11 Тақырып. Тұтынушылардың электрмен жабдықтау сапасын анықтайтын көрсеткіштер – тербелістер, ауытқулар және кернеудің симметриясыздығы, электрмен жабдықтау сенімділігі (2 сағат).

Электр энергия сапасымен бірге, электр жабдықталудың сенімділігі және оның үнемділігі өндіріс жүйесінде, беру және тұтыну электр энергиясына қойылатын ең негізгі шарттардың бірі. Интенсифакациялық өндіріс түзу емес, симметриялық емес және тез қолданатын қуаттын өсіруіне әкеледі. Осы шартардың барлығы электірлік жүйе өндірісінде және электірлік жүйеде электірмагнит өрістін өсуіне көмектеседі, сондықтан барлық табиғи мінездемесі, интенсивтілігі өзгереді және автомтикасы,телемиханикасы,реле қорғанысы бұзылады. Кейбір жағдайларда бұл энергия азаяуына, электр энергияның сапасының және өнім шығаруыдың төмендеуі. Осымен байланысты электр энергиямен қамтамасыз етудің жоспарлауы мен жұмыс істеу жүйесінің электр энергия сапалығын қыйындатады.

Төменде, электр энергиямен қамтамасыз етудің сапасын анықтайтындар көрсетілген.

Кернеу алшақтығы дегеніміз номинал U мен икемді кернеудің U_н айырмашылығын айтады V=U- U_н . Өлшем бірлігі пайыз V% = (( U- U_н)/ U_н )100.

Өнім шығару зауыттарында, жұмыс шамының қысқышында және де дала шамында -2,5 тен +5% дейін номиналдан; электр маторы мен оның қосалқы бөлшегін қосу үшін -5 тен +10%; электр қабылдағыш қысқышында 5% .

Кернеу серпілуі мыналармен анықталады : кернеу өзгеруі δV , кернеу өзгеру жиілігі F; кернеу өзгеруінің қосылу уақыты ∆t.

Кернеу өзгеруі – бірінен соң келетін экстремумдар айырмасы V=U_max- U_min, немесе пайыз бойынша δV%=( U_max- U_min )/ U_н .

Кернеу өзгеуінің жиілігі уақыт аралығында (1/с, 1/мин, 1/сағ) F=m/T, мұндағы m – Т уақытысына секундысына 1 пайыздан көп жылдамдығымен кернеу өзгеруінің саны.

Үш фазалық жүйедегі симетриялық емес кернеу ε₂ кернеуінің кері тізбектелген коэффициентімен сипатталады, ол ε₂ = (U₂/U_н)100% номиналды кернеуіне U₂ кері тізбектелген кернеуінің қатынасымен анықталады. ε₂ мәні кез келген үш фазалы симметриялы электр қабылдағыштың қыспақтарында 2% дейін рұсқат етіледі.

Электрмен жабдықтаудың сенімділігі – электрмен жабдықтау жүйесінң шамасы, өндірістің жоспарын үзбей және электрмен жабдықтауда апатты үзілістерді болдырмай жақсы сапалы электр энергиясымен кәсіпорындарды қамтамасыз ету.

Электрмен жабдықтаудың сенімділігін қамтамасыз ету бойынша электр қабылдағыштар 3 категорияға бөлінеді:

І. Электр қабылдағыштар, олардың электрмен жабдықталуының үзілуі арқасында: адам өлімі, өнімнің бұзылуы, қымбат заттар және камуналдық заттардың сынуы болады. Сонымен қатар 1- ші категорияға кіретін, электрмен жабдықтауда жоғары сенімділікті талап ететін электр қабылдағыштардың ерекше тобы. Олар: өндірісті тоқтамай қажет ететіндер,қыйылу болса адам өліміне және қымбат қырылғыларға да әсер етеді.

ІІ. Электр қабылдағыштар, олардың электрмен жабдықталуының үзілуі арқасында: олардың қыйылуы өнім шығарудың тоқтауына және қалалық пен ауылдық адамдар өмір қалпын бұзылуын әкеледі.

ІІІ. Электр қабылдағыштар, олардың электрмен жабдықталуының үзілуі арқасында: бір рет шығатын, қосымша цехтар,комуналды-техникалық тұтынушылар. Бұл электр құрылғылар бір ғана тоқ көзімен қоректене алады, егер қыйылу кезінде сынған элементтерді 24 сағатта ауыстыруға болса.

