Annotation

The article describes the relation of applied linguistics to the corps linguistics necessarу words and analуzes necessarу words of Kazakh linguistics.

Зерттеу мақсаты мен методологиясы. Тіл тарихындағы әртүрлі тарихи кезеңдер, ондағы тіл дамуының көріністері, лексикалық және грамматикалық тұлғаларының жұмсалыну сипаты т.б. бәрі-бәрі де белгілі бір тілдік заңдылықтарға бағынатындығы белгілі. Ол тілдік заңдылықтар тіл дамуының қай кезеңінде болмысын жанрлық не стильдік түрлеріне қарамай кез келген мәтіндер тілінде де, сондай-ақ тіл тарихына қатысты тарихи жазба ескерткіштер тілінде де дәстүрлі әдістермен қатар соны әдіс-тәсілдердің негізінде зерттеу нысанына алынып отырады. Мәселен, қоғамдық қызметтің қай саласында да қолданбалы бағыт басымдық алуда. Осы орайда жалпы тіл білімінде лингвистиканың қолданбалы саласы өз ауқымын бұрынғыдан да кеңейте дамып, бұрындағы дәстүрлі тіл білімінде бар бағыттарын өз әдіс-тәсілдерімен бұрынғыдан да тереңірек зерттеуге кірісті [Жұбанов А.Қ., Жаңабекова А.Ә. Корпустық лингвистика. – Алматы: «Қазақ тілі» баспасы, 2017.

– 336 бет.].

Қорытынды түйіндеме. Бүгінгі күнге дейінқазақ тіл білімінің лексикография саласында аз жұмыс атқарылды деуге болмас. Бірақта тіл білімі ғылымның соңғы жылдардағы дамуына, ондағы жаңа салаларының пайда болуына байланысты, бұған сай қазақ лексикографиясында да жаңа сөздіктер түрлерінің пайда бола бастағанын (жиілік сөздіктер түрлері сияқты), бірақ сонда да болса басқа тілдер тәжірибелерінде бар

11

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

кейбір сөздік түрлерінің біздің тілімізде әлі жоқ екендігін айтуымыз керек. Олардың қатарына – «Қазақ тілінің морфемалар сөздігі», «Қазақ тілінің грамматикалық сөздігі», «Қазақ тілінің кері-әліпбилі сөздігі» және «Қазақ тілінің түбір сөздер сөздігі» сияқты ұлттық тіл білімі үшін маңызы зор еңбектерді жатқызуға болады. Бұл еңбектердің қай-қайсысы да, біріншіден, қазақ ұлтының тілі үшін, оның болашағы үшін, екіншіден, өзге түркі тілдеріне үлгі болуы үшін, үшіншіден, автоматты аударма жұмыстары үшін, басқаша айтқанда – ұлттық корпустық лингвистика ғылымы үшін де аса қажетті сөздіктер болары даусыз. Сондықтанда қазақ тіл біліміндегі лигнвостатистлексикограф ғалымдардың ендігі зерттеулері осы бағытқа қарай бағытталуы керек деп ойлаймыз.

KAZAKH SATIR OF XIX CENTURY

Елубаева Рахат Сайлаубекқызы Архабаева Гүлнұр Ермаханқызы Тараз инновациялық-гуманитарлық университеті, Тараз қаласы

[e-mail]

Annotation

There is a satire in the literature. In the Kazakh poetry, we believe that the genre of satire and the discovery of the new discourse relates to literature of the XIX century. T. Kozhakeev, a thorough researcher of the satirist genre in the national literary science considers the development of satire at that time as "the Kazakh satire and the public situation before Abai epoch" and "social changes in the Abai era and the Kazakh satirate".

Зерттеу мақсаты мен методологиясы. Кез-келген дәуірден сатираның үлгісін табуға болады. Әрине, оның нысанасы, бейнелеу әдіс-тәсілдері, көркемдік жетістігі мен ізденісі, көрінісі әр келкі, әр түрлі дәрежеде келуі мүмкін. Қалай дегенде де, әдебиет бар жерде - сатира бар. Өйткені адам санасы

12

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

төңірегіндегі жайларға өз бағасын бере алмай, көңіліне жақпаған көріністерге қатысын білдірмей тұрмайды. Адам санасының осы бір сыншылдық өрісі қаласын-қаламасын әдебиет өнерінің бір саласы сатираның дамуына белгілі дәрежеде ықпалын жасайды. Жыраулар поэзиясынан да сатира белгілері айқын танылады. Суреттеу нысанасында, амал-тәсілдерінде өзгешелік болғанмен, сыншылдық ой, әшкерелеу, мінеу кездеседі. Қазақ поэзиясында сатира жанрының кең көрінуі, тың өріс ашуы ХІХ ғасыр әдебиетіне қатысты деп есептейміз.

