48. Өлшеу құралдарының түрлері

Шама бірлігін іс жүзінде өлшеу үшін нормаланған қателіктері бар өлшем құралдары деп аталатын техникалық құралдар қолданылады. Өлшем құралдарына жататындар: өлшемдер, өлшемдік түрлендіргіштер, өлшеуіш аспаптар, өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер, өлшеуіш жабдықтар.

Өлшем (физикалық шаманың өлшемі, ҚР СТ 2.1-2000) деп берілген мөлшердегі физикалық шаманы жаңғырту (сақтау) үшін қолданылатын өлшем құралы. Өлшемнің бұл құралдарына кірлер, ұзындықтық ұштың өлшемдері, т.б. жатады. Тәжірибеде бір мәнді және көп мәнді өлшемдер, сондай-ақ өлшемдер жиыны және магазині қолданылады. Бір мәнді өлшемдер бір мөлшердегі шамаларды жаңғыртады (кірлер). Көп мәнді өлшемдер физикалық шаманың бірнеше өлшемдерін бейнелейді. Мысалы, миллиметрлік сызғыш заттың ұзындығын сантиметрмен де, миллиметрмен де көрсете алады.

Өлшемдік түрлендіргіш - өлшеуіш ақпараттың сигналын өңдеу немесе сақтау үшін, сондай-ақ көрсеткіш құрылғыға беру үшін қолайлы күйге түрлендіру қызметін атқаратын өлшем құралы. Өлшемдік түрлендіргіштерге өлшеуіш аспаптардың конструкторлың сызбасына кіреді, не онымен бірге қолданылады, бірақ түрлендіргіштің сигналдары бақылаушыға тікелей сезілмейді. Мысалы, түрлендіргіш кернеуді күшейту үшін, компьютер жадысына ақпаратты жіберу үшін қажет болуы мүмкін. Түрленетін шаманы кіруші, ал түрлендіру нәтижесін - шығушы шама деп атайды. Өлшеуіш түрлендіргіштің негізгі метрологиялық сипаты болып, түрлену функциясы деп аталатын кіруші және шығушы шамалар қатынасы саналады.

Өлшеуіш аспаптар - өлшеуіш ақпаратты пайдаланушыға қабылдауға ыңғайлы түрде алуға мүмкіндік беретін өлшем құралдары. Тікелей әсер ету аспаптары сәйкес градуировкасы бар көрсету құрылғыларында өлшенетін шаманы бейнелейді. Мұнда физикалық шама тегі өзгермейді. Тікелей әсер ету аспаптарына, мысалы, амперметр, вольтметр, термометр жатады. Салыстыру аспаптары өлшенетін шаманы мәні белгілі шамалармен салыстыруға арналған. Мұндай аспаптар ғылыми мақсаттарда кең қолданылады, сондай-ақ сәулелену көздерінің жарыңтығы, сығылған ауаның қысымы сияқты шамаларды өлшеу үшін тәжірибеде кең қолданылады.

Өлшеуіш қондырғылар мен жүйелер - өлшем объектісінің бір немесе бірнеше физикалық шамасын өлшеу үшін, қосалқы қондырғылармен функционалдық белгісі бойынша біріктірілген өлшем құралдарының жиынтығы. Әдетте, мұндай жүйелер автоматтандырылған және ақпараттық жүйеге енуін, өлшеу процесінің автоматтандырылуын, пайдаланушы қабылдау үшін өлшеу нәтижелерінің өңделу мен сипатталуын қамтамасыз етеді. Мұндай қондырғылар (жүйелер) бақылау үшін де пайдаланылады (мысалы, өндірістік үдерістерді), ол әсіресе статистикалық баңылау әдісі үшін, сондай-ақ сапаны басқаруда пайдаланылады.