1-ші категория тұтынушылары 2 тәуелсіз қорек көзінен резервті қоректенумен 100% қамтамасыз етілу керек. Электрмен жабдықталуда үзіліс тек резервті автоматтың қосылуында РАҚ рұқсат етіледі.

Ерекше топты қоректеу үшін, 2 тәуелсіз қорек көздерін басқа тағы да үшінші тәуелсіз қорек көзі қарастырылады, ол өндірістің апатсыз тоқтамауын қамтиды.

2-ші категория тұтынушыларын екі тәуелсіз қорек көзінен қоректеу қажет. Электрмен жабдықтауда үзілісі тек резервтің қосылу уақытысына кезекші персоналдың немесе жедел-шығу бригадасының әрекеттері уақытысына (бір тәуліктен көп емес) рұқсат етіледі. Қоректену бір ӘЖ рұқсат етіледі. Егер кабель түтікшесі болса, онда параллель жалғанған 2 кабельмен орындалу керек.

Бір трансформатордан қоректену рұқсат етіледі, егер оны жөндеу үшін және айырбастау үшін 1 тәулк өтетін болса.

3-ші категория тұтынушыларына электрмен жабдықтау үзілісі тек бір тәуліктен аспайтын, зақымдалған жабдықтарды ауыстыру немесе жөндеу үшін қажет уақыттан аспау керек.

Тоқ, кернеу, жиілік және т.б. мәндермен анықталатын энергожүйенің кейбір күйін жұмыс режимі деп атайды. Негізгі 4 жұмыс режимін айырады:

• қалыпты белгіленген;

• электрмен жабдықтау сүлбесінің эксплуатациялау өзгеруімен байланысты қалыпты ауыспалы

• параметрлердің (ҚТ) тез өзгеруімен апатты ауыспалы

• электр қабылдағыштардың бөлігінің апатты сөнуінен кейін белгіленген апаттан кейінгі белгіленген

Электрмен жабдықтау жүйелеріне қойылған талаптар:

• сенімділік, үздіксіздік;

• қауіпсіздік, эксплуатацияда ыңғайлы.

• дұрыс сапалы электр энергиясымен тұтынушыны қамтамасыз ету

• өндірістің кейінгі дамуын қамтамасыз ететін жүйенің икемділігі

• жоғары кернеулі қорек көздерін тұтынушыларға максималды жуықтату.

Электр қабылдағыштар жұмысының режимдері. Негізгі төрт жұмыс режимдері:

• ұзартылған(ұзақ);

• қысқартылған;

• қайта-қысқартылған;

• ауыстырмалы.

Ұзартылған - бұл тәртіп, яғни өте ұзақ жалғастырылады, электр қозғалтқыш барлық құралдарымен температурасы аппаратта мағнасының орнатылғанына дейін жетеді.

Қысқартылған - мұндай режим, электр қабылдағыштағы температураның орнатылған мағнасының жұмыс уақытына дейін жетпеуі, үзіліс ұзақтығы мынадай, қабылдағыш температурасы қоршаған орта температурасына тең.

Қайта-қысқартылған - қосылуының жалғасына байланысты сипатталады.

Аустырмалы – бұл режим, кезектескен номиналды кедергінің БЖ режимі бойынша анықталады. Осымен бірге кедергі уақыты мен БЖ уақыты үлкен емес, қозғалтқыш температурасы белгіленген мағнасына жету үшін.

Тәуелсіз қорек көзі (ТҚК) деп ЭҚЕ бойынша өз кернеуін сақтап қалатын және апаттан кейінде басқа тұтынушылырға 60℅ төмен емес тоқпен камтамасыз ететін қорек көзі аталады.

Тәуелсіз қорек көздері ретінде төменде келтіріргендер болуы мүмкін:

• екі электр станциясы;

• энергожүйенің екі қосалқы станциясы;

• бір электр станциясының немесе қосалқы станциясының жинақталған шинасының екі секциясы, егер төмендегі шарттар сақталса:

а) әр секция ТҚК қоректенеді;

б) секциялар өзара байланыспаған немесе байланысқан, секциялардың бірі зақымдалғанда автоматты сөндірілетін.

Ерекше топтың қабылдағыштары үшін 3-ші қорек көзі ретінде үздіксіз қоректені агрегаты ҮҚА пайдаланылады немесе резервті қоректені агрегаты РҚА. ҮҚА (кеңінен тараған) аккумуляторлы батареясы, түзеткіш қондырғысы бар. РҚА инверторы дизель электр станциясын қамтиды.

