2.3. Қаржы жүйесі. Қр және шетелдік қаржы жүйелерін талдау

Экономиканың сәтті дамуы мемлекеттің қаржылық-несиелік жағдайымен анықталады. Экономикалық архитектоникадағы қаржылық және несиелік қатынастардың рөлі мен орны 21 ғасырда күшейді. Жаңа жүзжылдықта нақты ЖІӨ өсуі, жұмыссыздық деңгейі, инфляциялық деңгейі, төлем балансының жағдайы, валюталық бағамның және тағы басқа макроэкономикалық көрсеткіштердің оптималды деңгейге жету елдің қаржы-несиелік жүйесінің теңдігіне тәуелді болды.

1990 жылы Мексика, Оңтүстік Шығыс Азия, Ресей және басқа мемлекеттерде қаржылық салада дағдарыстық құбылыстардың толқыны және несиелік тұрақсыздық мемлекетте экономикалық үрдістердің тиімді динамикасын қамтамасыз ететін қаржы-несиелік жүйенің құрылымының қажеттілігін дәлелдеді. Мұндай жағдайдағы берекелі болып АҚШ, ГФР, Франция, Ұлыбритания, Канада және Жапония сияқты әлемдік экономика көшбасшыларының қаржы-несиелік жүйелері табылады. Бұл елдердің қаржы-несиелік жүйелерінің құрылуында елеулі айырмашылықтар жоқ, бірақ әрқайсысында банк, ақша, бюджет, қаржы және салық салаларында қызмет ететін өзіндік ерекшеліктері бар.

Еңбекте әлемнің аса жетім елдерінің қаржы-несиелік жүйелерінің үлгілерін құру ерекшеліктеріне, оларға әлемдік ұйымда осындай төмен жағдайға жетуге және оны бірнеше ондаған жылдар бойы ұстап тұруға мүмкіндік берген жағдайларға үлкен көңіл бөлінеді. Әртүрлі елдердің қаржы-несиелік жүйелерін салыстырмалы талдау, әрқайсысының артықшылықтары мен кемшіліктерін есептеу жаңа мыңжылдықтың талаптарына сай келетін қаржы-несиелік жүйені құруға мүмкіндік береді.

Қаржы жүйесі экономикалық категория ретінде жеке, бірақ бір-бірімен байланысты қаржылық және несиелік элементтердің жиынтығын қамтиды. Қаржылық жүйемен қатар несие жүйесі де өзіндік қалыптастыру механизмдері және оларды жүзеге асыру ерекшелігін қамтиды.

Қаржы – мемлекеттік функцияны атқаруда таза табысты бөлу және қайта бөлу, оларды орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларға бағытталу негізінде пайда болатын ақша қатынастары. Оларға тән белгілер:

тауарлы ақша қатынастардың болуы;

қаржылық қатынастарға мемлекеттің белсенді қатысуы;

бөлу процесстерінің реттілігі;

Өндірістік қатынастар жүйесінде қалыптасатын қосымша өнім қаржы объектісі болып саналады. Қаржының екі негізгі функциясы бар: бөлуші және бақылаушы.

Бөлуші функция қаржы негізінде туындайтын таза табыстың қозғалысы және оның жиынтық өнімінің құрамды бөлшектері мен элементтерге ықпал ететін экономикалық қатынастарды көрсетеді. Қаржыларды бөлу кеңейтілген қайта өндіріспен байланысты. Ал қайта бөлу мемлекеттік бюджетке және басқа да орталықтандырылған қорларға қаржыларды бөлу арқылы мемлекеттік функцияларды атқаруға бағытталады. Қаржылардың бақылаушы функциясы осы қаржылардың жалпы ұлттық өнім мен таза табысқа бөлінуін бақылайды. Бақылау екі деңгейде қарастырылады: макро (мемлекет) және микро (кәсіпорындар). Қаржылық қатынастар мемлекет пен кәсіпорындардың ақша қаражаттарының орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қорларын қалыптастыру, қолдану негізінде пайда болады. Қаржылық қатынастар бір-бірімен байланысты, бірақ ерекшеленген бөлімдер мен салалардың қаржылық жүйесін қалыптастырады. Қаржылық қатынастардың салалары: орталықтандырылған және орталықтандырылмаған қаржылар. Орталықтандырылған қаржыларға:

мемлекеттік бюджет;

бюджеттен тыс қорлар;

мемлекеттік сақтандыру;

мемлекеттік несие кіреді.