Ұлттық әдебиеттану ғылымында сатира жанрын жанжақты зерттеген ғалым Т. Қожакеев бұл кезеңдегі сатираның дамуын «Абай дәуіріне дейінгі қазақ сатирасы және қоғамдық жағдай» және «Абай дәуіріндегі қоғамдық өзгерістер және қазақ сатирасы» деп қарастырады [Қожакеев Т. Сатира негіздері.

Оқулық. Алматы, Санат, 1996.]. Әдебиетті дәуірлеу жөнінде қазір көптеген пікірлер айтылуда. ХҮІІІ-ХІХ ғасыр әдебиетін «Отаршылдық кезең әдебиеті» деп атау да ұсынылды [Қожакеев

Т. Сатира негіздері: оқулық. Алматы: Санат, 1996.]. Ғасырмен дәуірлеу де әлі күнге дейін қолданылып келеді.

Қорытынды түйіндеме. Біз ХІХ ғасыр әдебиетіндегі сатираның тақырыптық-идеялық, жанрлық дамуын, көркемдік ізденісін ғалым Т.Қожакеев зерттеуін негізге ала отырып айтуды жөн санаймыз. Өйткені ғылыми этика осыған міндеттейді. Зерттеу нысанасына бармас бұрын ол туралы кімнің не айтқанын білу және оны жүйелеу аса маңызды. Мұның жақсы бір ықпалы ғылыми нысананы танумен бірге, оның ішкі мәселелеріне қатысты ой туындайды. Өзіңе дейінгі ғылыми ой-пікір, зерттеуді білу болашақ ізденіске жол ашады.

Абайға дейінгі қазақ сатирасының дамуында Бұқар жырау, Шал Құлекеұлы, Көтеш ақын, Махамбет пен Шернияз, Дулат Бабатайұлы, СүйінбайАронұлы, ШөжеҚаржаубайұлыақындары

аталады [Бес ғасыр жырлайды. 2 том. Алматы: Жазушы, 1989.]. Әрине, бұл арқалы өнер иелерінің шығармаларының барлығы сатираға арналған жоқ. Бірақ қоғамдық-әлеуметтік мәселелер алға тартқан өткір жайларға бұл тұлғалар бітіспес көзқарасын,

13

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

әшкерелеушілік үнін, халықтың наразылығын, жиренішін білдіретін жекелеген туындыларын арнады.

ХІХ ғасырда қазақ елі тұс-тұстан қыспақ көріп, патшалық отаршылдық езгі мен ішкі феодалдық езгінің тақсіретін бірдей тартты. Азаттық аңсаған ұлт-азаттық қозғалыстар, шаруалар көтерілісі күшейді. Бұл сатираның дамуына жол ашты.

Қорыта айтқанда, ХІХ ғасырда сатира кеңінен дамыды. Түр, көркемдік амал-тәсіл алуандығы айқын көрінді. Тұрмыстық эпиграммалар, сатиралық портреттік суреттемелер мен шолу бұрынғыдан да гөрі кемелденді. Сюжетті сықақ өлең, уытты арнау мен айтыс өлеңдері, зілді шумақтар сатираның әлеуметтік мәнін күшейтті.

HOW TO CREATE A GLOBAL LANGUAGE

Эрсин Гүзел Доктор PhD, Университет Анкары (Турция)

ABSTRACT

The globalization of any language is not in direct proportion to the number people speaking it. The transfrormation of a language into a world language has two main causes and the first one is much more important than the other; political power, which is closely related to military power, both of which can explain why English language has become a world language. The English language has long taken stage at the right time, and at the right place. Crystal,D.(1997)

Today, The English language is used to reach any kind of information anywhere in the world. In fact, it is observed that in some places where the Native tounge is not English, it stil becomes the official language. After the Industrial Revolution starting in the 18th century, the English language became a must for those who wanted to update themselves on the new developments. Together with the influence of immigrant inventors and scientists from other locations,

14

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

this had been the case until WWII. This is the era when the British land started to be called the “workshop of the world”.

After WWII, thanks to the efforts of the USA, which had the same language as its Native tounge, the spread of this language gained even more momentum. Banking, the attempts to reach correct information, popular culture and most important of all, the desire to keep up with the latest political developments led other countries to turn the English language into a ‘lingua franca’. As inevitably true is the fact that it’s a global language, the English language came in different forms according to cultural and geographical differences.