Электрмен жабдықтау жүйесін жобалау туралы жалпы мәліметтер

Электрмен жабдықтау жүйесін әзірлеу көптеген факторларды ескеретін күрделі мәселе болып табылады, олардың негізіне жататындар:

• тұтынушылар қорегінің сенімділік категориясы;

• тұгынушылар қорегінің сенімділік категориясы;

• тұтынушылар жүктемелерінің сипаттамалары;

• қоректердің саны мен қуаты, және аймақта олардың орналасуы;

• тұтынушылардың территориалды орналасуы, олардың саны, қуаты, кернеуі;

• апаттан кейінгі және апатты режимдердің талаптары;

• экологиялық талаптары.

Жобалау кезінде рационалды шешім қажет, олардың негізі:

• рационалды электрмен жабдықтау сүлбесі;

• ҚС трансформаторларының жұмыс режимін, қуатын, санын таңдау;

• ішкі және сыртқы электрмен жабдықтау жүйесінде рационалды кернеуді таңдау;

• реактив қуатының қарымталау тәсілін таңдау;

• кабельдер, талшықтар, шиналар, сымдар қимасын таңдау;

• трассаны және электр тораптарының төселу тәсілдерін және трассаны таңдау;

• қуатты таңдау және меншікті электр станцияларын және генераторларын орналастыру.

Реактив қуатын қарымталау

Тұтынушылардың жобаланатын немесе пайдаланатын электр қондырғыларының реактив қуатын қарымталау бойынша жүргізілетін шаралары келесі үш топқа бөлінуі мүмкін: қарымталау құрылғыларының қолданылуын талап етпейтін; қарымталау құрылғыларын қолдануымен байланысты; ерекшелік түрде рұқсат етілгендер.

Соңғы екі шаралар техника-экономикалық есептемелермен негізделген және энергожүемен келісіліп қолданылады

Қарымталау құрылғыларының пайдалануын талап етпейтін шаралар:

• жабдықтардың энергетикалық режимдерін жақсартатын технологиялық үрдістердің реттелуі, сонымен қатар, қуат коэффициентінің жоғарлауы;

• егер жүктемесі 40% аз болса, кернеуі 1000 В дейін асинхронды қозғалтқыштардың статор орамдарын ұшбұрыштан жұлдызшаға ауыстырып қосу;

• бос жүріс шектеуішін орнату жолымен асинхронды қозғалтқыштар жұмыс режимін жүктемесіз (бос жүріс) жоқ қылу;

• номиналды қуаттан орташа 30% төмен жүктелетін трансформаторлардың ағытылуы ауыстырылуы және қойылуы;

• артық қуатты алғанда энергожүйеде және қозғалтқышта актив энергиясының сомалы шығынын азаю жағдайында, аз қуатты жеңіл жүктелген қозғалтқыштарды ауыстыру;

• техника-экономикалық жағдайлары бойынша, мүмкіншілікке қарай, асинхронды қозғалтқыштарды, сондай қуатты, синхронды қозғалтқыштармен ауыстыру;

• техника-экономикалық жағдайлары бойынша, мүмкіншілікке қарай, электр жетектің барлық жаңа қондырғыларында синхронды қозғалтқыштарды пайдалану.

Қарымталау құрылғыларын пайдалануымен байланысты шаралар:

• статикалық конденсаторларды орнату;

• компенсаторлар ретінде синхронды қозғалтқыштарды пайдалану.

Жеке жағдай түріндегі рұсат етілген қуат коэффициентін жоғарлату үшін жүргізілетін іс-шаралар:

• өндірістегі синхронды генераторларды синхронды компенсатор ретінде пайдалану;

• асинхронды қозғалтқышты синхронизациялау, сонымен қатар техника-экономикалық негіздеуге лайықты және номинальды қуаттан 70% жоғары болмайтын білікке жүктеу кезінде ол рұқсат етілген.

Тұрақты тоқпен қоректенген кезде фазалы ротор синхронизмге тартылады және қуаттың озық коэффициентімен синхронды қозғалтқыш қасиеттеріне сай келетін, бірақ маңыздылығы аз жүк тиелетін қабілеттілікпен қасиеттерге ие бола отырып жұмыс жасай алады.

Фазалық ротормен асинхронды қозғалтқышты синхронизациялауды пайдалануда бұрыннан бар қозғалтқыштар үшін ғана қолданады.