Орталықтандырылмаған қаржыларға кәсіпорын қаржылары жатады. Мекемелердің қаржылары өз кезегінде материалды өндірістік және өндірістік емес саладағы қаржылар болып бөлінеді. Шет елдердің қаржы жүйелері мына элементтерді қамтиды:

мемлекеттік бюджет;

жергілікті қаржылар;

арнайы бюджеттен тыс қорлар;

мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары.

Мемлекеттік бюджет – ұлттық табысты қайта бөлудің негізгі құралы. Осы элемент арқылы ұлттық табыстың 40 %-ға дейінгі бөлігі қайта бөлінеді. Саяси және әлеуметтік экономикалық қатынастардағы жалпы мемлекеттік шығындардың маңыздылары және ең ірі кірістері мемлекеттік бюджетті құрайды. Мемлекеттік бюджеттің негізгі кірістері салықтардан құралады (мемлекеттік кірістің 70-90%-ын салық құрайды). Франциядан басқа нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттердің (Францияның мемлекеттік бюджетінің негізгі құралу көзін ҚҚС құрайды) бюджетінің көп бөлігін тікелей салықтар құрайды. Ал дамушы елдерде ол орынды жанама салықтар алады. Оларға: ҚҚС, акциз, кедендік алымдар жатады. Жанама салықтар тұрақты түсімдер ретінде қарастырылады, себебі салықтық тәртіп орын алған жағдайда олардан бас тарту мүмкіндіктері болмайды. Сонымен қатар халық табысының төменділігі, кірістерге әсер ететін инструменттердің әртүрлілігі және кірістерді төмендету мүмкіндігінің бар болуы тікелей салықтарды мемлекеттік бюджеттің құралу көзі ретінде енгізуге жол берілмейді.

Шығыстар бөлігі мына мақсаттарға бағытталады:

әскери мақсаттарға;

мемлекеттің экономикаға араласуына;

мемлекеттік аппаратты материалды қамтамасыз етуге;

әлеуметтік шығындар;

дамушы елдерге субсидиялар мен несиелер.

Жергілікті қаржылар мемлекеттік құрылымға және әкімшілік бөлінуге байланысты құралады. Федералды мемлекеттердің жалпы мемлекеттік қаржы жүйесінде жергілікті бюджеттің үлесі 40-50%, ал унитарлы мемлекеттерде 30 %-ға жуығы. Мүліктік салықтар жергілікті бюджеттің негізгі құралу көзі болып табылады. Сонымен қатар жергілікті бюджетке қаржылық ресурстар, мемлекеттік бюджеттен және тең дәрежелі бюджеттерден келетін қаржылар құрайды. Жергілікті бюджеттердің шығындары көбінесе әлеуметтік экономикалық инфрақұрылымға бағытталады.

Арнайы бюджеттен тыс қорларға мемлекеттік бюджетке тәуелсіз зейнетақы, әлеуметтік сақтандыру және басқа да мақсатты қорлар жатады. Дамыған елдерде ірі арнайы қорлар саны 30-дан 80-ге дейін.

Бағыттарына байланысты оларды келесі топтарға жіктейді:

әлеуметтік;

экономикалық;

ғылыми-зерттеушілік;

несиелік;

жеке және мүліктік сақтандыру қорлар;

әскери-саяси;

мемлекетаралық.

Шет елдердің қаржылық жүйесінде арнайы қорлар маңызды орын алады. Францияда арнайы қорлардың мөлшері мемлекеттік бюджет мөлшеріне шамалас, ал Жапонияда мемлекеттік шығындардың жартысынан көп бөлігі арнайы қорлардан қаржыландырылады.