It’s because of this very diversity that we cannot talk of a genuine English anymore. It’s rather time to talk about “Englishes” Crystal (1985) English is now a world language. The USA and Britain can no more own it as their own.

Key Words: Lingua Franca, English, Global Language, Englishes

** *

Всовременном мире для получения тех или иных знаний как глобальный язык используется английский. Причем его влияние настолько велико, что в некоторых регионах он стал официальным языком, оставив позади родной язык представителей данного региона. В 18 веке на Британских островах началась индустриальная эпоха, и чтобы не отстать от индустриального развития другие страны вынуждены были учить английский язык. На это так же повлиял большой поток вливавшихся сюда изобретателей и ученых из других стран. Так продолжалось до Второй Мировой войны, причем в этот период Британию стали называть «мировой мастерской».

После Второй Мировой войны английский стал распространятся еще быстрее благодаря США. Банковская система, возможностьполучатьинформациюнепосредственноиз источников, развитиепоп-культуры иполитики – все это сделало английский язык ‘lingua franca’, то есть языком межэтнического общения. Однако под влиянием различных культур и регионов

15

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

появились различные формы английского языка, поэтому в настоящий момент его нельзя классифицировать однозначно.

В результате на современном этапе невозможно говорить об английском как о едином языке, скорее ему подходит определение «англоязычный». Crystal (1985) Английский стал языком мира и перестал принадлежать только США или Англии.

Ключевые слова: LinguaFranca лингва-франка,

английский язык, глобальныйязык, англоязычный

* * *

Herhangi bir dilin küreselleşmesi o dili konuşanların sayısıyla orantılı değildir. Bir dilin dünya dili haline gelmesinin başlıca iki sebebi vardır ki bunlardan ilki diğerinden daha önemlidir; politik ve dolayısıyla askeri güç ile ekonomik güç, İngilizcenin dünya dili olması bu iki etkenle açıklanabilir. İngilizce uzun zamandır doğru yerde ve doğru zamanda sahneye çıkmıştır. Crystal, D. (1997)

Bugün Dünyada her türlü bilgiye ulaşmak için küresel bir dil olarak İngilizce konuşulmaktadır. Öyleki bazı bölgelerde bu dil zamanla anadilin üzerine çıkarak resmi bir dil haline geldiği de görülmektedir. 18. Yy.da Britanya adasında başlayan Endüstri devrimi sonrası bu gelişmeleri takip etmek isteyen ülkeler için zaruri bir dil halini almaya başlamıştır. Diğer bölgelerden akın eden mucitler ve bilim adamlarının da etkisiyle Bu durum 2. Dünya savaşına kadar devam etmiştir. Britanya topraklarına ‘dünyanın atölyesi’(workshop of the world) denmesi de bu dönemlerde başlar

2. Dünya savaşı sonrası yine Ana dili İngilizce olan ABD sayesinde Yayılması çok daha hızlı olmuş, Bankacılık, doğru bilgiye ulaşma çabası, popüler kültür ve en önemlisi Siyasi gelişmelere ayak uydurma çabasıyla diğer devletler İngilizceyi ‘lingua franca’ haline getirmişlerdir. Küresel bir dil olduğu yadsınamaz bir gerçek olan İngilizce, Konuşulan farklı Kültürler ve Coğrafyalar sebebiyle değişik formlarda ortaya çıkmış ve tek bir sınıflandırma yapılamaz hale gelmiştir.

16

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

İşte bu geniş coğrafya ve çok kültürlülük sebebiyle artık bir “İngilizce” den bahsetmek mümkün değil, “İngilizcelerden” bahsetme zamanıdır. Crystal (1985) İngilizce artık bir dünya dilidir. Amerika ya da İngiltere bu dilin sahibi olmaktan çıkmıştır.

Anahtar sözcükler: Lingua Franca, İngilizce, Küresel dil, İngilizceler

* * *

KÜRESEL BİR DİL NASIL YARATILIR

Ersin GÜZEL

Herhangi bir dilin küreselleşmesi o dili konuşanların sayısıyla orantılı değildir.Bir dilin dünya dili haline gelmesinin başlıca iki sebebi vardır ki bunlardan ilki diğerinden daha önemlidir; politik ve dolayısıyla askeri güç ile ekonomik güç, İngilizce’nin dünya dili olması da bu iki etkenle açıklanabilir. İngilizce uzun zamandır doğru yerde ve doğru zamanda sahneye çıkmıştır Crystal, D. (1997).