Кейбір қарымталаушы құрылғылардың ерекшеліктері. Асинхрондымен салыстырғанда синхронды қозғалтқыштарда келесі қасиеттер болады:

• қарымталаушы құрылғы ретінде қосымша аз мөлшерлі бастапқы шығындарда қуаттың озық коэффициентімен жұмыс кезінде оның құның анықтайтын, оның қарымталайтын мүмкіндігіне қарағанда аз дәрежеде өсетін синхронды қозғалтқыштың толық қуатын S_H0MCH пайдалану мүмкіндігі;

• аз мөлшерлі айналым санына дайындауда үнемдеу, сонымен қатар қозғалтқышпен жұмыс машинасының арасындағы аралық беруде қажеттілік ескерілмейді;

• кернеудің тербелісінен айналмалы мезеттің аз қатынасы: синхронды қозғалтқышта мезет бірінші дәрежелі керенуге пропорционал, ал асинхрондыда – екінші дәрежелі;

• синхронды электржетекте жұмыс агрегатының біршама жоғары дәлдігі, себебі қозғалтқыш жылдамдығы жүктеуге қатысты емес;

• белсенді қуаттың аз мөлшерде жоғалуы, себебі синхронды қозғалтқыштың ПӘК, асинхронды қозғалтқыштың ПӘК қарағанда жоғары.

Қозғалтқыштың қарымталайтын мүмкіндігі оның білігіне түсетін жүктемемен, қозғалтқыштың қысымына жүргізілген кернеумен, қоздыру күшімен анықталады. Қоздыру тоғының номинальдыдан төмен қарай азаюуымен қозғалтқыштың қарымталанатын мүмкіндігі төмендейді.

Көбінесе практикалық шарттарда білікке синхронды қозғалтқыштың жүктемесі номинальдыдан 50-100% құрайды. Осындай жүктемеде, электрқозғалтқышқа жүргізілетін кернеуді реттеген кезде олардың қуаттың озық коэффициентімен жұмысы кезінде реактивті қуаттың коспенсаторы ретінде синхронды қозғалтқышпен электржетекті пайдалануға болады.Бос жүріс режимінде, яғни білікке механикалық жүктемесіз жұмыс жасайтын синхронды қозғалтқыш синхронды компенсатор түрінде болады. Бұл арнайы жай синхронды қозғалтқышпен салыстырғанда аз ауалы саңылаумен және жеңілдетілген білікпен синхронды компенсатор дайындауға мүмкіндік береді. Тез өозу кезінде синхронды компенсатор реактивті озық қуатты генераторлайды, ал өозбаған жағдайда артта қалатын реактивті қуатты пайдаланды. Синхронды компенсатордың бұл қасиеті реактивті қуатты реттеуде және қуат коэффициентін жоғарлатуда және электр желісінде кернеуді реттеуде қолданылады. Синхронды компенсатор артықшылығы:реактивті қуатты және кернеуді үлкен диапазонда жай және автоматты реттеу энергетикалық жүйеде, статикалық және динамикалық тұрақтылықты үлкейтуді, сонымен қатар оның жұысының доғарғы сенімділігін қамтамасыз етеді.

Синхронды компенсатор кемшіліктері: қатысты жоғары құн, қарымталауға капиталды меншікті жоғары шығындар; қарымталауға белсенді қуаттың меншікті шығыны (0,027 кВт/квар), статикалық конденсатормен салыстырғанда біршама жоғары (0,003 кВт/квар);жұмыс кезінде жүргізілетін өнідірстік аудан және шу.

Синхронды компенсатордың жоғарыда келтірілген ерекшеліктері, сонымен қатар үлкен қуатты қоректену көзінен басына жету мүмкнілігі оларды тек энергетикалық жүйенің станцияларында пайдалануымен шектейді.

Статикалық конденсаторларды жұмыс кернеуінің және есептік шаманың қатынасы бір-бірімен параллель, тізбектей, параллель - тізбектей жалғанатын арнайы секциялар санынан дайындалады.

Өндірістік кәсіпкерліктің электрқоңдырғысының реактивті қуатының қарымталауының негізі электр қабылдағышқа параллель жалғанатын статикалық конденсатор көмегімен жүзеге асырады. Жеке жағдайда желінің тезауысатын жүктемесі кезінде, мысалы ойыс пештердің, дәнекерлейтін құрылғының қоректенуі кезінде,конденсатордың тізбектей жалғануы іс жүзінде жүзеге асуы мүмкін.

