22-Сурет. Теодолиттің тексерулері.

С=a₁-a₂±180° (24)

a=(a₁-a₂±180°)/2 (25)

 

 Демек, горизонталь бұрыштың қатесінің дәл мәнін алу үшін екі рет өлшеп, арифметикалық ортасын алу керек. Бірінші рет вертикаль дөңгелек дүрбінің оң жағына орналасқан жағдай (КП), екінші рет сол жағына болғанда (КЛ).

Коллимациялық қате–С теодолиттің бұрыш өлшеу дәлдігінен аспауы керек. Егерде қате мөлшерден асып кетсе, онда дүрбінің көздеу осі түзетіледі. Оны түзету үшін дүрбі сол белгілі нүктеге көзделіп, алидаданың жетекші винті арқылы микроскопқа дұрыс есеп «d» қойылады: a=(a₁+a₂-180°) / 2;

Сол уақытта жіп торларының қиылысқан жері К көзделген нүктеден ығысады. Ол ығысуды жіптер торының түз винттері көмегімен К-ні бұрынғы орнына келтіру арқылы түзейді. Түзетілгеннен кейін теодолит қайтадан тексеріледі.

3. Дүрбінің айналу осі (ТТ) теодолиттің негізгі осіне (ZZ) перпендикуляр болуға тиіс. Үй қабырғасына 10-15м-лік қашықтықта теодолит орнатылып, жазық бағытқа келтіріледі. Қабырғада биік бір нүкте (М) белгіленіп, соған дүрбі оң

жақта -КП көзделінеді, М нүктесінің m₁ проекциясы белгіленеді. Одан кейін дүрбі зенит арқылы айналдырылып (КЛ), тағы да сол М нүктесіне бағытталынады. Алидада бекітіліп, төменгі деңгейден нүктенің m₂ проекциясы табылады.

Егер екі проекция бір-біріне дәл келсе, онда жоғарғы перпендикулярлық шарттың орындалғаны. Ал проекциялар дәл келмесе, онда бұл қате тек арнаулы сайманханаларда ғана түзетіледі. Қазіргі кезде теодолиттерде бұл шарттың орындалуына аспапты шығарған завод кепілдік береді.

4.Жіп торларын тексеру. Жіп торларының тік штрихы коллимациялық жазықтықта жатуы керек. Теодолит жазық бағытқа келтіріліп, дүрбі бір нүктеге көзделінеді. Содан кейін дүрбінің жетекші винті арқылы оны тік бағытта ерсілі-қарсылы жылжыту керек. Егер белгіленген нүкте әрдайым тік орналасқан қыл жіптің бойында қалса, онда шарттың орындалғаны. Керісінше болғанда, окулятор винттерін жауып тұрған қақпақты ашып, төрт винт азырақ босатып, тік жіп вертикаль бағытқа келгенше, окулярлық бұру керек. Түзетіп болғаннан кейін жіптер торы қайтадан тексеріледі.

Бұрыштар мен мұқият тексерілген теодолиттермен тксеріледі. Горизонталь АВС бұршын өлшеу үшін теодолит В пунктеріне орнатылады (23, a-сурет). Теодолитті пунктке орнату центрлеу мен жазықтыққа келтіруден тұрады. Центрлеу деп теодолитті жіп немесе оптикалық тіктеуіш арқылы В нүктесінің дәл үстіне орнату, яғни осін өлшенетін бұрыштың төбесі арқылы өткізуді айтады. Содан кейін теодолит көтергіш винттер деңгей арқылы жазық жағдайға келтіріледі. Көздеуге ыңғайлы болу үшін А және С нүктелеріне кадарлар рнатылады. А нүктесі артқы, ал С нүктесі алдыңғы болып есептеледі.

Бұрыш өлшейтін аспаптың конструкциясын, өлшеуге қойылатын талаптарға байланысты бұрыштарды өлшеуге мынандай тәсілдер қолданылады:

1. Жеке бұрыш өлшеу тәсілі теодолиттік жүрістерді салуда, жобаны жергілікті жерге көшіруде, бұрыштарды өлшеу үшін қолданылады.

2. Айналдырып өлшеу тәсілібір нүктеде тұрып, үш бағыт арасындағы және одан да көп бағыттары бар триангуляция жүйесіндегі бұрыштарды өшеуге қолданылады.

3. Қайталау тәсілі есептеу қателіктерінің әсерін азайту мақсатымен, өлшеудің ақырғы нәтижесінің дәлдігін арттыру қажет болғанда қолданылады.

Жеке бұрыш өлшеу тәсілі. Горизонталь бұрышты бұл тәсілмен өлшеу мына жүйемен жүргізіледі.

Сол жақтағы дөңгелек (КЛ) кезінде лимб бектіліп, алидаданың және дүрбінің жетекші винттері арқылы жіптер торының қиылысқан жерін А нүктесіне дәл нысаналайды да, микроскоптан а-есебі алынады. Одан кейін алидаданы босатып, дүрбіні алдыңғы С нүктесіне нысаналайды. Дүрбі нысанаға дәл келгеннен кейін в-есебі алынады.

Сонда өлшенген бұрыш екі есептеудің айырмасына тең болады, яғни β=a­в. Бұл бұрышты оң өлшенген бұрыш дейді.

Егер екінші есеп в-ны, бірінші есеп а-ны алсақ, онда бұрыш теодолиттік жүрістің сол жағындағы бұрыш болып есептеледі, яғни β_сол=a­в.

Аспап қателерді азайтуы үшін, бұрыш екі рет өлшенуі керек: біріншіде вертикаль дөңгелек оң жақта (КП), екіншіде–сол жақта (КЛ).

Екінші рет өлшер алдында вертикаль дөңгелек зенит арқылы екінші жағдайға (КЛ) келтіріледі, лимб 90° шамасына ығыстырылады да, қайтадан А және С нүктелерінен есептеулер алынады.

Осылайша бұрышты екі рет өлшеу, жеке бұрышты толық өлшеу болып саналады. Ал, екі өлшеулер (КП және КЛ) жартылай есеп алу делінеді.

Екі жартылай есеп алудан шыққан нәтижелердің айырмашылығы теодолиттің қос есеп алу дәлдігінен (2t) аспауы қажет, яғни:

β_{кп -} ­β_кл ≤ 2t (26)

Егер айырмашылық 2t­ден аспаса, өлшенген бұрыш екі нәтиженің арифметикалық орта шамасына тең болады, яғни :

β=(β_{кп -} ­β_кл) / 2 (27)

Кері жағдайда бұрыш қайта өлшенеді.

Егер артқы нүктеден алынған есеп, алдыңғы нүктеден алынғаннан кем болса, онда оған 360° қосылады.

Әр өлшеудегі бұрыштар мен олардың мәні есептелмейінше, теодолитті тұрған станциядан қозғалтпау қажет.