Арнайы қорлар:

отандық кәсіпорындарды несиелендіру, субсидияландыру және қаржыландыру;

табиғат қорғау шараларын қаржыландыру (табиғат ластанғаны үшін айыппұлдардан және басқа да арнайы көздерден);

өтемақы, зейнетақы төлеу және жалпы әлеуметтік инфрақұрылымды субсидияландыру, несиелендіру;

несиелендіру, соның ішінде шетелдік мемлекеттерді қосқандағы шетелдік серіктестіктерді несиелендіру.

Қаржылық тұрақсыздық орын алған жағдайда үкімет осы қорларды пайдалануға тырысады. Бұл шара қаржы жүйесінің тұрақтандыруға жол береді. Қаржыландыру көздері тұрақты және уақытша болып жіктеледі. Қорлардың ең басты құралу көзі арнайы алымдар мен салықтар болып табылады. Арнайы қорлар мемлекеттік және жергілікті бюджеттерден субсидиялар негізінде де қаржыландыру мүмкін.

Мемлекеттік кәсіпорындардың қаржылары элементінің пайда болуына Батыс Еуропа елдерінде мемлекеттік сектордың дамуы себеп болды. Мемлекеттік сектордың басты мақсаты –маңызды өндірістік салаларды дамыту арқылы жеке шаруашылыққа қолдау көрсету. Көбінесе осы салалардың рентабельділігі төмен, демек кәсіпкерлікке қызығушылығы аз, бірақ мемлекет үшін стратегиялық маңызы бар салалар. Оларға темір және әуе жолдары, электроэнергетика, көмір және газ өндіріс салалары жатқызылады.

Мемлекеттің қаржы жүйесі бюджет және салық жүйелеріне тікелей байланысты. Қаржылық жүйенің алғашқы екі элементі мемлекеттік бюджет жүйесін құрайды. Әр дәрежелі бюджеттердің кіріс бөлігін қалыптастыратын салықтық төлемдер жиынтығы салық жүйесін құрайды.

Белгілі бір заң нормалары мен экономикалық қатынастар негізінде қалыптасқан барлық дәрежедегі бюджеттердің жиынтығы бюджеттік жүйе деп аталады. Бюджеттік құрылым мемлекеттік құрылымға тікелей байланысты.

Канаданың қаржы жүйесі өз құрылымы бойынша жеке және өзара байланыста болатын звеньялардың классикалық схемаға ұқсайды және өзіне бюджеттік жүйені, арнайы қорларды және мемлекеттік кәсіпорындардың қаржыларын қосады. Сонымен қатар, оның бюджеттік жүйесінде федеративтік мемлекеттерге тән бірнеше ерекшеліктері бар. Бюджет жүйесінің бірінші деңгейінде - федералдық бюджет, ол федеративтік үкіметпен құрылады және жүзеге асырылады. Екінші деңгейде - үш аймақтың және он провинциялардың бюджеттері. Үшінші - жергілікті өкілетті органдардың бюджеттері - 5000 муниципалдық ұйымдары, оған қоса:қалалар, ауылдар, тауншиптер, графстволар, арнайы қызметі бар аудандар кіреді.

Жапонияның бюджеттік және қаржылық жүйесінің екінші тізбегі жергілікті басқару органдарының (префектуралардың) бюджеті болып табылады. Жапонияда 47 префектура, ол 3045 қала, ауыл және аудандарды қосады және оның әрқайсысы өз бюджетіне ие.

Жергілікті бюджеттердің кіріс бөлімі салықтық және салықтық емес кірістерден құрылады. Жапонияда жергілікті салық бюджетте үлкен орынға ие емес, ол кірістік бөлімнің жартысына да жетпейді (40%). Бұл мемлекеттің бюджеттік жүйесінің әдістемелік ерекшелігі. Жалпы мемлекеттік салықтардан есептелетін сома кірістік бөлімнің 17%-на тең. Префектуралардың салықтық емес тараулардың ең мағыналысы мемлекеттің қоғамдық шараларды өткізуге арналған дотациялар (13%) болып табылады. Басқа да салықтық емес кірістер жергілікті бюджеттің 30%-на тең.