Кернеу желісінде 1000 В дейін және жоғары кондесаторды орналастыру реактивті жүктемеден белсенді қуаттың жоғалуын біршама төмендету шартын қанағаттандыруы керек. Мұнымен қоса қарымталау жүзеге асуы мүмкін:

• жеке - тоққабылдағышта конденсаторды орналастыру. Бұл жағдайда реактивті тоқтан электржабдықтаудың жүйесінің барлық желісі жүктеледі.Мұндай орналастырудың кемшілігі ретінде тоққабылдағышта орналасқан конденсатордың қабылданған қуаты толықтай пайдалану болып табылады;

• топтық - цехтарда күштік сөрелерде жіне шиналы жетекте кондесаторды орналастыру. Бұл жағдайда бөлшектейтін желі тоққабылдағышқа дейін реактивті тоқтан жүктелмейді, бірақ жеке қарымталаумен салыстырғанда конденсатордың қуат көзін пайдалану уақыты ұлғаяды;

• орталықтанған - 0,38 резеңкеге және 6-10 кВт станциялы резеңкеге тоқ көзін жалғау.

Бірінші жағдайда реактивті тоқтардан станция астындағы трансформаторлар жүктеледі, бірақ реактивті тоқтан қореткенетңн жіне бөлшектейтін желінің төменгі кернеуі жүктелмейді. Екінші жағдайда реактивті тоқтан энергожүйенің желілері ғана жүктеледі, ал станция астындағы трансформаторлар жүктелмейді.

6-10 В кернеумен конденсаторларды 6-10 кВ кернеумен шашырататын құрылғысы бар цех станциясы астында, бөлшектейтін аудандарда, ОТО және БТҚ да орналастыру қажет. Резеңкесіз цехтік станциялар астында 6-10 кВ конденсатор тоқ көзін орнату қажет емес. Қарастырып отырған конденсатор тоқ көзінің қуаты жеке сөндіргішпен конденсаторды жалғаған кезде 400 кВ кем және күштік трансформатормен және басқа электрқабылдағыштармен, асинхронды қозғалтқышпен жалпы сөндіргішпен конденсаторды жалғаған кезде 100 кВ кем болмауы қажет.

12 тақырып. Электр энергиясын тұтынушылар – әр түрлісі, өнімді шығарудағы энергия шығынын қалыптастыру, жалпы зауыт құндылығындағы электрмен жабдықтау жүйесінің құндылығы, өнім бағасындағы энергетикалық компонент шамасы (2 сағат).

Электр энергиясының тарау кезінің бүкіл кезеңдеріне, өндірүшіден тұтынушыға дейін, объективті құндылығының құрылуы әлемнің кез келген елінің Жалпы Ішкі Өнім(ЖІӨ) бүкіл түрлерінің бағаларының тұрақтылығының маңызды факторы. ХХ ғасыр басынан әлемдік қауым энергетика өнімінің құндылығын басқа тауарларға баға құрылудың координаталар басы деп қабылдаған, яғни оған әр түрлі елдер ЖІӨ бағаларына паритет құру функциясы берілген. Бұл шешімге негіз болған:

• Энергетика өнімінің ЖІӨ ішіндегі үлкен үлесі

• Өнімнің абсолютті сапасы

• Бүкіл тауарлардың құндылығында барлығы.

Өтпелі кезең экономика жағдайында бұл факторға қажет:

• Экономиканың энергетикадан нарықтық рельске ауысуының ілгерінді темпін

• Энергоөндіру кәсіпорындарының тауарларының бағаларын босату

• Электрэнергия көтерме нарығын құру

• Электрэнергиясын бөлшектеп сату нарығының бағаларының либерализациясы

• Элетрэнергия құндылығы мен минималды айлық ақының объективті қатынасының орнатылуын жеделдету

• Электрэнергиясының құндылығы мен сұранысы арасындағы икемділігін табу

Отын структурасы мен бағасы электр энергияның құндылығын анықтауда шешуші факторлар болып келеді. ІІ тарауда көрсетілгендей Қазақстанда негізгі энергетикалық отын арзан төменгі сортты көмір. Батыс және Оңтүстік аймақтарда электрэнергиясын өндіруге мазут пен газ қолданылады.