Өлшеуіш жабдықтар - шаманы өлшеудің қосалңы құралдары. Олар дәлдіктің жоғарғы деңгейі қажет болғанда өлшеу нәтижелеріне түзетулерді есептеу үшін қажет. Мысалы, егер аспаптың көрсетулері қатаң шектелген (құжатта көрсетілген) температура кезінде дәл болса, термометр қосалқы құрал бола алады. Өлшеуіш жабдықтар қосалңы құралдың өзінің қателіктерімен байланысты өлшеулер нәтижелеріне белгілі бір қателіктерді енгізетінін ескерген жөн. Метрологиялық ережелер бойынша өлшем құралдары екі түрге бөлінеді: жұмысшы өлшем құралдары және эталондар. Жұмысшы өлшем құралдары техникалық құрылрылардың, технологиялық үдерістердің, сыртқы ортаның параметрлерін анықтау үшін қолданылады. Жұмысшы құралдар лабораториялық (ғылыми-зерттеулер үшін), өндірістік (технологиялық үдерістердің сипаттамаларын қамтамасыз ету және бақылау үшін), алаңдық (ұшақтар, автомобильдер, кемелер үшін) болуы мүмкін. Жұмысшы құралдарының әрбір түрі айрықша көрсеткіштерімен ерекшеленеді. Осылайша, өлшемнің лабораториялық құралдары - ең дәл және сезгіш, ал олардың нәтижелері жоғары тұрақтылықпен сипатталады. Өндірістік құралдар өндірістік процестің түрлі факторлары: температура, ылғалдылық, т.б. сияқты факторлардың әсеріне қарсы тұру қасиетіне ие. Алаңдық құралдар сыртқы әсер етулердің кең шектерінде үнемі өзгеріп отыратын жағдайларда жұмыс істейді

49. Өлшеу құралдарының метрологиялық сипаттамалары.

1. Шкала бөлігінің құны прибордың көрсеткішін бір бөлікке ауыстыра алатын өлшенетін шаманың мәні С= хmax/N.

2. Өлшеу шегі (өлшеу диапазоны) – прибордың көрсеткішін бүкіл шкала бойынша ауыстыратын өлшенетін шаманың мәні хmax= С* N.

3. Прибордың сезімталдығы – шкаланың бір бөлігіне кері шама S= 1\C = N\ хmax.

4. Прибордың қателігі – (1) рұқсат етілетін абсолют негізгі қателік Δ=± a. (2) рұқсат етілетін келтіретін негізгі қателік. = Δ\XN. (3) рұқсат етілетін салыстырмалы негізгі қателік. = Δ\X.

5. Прибордың класс қателігі - 1,5  =±1,5%.

50. Өлшеу құралдарын сынау. ГОСТ 8.383-80. Өлшеу құралдарын мемлекеттік сынау.

Өлшеу құралдарын сынау - сынау объектілеріне түрлі сынау әсерлерін қолдана отырып, өлшеу құралдарының белгіленген нормаларға сәйкестік дәрежесін анықтау үшін өткізілетін операциялар жиынтығы. Сынау 2 мақсатта жүргізіледі: 1. Өлшеу құралдарының типін бекіту; 2. Орнатылған типке сәйкестігін анықтау. Өлшеу құралдарын сынауға қызығушылық танытқан заңды тұлғалар уәкілетті органға өтініш береді. Шешім аз болса, сынақ жүргізілетін орталық анықталады, аты көрсетіледі. Сынақ жүргізілетін мекемелер: 1. Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталық; 2. Басқа да заңды тұлғалар.

Мемлекеттік ғылыми метрологиялық орталықтар және заңды тұлғалар аккредитацияланған болу керек. Аккредитация- уәкілетті органдар тарапынан заңды тұлғалардың жұмысын жүргізуге метрологиялық құзыреттілігін ресми тану. Аккредиттеу нәтижесі оң болса аккредит аттестациясы беріледі, мерзімі – 5 жыл. Сынаудың нәтижелері аккедиттеу берілген уәкілеттік органға беріледі, олар тексереді. Нәтижесі оң болса, сынау сертификатын береді. Ол мемлекеттік рейстерде тіркелу керек.