Жапонияның жергілікті басқару органдарының қаражаттары есебінен өндірістік инфрақұрылымның, стихиялы апаттардың нәтижесінен туындаған дәйектерін жою жұмыстары қаржыландырылады. Сонымен бірге жергілікті бюджет арқылы жұмыс күшіне кететін, көптеген жәрдем, зейнетақы сияқты шығындар жабылады. Бюджеттік қаражаттардың едәуір бөлігі жергілікті басқару органдарына соның ішінде полиция, сот және прокуратура жұмыстарына жұмсалады.

Жапониядағы жергілікті бюджет дефицитсіз қосылады. Жылдың жалпы балансынан басқа, нақты баланс есептеледі, ол баланс жалпы баланстан алдыңғы жылдың қалдық сомасын шегергенге тең болады. Жергілікті басқару органдарының ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасы орталық басқарманың ЖІӨ шығындарының салыстырмалы сомасымен теңестірілген кезде біріншісі едәуір молырақ бөлігіне ие болып табылады.

Ұлыбританияның қаржы жүйесі 4 звенодан тұрады: мемлекеттік бюджет, жергілікті бюджет, арнайы бюджеттен тыс қорлар, мемлекеттік кәсіпорындардың қаржысы. Ұлыбритания – унитарлы мемлекет және оның бюджет жүйесі екі деңгейге ие.

Елдің мемлекеттік бюджеті екі бөлімнен тұрады:

ағымдағы түсімдер мен олардың шығыстарынан тұратын консолидацияланған қор;

капитал қозғалысымен байланысты мемлекеттің кірістері мен шығыстарынан тұратын ұлттық қарыз қоры.

Шығыстардың негізгі бөлігі консолидацияланған қорлар (98%) есебінен қаржыландырылады. Консолидацияланған қорлар салық түсімдерінен (95%) қалыптасады. Салықтық емес түсімдерге мемлекеттік меншікті сатудан түскен кірістер және әкімшілік алымдар және басқалары жатады.

Ұлыбританияда бюджеттік процесс бюджет жобасын құрудан басталады. Бұл процеске қазынаға өтініш беретін министрліктер мен ведомстволар қатысады. Берілетін өтініштерге негізделе отырып, бюджет жобасы құрылып, кейін ол министрлер кабинетінен қарастырылуға және келісімін алуға жіберіледі. Жобаның әрі қарай қарастыруға парламенттің төменгі палатасына жіберіледі, жоба жоғары палатамен бекітіледі. Бюджет жобасы оны Англия королевасы қол қойғаннан кейін өз күшіне енеді.

Ұлыбританияда бюджеттік жыл 1 сәуірде басталып, 31 наурызда аяқталады. Бюджеттің кассалық орындалуын Англия банкі жүргізеді. Бюджеттің орындалуын бақылауға қазына және оның құрылымдық бөлімшелері жауапты.

Ұлыбританиядағы бюджетаралық теңдестіру жүйесі елдің барлық құрамы бөліктерінде әртүрлі, әрі күрделі. Сонымен бірге қаржылық көмек барлық мемлекетке ортақ принципке негізделген. Қаржылық көмектің негізгі екі типі бар: блок-гранттар және арнайы мақсатқа грант. Бюджет кірісін ұлғайтуға арналған гранттар (блок-грант) жыл сайын бөлінеді. Орталық үкімет қаржылық көмек сомасын анықтамас бұрын жоспарлы жылға жергілікті билік органдар үшін орталық бюджет жобасына және макроэкономикалық болжамға сәйкес шығыс нормативтерін бекітеді. Кейін қаржылық көмек көлемі бюджеттің мунуципалды қолдануына жұмсалған сома шығысы мен жергілікті бюджет кірісінің айырмасы ретінде анықталады. Егер орталық үкімет жергілікті бюджеттің қандай да бір нақты бабын қаржыландыру қажет деп шешсе, онда қаражат грант ретінде, яғни олар белгілі бір мақсатқа жұмсалуы керек.