Орталықтандырылған жоспарлау жағдайындағы экономика ерекшеліктерін ескере отырып, әсіресе негізгі фондтарға салынған қаражат қайтару бөлігінде, амортизациялық төленім шамасы және айлық ақы фонды электрэнергиясының құндылығына көп әсер етпейді.Электрэнергиясына сұраныс пен құны арасында байланыс болмады. Енді бұл стереотиптен арылып, электрэнергиясы құндылығындағы әрбір көрсеткіштің объективті үлесін іздеу керек.

Отынның сатылатын түрлері.

Отынның сатылатын түрлерінің бөлшектеп сату және көтерме бағалары либерализациялануы керек. Бұл шара отынның осы түрлеріне мемлекеттік тапсырыс жүйесінің жойылуымен бірге жүзеге асу керек. Бағалардың либерализациясы стаылатын отын бағаларын қысқа мерзімде әлемдік нарық бағаларымен реализациялануына міндетті түрде әкеп соқпайды, себебі Қазақстандағы кейбір бағалар бұрынғы КСРО республикаларының ішкі,аймақтық нарықтарымен шектелген болады.

Отынның (шикі отын, табиғи газ) стратегиялық түрлерінің болжау экспорты бойынша ауыспалы кезеңдер қарқынына әсер ететін маңызды факторлар болып экпортты көлікті құбырөткізгіш және энергия бағасының деңгейі, сонымен қатар Ресеймен жүргізілетін нарық реформалары бойынша жобалардың жүзеге асуының аяқтауы болып табылады, өйткені Қазақстан әлемдік нарыққа шығу сұрақтары бойынша Ресейге тәуелді болады. Қысқа мерзімде Қазақстандағы сатылатын отын түріне анықталатын бағалы факторлары шет елдеріндегі берілген отын түрінің ішкі бағалары, сонымен қатар, Қазақатан шекарасынан негізгі әлемдік өтім нарықтарына дейінгі көлік бағасын алып тастағандағы, осы отын түрлерінің бағалары болып табылады.

Есептеу жүргізу үшін «шығындарды алу» принципіндегі методология мен бағақұрылым концепциясын қолға алу қажет, бұлар сатылатын отын түрлерінің болашақ бағақұрылым принциптерін құрастыруға маңызды.

Әлемдік бағалармен паритетке жету, әсіресе мұнай бойынша, себебі Қазақстанның энергия өндіру және экспорттық потенциал өсімі мұнайға тәуелді, негізгі мақсатымыз. Әлемдік нарық бағаларына қозғалыс жағдайы Ресей баға саясатынан және Ресей көліктік құбыр желісіне Қазақстанның қол жеткізуіне тікелей байланысты, Қазақстаннан экспорттық құбыр салынып бітпегенше.

Каспийдің құбыр өткізгіш Консорциумы жобасының аяқталуы туралы қиын сұрақтарды ескере отырып, немесе, Ресейдегі көлікті жүйенің кеңейюі, 1998 жылдары әлемдік деңгейге дейін мұнай бағасының өсуі жүзеге асқан.

Мұнай өнімдері бағасының деңгейі өнімнің максималды құндылығын алудағы қысқа мерзімде, сондай-ақ инвестициялы қажеттеге жіберілетін шығындарын өтеудегі ұзақ мерзімде, мұнайды қайта өндіретін зауыттардың (МҚЗ) өзінің өндіріс үрдістерін тиімді ету үшін икемді болу керек.

Табиғи газ бағасының деңгейі әлемдік бағаға ауысуында негізінде Ресейдегі, Өзбекістандағы, Түркменстандағы бағаның құрылуының ішкі саясатымен, сонымен қатар, көлікті газөткізгіштеріне жіберілген мүмкіншіліктерімен анықталады. Қысқа мерзімді кезеңде бағалы саясат, бағалы және салықты ынталандырудың пайда болуында газ өңдеу, құбырлы беріліс, тарату мен газды сақтау сферансында инвестиялау үшін, көлікті белгіленген баға және ішкі баға арасындағы қатынастардың рационализациялануына тіреледі. Бұл даму жоспарында экспорттың нарықтары мен экспортты газ өткізгішінің аймақтық бағасы болу керек. Көлікті шығындардың ескерілуісіз есептелуде, Батыс Еуропа емес, Турция соңғы тұтыну нарығы ретінде алынған. Ұсынылған ұзақ мерзімді принциптердің болжамы бойынша көлікті шығындардың ескерілуісіз доллар бойынша газдың бағасы 2005 анықталады.