Günlük hayatta kullandığımız bütün teknik cihazlarda ya da sokağa çıktığımızda duyduğumuz müzikte bile karşımıza çıkmaktadır. Artık bütün dünya da İngilizcenin Küresel bir dil olduğu tartışmasız olarak kabul edilmiştir. Bu iddianın doğru olmadığını ispata kalkışmak sonuçsuz olacağından, İngilizcenin Küresel bir dil haline gelme süreci incelenmelidir.

İngilizcenin küresel bir dil olma süreci incelendiğinde iki ana etken karşımıza çıkmaktadır; Siyasal gelişmeler ve Bilgiye ulaşım. Siyasal gelişmeler incelendiğinde, İngilizcenin küresel dil olma serüveninin başlangıcı olan 19. yy’da Britanya imparatorluğunun yayılma sahası ve büyümesi bunun en temel nedeni olarak gözükmektedir. 2. Dünya savaşı sonrası Britanya imparatorluğu güç kaybetmiş olsa bile, onun yerini alan ABD’nin resmi dilinin İngilizce olması sebebiyle Bu yayılma ve gelişme hızlanarak devam etmiştir (Crystal, 1997-9,15).

İngilizcenin kullanımını arttıran diğer bir tarihsel süreç ise Endüstri Devrimi’dir Yine 19.yy’da Sanayi devrimini

17

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

gerçekleştiren Britanya nüfusu 1700’lü yıllarda 5 milyon iken 1800’lü yıllarda iki katına çıkmış ve sanayi devrimi ile bütün dünyaya sanayi ve teknoloji ihracatını başlatmıştır. Birçok icadın İngiltere kökenli olması sebebiyle o dönemlerde Britanya topraklarına ‘dünyanın atölyesi’(workshop of the world) denilmeye başlanmıştır. Diğer gelişmekte olan ülkelerin bu yeni icatları ve gelişmeleri takip etmeleri için İngilizceyi bilmeleri zorunlu hale gelmiş ve İngiliz teknolojisi ile birlikte terminolojide bu ülkelerin dillerine girmeye başlamıştır.

İngiltere’deki bu gelişimler, kıtadaki birçok bilim adamının İngiltere’ye gelmesine ve çalışmalarını burada sürdürmesine de yol açar.Yüzyılın sonuna doğru İngiltere’deki gelişmeler Amerika’ya da sıçrar ve II.Dünya Savaşı sonrası yıpranan İngiltere’nin yerini 20.yy.da Amerika doldurur.Bilgiye ulaşımın ise tek bir dili vardır; İngilizce (Crystal,1997-20, 45).

Yine 2. Dünya savaşı sonrasına gelişen diğer bir sektör vardır; Bankacılık. Gelişmiş devletlerin bu sektörden uzak kalması zaten düşünülemezdi, dolayısıyla başını İngiltere, ABD ve Almanya’nın çektiği bu sistem sonrası, İngilizcenin küreselleşmesi için yeni bir etken daha ortaya çıkar; Paraya ulaşım (Crystal, 1997-45).

Tüm bu tarihsel gelişmeler sonucunda uluslar arası ilişkiler, medya (reklamlar, radyo yayıncılığı, pop müzik v.s.) eğitim uluslararası ticaret vasıtasıyla İngilizce kullanılır,çünkü bir ‘lingua franca’dır. Son yıllarda İngilizcenin yanında başka bir dili daha kullanma çabası özellikle AB’de gözükse de İngilizce artık alternatifsiz bir ‘lingua franca’dır.

17. yy.dan beri medya ve yayın İngilterede büyük gelişme göstermiş 1871 yılında “Routers” Londra’da kurulmuş ve bütün dünyaya haber dağıtan uluslar arası bir haber kaynağı konumuna gelmiştir. 2. Dünya savaşı sonrası ABD tarafından yapılan radyo yayınlar sayesinde de bütün dünyaya İngilizce yayılmıştır (Crystal, 1997-47,62).

1996 BFI Televizyon ve Film Elkitabı’na göre dünya film endüstrisinin %80’i İngilizcedir. Oscar törenleri her zaman İngilizce olduğu gibi Avrupa’da yapılan Cannes Film Festivali’nde verilen ödüllerin yarısından fazlası İngilizce filmlere verilmektedir. TV

18

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

yayınları, klipler sayesinde sadece Dil değil, giyim tarzı yaşam şeklide küresel olma yolunda hızla ilerlemiştir.