Ұлыбритания үкіметі жергілікті бюджет шығыстарын бақылайды. Бұрын бұл мақсатта әртүрлі механизмдер қолданды: орталық бюджеттен қаржылық көмек көлемін қысқарту, қосымша шығыстарды қаржыландыруға орталық грант беруден бас тарту.алайда олар тиімсіз болып шықты. 1986 ж. орталық үкімет құжаттарында тіркелген деңгейден шығыстарды көп жергілікті бюджеттің салық базасын азайту сияқты механизмін іске қосты. Бұл әдіс 4 жыл бойы қолданылды.

Заң бойынша жергілікті билік органдары ағымдағы шығыстарды жабу үшін қарыз қаражаттарын тартуға құқығы жоқ, ал капиталды қажеттіліктері үшін олар коммерциялық банктерден немесе қарызға алу бойынша мемлекеттік комитет арқылы несие ала алады.

Қаржылық жүйенің келесі үшінші звеносы – бұл арнайы қорлар. Олар 80-нен астам. Алдыңғы қатарда Ұлттық сақтандыру қоры болып табылады. Ол тұрғындар жарнасы есебінен, мемлекеттік кәсіпорындар жарнасынан және үкімет дотациясы арқылы құрылады. Жиналған қаржы зейнетақы, жәрдемақы, жұмыссыздар және науқастар жәрдемақысын төлеуге жұмсалады.

Ұлттық сақтандыру қорынан басқа, Ұлыбританияның қаржылық жүйесіне келесілер жатады: мемлекеттік кәсіпорындардың зейнетақы қоры, теңестіру валюталық қоры, экспорттық несиелерді кепілдендіретін қор. Бұл қорлар кәсіпорын дотациясы мен қаржы есебінен құрылып өздерінің функционалды бағытына сәйкес шығыстарды жүзеге асырады.

Ұлыбританияның мемлекеттік кәсіпорындары үш түрге бөлінеді: мемлекеттік корпорациялар (жақсы дамыған), аралас кәсіпорындар және ведомстволар. Мемлекеттік корпорациялар өндірістің ұлттандырылған салаларында қызмет етеді. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметі мемлекеттің стратегиялық қызығушылығына жауап береді.

Федералды бюджет АҚШ-та барлық жұмсалған, орналастырылған, келіп түскен түсімдердің нақты жан-жақты көрсететін жиі бекітілетін смета болып табылады. Бюджет табысы салықтық және салықтық емес түсімдерінен тұрады. Бюджеттің табыстар мен шығыстар құрылымы мемлекеттің саясатына байланысты жыл сайын өзгеріп отырады. Әсіресе бюджет құрылымына саяси құбылыстар әсерін тигізеді. Сондықтан қаржылық стратегияны президенттің администрациясы анықталды. Бюджет жылы федералды үкіметте 1 қазаннан 30 қырқүйекке дейін болады. Ал көптеген штаттарда 1 шілдесінен келесі жылдың 30 маусымына дейін.

Көптеген штаттар бюджеттерін 2 жылға қарастырады:

АҚШ-тың жергілікті штаттардың бюджеттері тәуелсіз болып келеді. Федералды үкіметке штаттардың бюджеттерін толығымен бақылау құқығы берілмеген. Бюджетті құрастыру көбіне үкіметке бағынышты органмен жүзеге асырылады. Бюджет шығындарының көп бөлігін, ағартушылыққа әлеуметтік қамтамасыз етуге, денсаулықты сауықтандыруға, жол жөндеуге, коммуналды шаруашылыққа жұмсалымдар құрайды.

Мемлекеттік қаржы жүйесінде маңызды орынды арнайы қорлар алады. Арнайы қорлар мақсатты бағытталған ақша қаражаттар ресурстары. Арнайы қорларға келесілер кіреді:

әлеуметтік сақтандыру қорлары кәрілік бойынша, асыраушысын жоғалтқанда т.б.

даму, қайта құру, инвестициялық бағыттағы экономикалық қорлар

ғылыми жұмыстарды қолдау мақсатындағы ғылыми-зерттеу қорлары

әскери-саяси бағыттағы қорлар