Қзақстандағы көмірдің бағасы шығарылған. Қазақтандағы көмірдің экспортты бағаларын көтерудегі кез келген шаралары Ресей деңгейінен жоғары. Екібастұз көмірлері Орал-Сібір экспортының нарығына байланыста. Екібастұз энергетикалық көмірдің нақты бағасы доллар бойынша есептелуде бір тоннасына АҚШ 12 долларына дейін, 1998 және 2005 жылдарында тоннасына 16 долларға дейін өседі. Көмір бағасын анықтаудағы маңызды рөлді атқаратын салалардың Қазақстан және Ресей энергетикасымен, өнеркәсіппен интерграциялау факторлары.

Қазақстандағы электр энергияны өндірудегі, оны берудегі және таратудағы шығындар құрылымы ұзақ мерзімде халық аралық деңгейге жетеді. Электр энергиясын өндірудегі орташа шығындардың қолайлы, қарапайым жорамал әдісі энергетикалық көмір бағасының өсіуіне пропорционал электр энергия бағасының жоғарлауы болып табылады, өйткені электр энергиясының 80% көмір жағатын, жылу электр станцияларында өндіріледі. Осындай жағдайда электр энергия бағасы кВт.ч АҚШ 0,025 $ кВт.ч АҚШ 0,04 $ дейн өсуі мүмкін. Қорытындысында әлемдік деңгейдің орташа көрсеткіштерін құрайды. Бірақ, тәжірибеде, мұнадай бағалардың "серіруі" болмайды.

Баға пайда болу принципінің мәселелері.

Баға пайда болу принципін қажетті ақпаратпен қамтамасыз ететін, жылдамдатылған жұмыстарды жүргізуге бағытталған төмендегі сұрақтарды шешуі қажет:

• Бюджетке келіп түскен және энергияның ішкі бағысының шынайы графигін тұрғызу, энергетикалық саясат шеңберінде көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік береді, тұтынушылардың энергия тұтынуларының әрбір категория бойынша ақпарат жинауға көмектеседі;

• Әрбір аймақшаға арналған тарифтік структурасына қосымшаларын анықтау (аймақша), жылу энергиясын және электр энергиясын, табиғи газды тұтынушылардың тұтыну шығынын бағалау;

• Темір жол құбырөткізгіштері, көлікті шығындар бойынша белгіленген баға құрылымы жобасына қосымша ретінде, сонымен қатар, маңызды сын сұрақтар бойынша рационалды шешімді қабылдау үшін, экспортты потенциал, сонымен қатар, көлікті шығындарды ескерменгендегі жеткен бағалары және отынды бәсеке және көлікті инфрақұрылымдары салым бойынша приоритеттері.

• Реттеу органдары, баға құрау және қысқа мерзімді және орта мерзімді кезеңдердегі салық салу принциптерін тиімді жүзеге асыруда маңызды келесі мәселерлерге жету үшін қажетті сұрақтарды қарастыру керек:

• Өндірісті шығындарды, көліктендіру мен таратуды, бағаларды, тауарлардың, өнімдердің және қызметтің барлық түрлеріне деген салықтар мен шекті ұсталымдарды зерттеу үшін принципиалды ақпаратты жүйе жасалу керек. Салық пен бағалардың ұсынылған өзгерістері энергетикалық секторда тиімді баға және салық саясатын жүзеге асыру үшін қажетті берілгендер жиынтығын жасайды. Бос нарықты баға бойынша инвестицияланатын капиталдың едәуір пайын алу және ішкі шығындардың өсу шаралары бойынша компоненттердің құны бойынша толы берілгендерді алуда және нақты есептеу қажеттілігі тік пропорционал өседі. Кез келген нарықты режимді еңгізу көлемнің, шығындар және бағалардың деңгейін тиімді растауды талап етеді, егер, нарықтық саясатты жүргізу қажет болса;

• Жеке тұтынушылар және жеке кәсіпорындар арасында тұтынушылар әрекетіне энергияның жоғары бағалары әсер ету үшін, есептегіш жүйесінде капитал салымдарды жүргізу керек, сонымен қатар, қайта өндіру және тасымалдаудағы шығындармен отын тұтынушының нақты есепке алуын жүргізу керек.

Бағалардың сұранысы және икемділігі.

Бағалардан тауардың сұраныс икемділігі нарықтың өзін-өзі реттеу деңгейін көрсетеді, бірақ оған жету өте күрделі мәселе. Жалпы экономикалық стабилизацияның (дестабилизацияның) өсуінде (түсуінде), экономика ішіндегі негізгі құрылымды өзгеруінде, энергияның нақты бағалары және сұраныстағы энергияның энерготиімділігінде, елімізде экономика күйінің талдауын жүргізу үш сатылы мәселе болып табылады.