Crystal’ın tüm bu gelişmeleri yazdığı ‘Küresel Bir Dil Olarak

İngilizce-English as a Global Language(1997)’ adlı kitabında bahsettiği tarihsel olaylar ve bu olayların kültürel sonuçları küresel bir dilin yaratılış aşamalarını belirler. Crystal(1997)’ın gösterdiği tarihsel ve kültürel gelişmeler, Tarık Ali’nin ‘Fundamentalizmler Çatışması (2002)’ adlı kitabında sıraladığı tarihsel olaylarla paralellik gösterir.İki yazar da 19.yy. dünyasında Britanya İmparatorluğu’nun kayıtsız şartsız egemenliğinden bahsederken bu dünya liderliğinin I. ve II.Dünya Savaşları’ndan sonra Amerika’ya geçtiğinde hemfikirdir.Crystal Amerika’nın yayılış aşamalarını tarihin doğal bir sonucu olarak kabul eder ve siyasal, askeri, ekonomik bakımlardan dünyada tek güç olan bu ülkenin dilinin ‘dünya dili’ olarak kullanılmasını yadırgamaz.

2. Dünya savaşı sonrası ortaya çıkan ve hemen akabinde şekillenen uygarlıklar çatışması soğuk savaş döneminde oluşan küresel kutbun liderliğini yapan ABD sayesinde Siyasi olarak da Küreselleşir. Huntington (1993)

Crystal İngilizcenin dünyanın dili olmasının o dili anadil olarak konuşanlar açısından avantajları olduğuna değinir. Fakat bir dünya diline ya da diğer bir deyişle ‘lingua franca’ya da ihtiyaç olduğu bir gerçektir. Bilgiye ulaşmak ve iletişimi sağlamak için şu an dünya da en yaygın olarak kullanılan dil İngilizce’dir. Bu noktada İngilizce öğrenmek bir gerekliliktir. Fakat iletişimin amacının tüm dünyayla etkileşime girmek olduğu düşünülürse özellikle sözel iletişimde Amerikalıların/İngilizlerin kullandığı standart bir İngilizce kullanımının dayatılması gereksizdir (Crystal, 1997-113)

Son yıllarda İngilizce Britanya adası dışında nativization (ulusallaşma) sürecine girmiştir. Kullanılan bölgeye göre değişik formlar kazanan ve farklılıklar gösteren bu dile uygun genel bir derecelendirme yapmak ve sınıflandırmak artık mümkün olamamaktadır (Lowenberg, P.1992-109).

Tüm bu gelişmeler, yayılım ve farklı coğrafyalar sebebiyle farklı formlarda şekillenen İngilizceyi bu açıdan 3 ayrı halkada

19

ТІЛ, МƏДЕНИАРАЛЫҚ ҚАРЫМ ҚАТЫНАС ЖƏНЕ ҰЛТТЫҚ СƏЙКЕСТІЛІК: БОЛАШАҚҚА БАҒДАР

incelenmektedir. Bu halkalardan “İç halka” İngilizce’nin geleneksel kültürel ve linguistik dağılımını belirtir. Bu halkadaki ülkeler İngilizceyi anadil olarak belirlemişlerdir. Dış halka,yıllarca süren kolonileşme sonucunda İngilizce’nin resmi ya da ikinci dil olduğu ülkeleri belirtir. Genişleyen Halka ise bu dili yabancı dil olarak kullanan ülkeleri göstermektedir (Kachru, 1992-355, 356).

Genişleyen Halka			Dış Halka (The			İç Halka (The Inner
(The Expanding			Outer Circle)			Circle)
	circle)
Çin.....	1.088.200		Bangladeş......		107.75	ABD.........	245.800.00
Mısır...50.273.000			6.000			0
Endonezya 175.90...			Ghana........		13.754.0	Britanya.......		57.006.0
4.000			00			00
İsrail....	4.512.000		Hindistan......		810.80	Kanada.........		25.880.0
Japonya...		122.620.0	6.000			00
00			Kenya....	22.919.000		Avustralya..........		16.4
Kore....	42.593.000		Malezya....		16.965.00	70.000
Nepal....	18.004.000		0			Yeni
Suudi			Nijerya....	112.258.00		Zelanda.....		3.366.000
Arabistan...		12.972.0	0
00			Pakistan.....		109.434.
Tayvan 19.813.00...			000
0			Filipinler........		58.723
Rusya....	285.796.00		.000
0			Singapur	........	2.641.
			000
			Sri
			Lanka.....	16.606.000
			Tanzanya....		23.996.0
			00
			Zambiya.....		7.384.00
			0

20