Әсіресе жиілетіп талдау бағалар және табыстардың иекмділік бағасымен басталады. Бағаның икемділігі сұраныспен пайдаланатын тауар санының қабілеттілігіне жатады, осы тауар бағасы үрдісінде энерго қорлардың бағасының өсуі, бағасы өскен энерго қорлардың пайдалануымен жүргізілген белгілі тауар санымен, сатып алынатын, талап етілетін, тұтынушылардың сұранысымен болады.

Икемділік есептемесінде екі көрсеткіш анықталады:

• Белгіленген энерго қорлары бағасының тауар санының өзгеруіне дейін және кейін, пайыздық қатынаста өзгеруі;

• Пайызды қатынаста белгіленген энерго қорлардың бағасының өзгеруі (дейін және кейін).

Сонымен, табыстардың икемділігі, пайызды қатынаста табыстағы тиісті өзгерулерде сұраныспен пайдаланатын тауар санының пайызды өзгеруі болып табалады.

Дамыған елдерде құны және табыстар икемділігінің бағасы -0,05 және -0,16 аралығындағы сандармен анықталған, сонымен қатар, 0,2 және 0,9 аралығындағы сандармен де анықталған. Жалпы, орта мерзімді және ұзақ мерзімді құн және табыс икемділігі жоғары мәнді болады. Құнның орта мерзімдік икемділігі үшін табыстың ұзақ мерзімді икемділігі 0,3 және 1,5 сай мәндер кещінде диапазоны 0,1- және 0,5 аралығында болады.

Ұсынылған ұзақ мерзімді құн және табыс икемділігі 0,1 және 0,65 аралығында шектелу керек және 0,8 мен 1,7 сай.

Жоғарыда келтірілген икемділік категориялары тек энергияның жалпы сұранысы кезінде қарастырылады, ол тұрақты және объективті экономикада өте маңызды. Шынында, Қазақстан экономикасының потенциалды құрылымды өзгеруінде, оның қалыптасу кезеңінде дифференциалды негіздегі (экономиканың секторлы құрылымы) құн және табыстардың икемділік есептемесі құнның қалыптасудың қажетті жорамалдары үшін өте маңызды болады.

Энерго тұтынуды жорамалдануын, реттелуін, тиімділігін қамтамасыз ету үшін осы тәжірибеге фундаменталды өзгерістер енгізу қажет:

• Аралас өндірілуде электр және жылу энергияларын өндіруге жіберілген шығындарын бөлу керек;

• Еліміздегі өндірілетін электр энергиясының орта бағасынан сатып алынған бағаны бөліп тастау керек;

• Экономиканың объективті заңдарына электр энергия бағасының дифференциасын әр түрлі категориялы тұтынушыларға тәуелді ету керек;

Осы талаптардың іске асуы тәжірибеде 1995 жылдың аяғынан басталған.

Енді электр энергетикасында баға құруға ғылыми, басқарылатын сипаттамасы беріледі:

• ПҮкімет жылына болатын инфляция деңгейін тапсырады;

• Біріккен нарық базасы құрылған;

• Территориалды және жеке нарық қызмет етеді;

• Импортты және тағайындалуы жалпы электр станцияларынан келген энергия жеке бағалармен сатылады;

• Жіберілген баға дифференциациясы электр энергия және көлік көлемімен есепке алынып жүзеге асады.

Бірақ, 1996 жылғы әрекетті баға нақты шығындардың есепке алынуымен белгіленсе де оған қойылған басты себептері:

• Отсутствие связи с покупательской способностью всех структур потребителей;

• Ақысыз демалыс;

• Аймақты деңгейде өндірушілер арасында бәкелестіктің жоқтығы.

Осы көрсеткіштер тәжірибеде тұтылатын энергия көлемі мен бағасын анықтайтын болады. Ол дегеніміз:

• Кейбір уақыт (1997 жылдың ортасына дейін) тауардың ақысыз демалысы ұзара береді;

• Еріксіз энерго тұтыну реті төмендейді;

• Өндірілетін электр энергия құны төменге қарай бағтталады, ал көлігі – жоғары қарай.

Осы жоспарлы объективті емес өндіруші мен тұтынушы арасындағы өзара қарым-қатынастары өндіріс, бағалары, тұтыну арасындағы пропорцияны жақсартады.