- •Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
- •«Экономикалық теория» кафедрасы
- •Астана 2012
- •Мазмұны
- •1. «Экономикалық теория негіздері» пәні бойынша
- •Факультеттің барлық бакалавриаттарына арналған силлабус
- •4. Оқу пәндерінің деректемелері:
- •5. Оқу тәртібінің мінездемесі
- •5.3. Пәнді оқытудың міндеттері:
- •6. Негізгі және қосымша әдебиеттер тізімі.
- •6.1 Негізгі әдебиеттер
- •6.2 Қосымша әдебиеттер
- •7. Оқуды бақылау мен оның нәтижелік бағасы
- •8. Оқу пәніне қойылатын талап
- •2. Глоссарий
- •3.Оқу пәнінің тақырыптары бойынша дәріс конспектісі және дәрісті оқыту бойынша әдістемелік нұсқаулар;
- •1. Кіріспе дәріс. Экономикалық теорияның пәні және әдісі
- •Экономикалық теорияның даму кезеңдері төмендегідей бөлінеді.
- •Қорытынды
- •2. Шолу дәрісі. Қоғамдық өндіріс және оның құрылымы
- •Қорытынды
- •3. Ақпараттық дәріс. Экономикалық институттар: меншік және кәсіпкерлік. Экономикалық жүйенің типтері және оның даму заңдылықтары
- •Қорытынды
- •4. Дәріс. Қоғамдық шаруашылықтың формалары. Тауарлық өндіріс. Ақша.
- •Қорытынды
- •5. Кеңестік дәріс. Нарық: түрлері, құрылымы, моделдері. Сұраныс және ұсыныс.
- •Нарықтық жүйенің негізгі белгілірі мыналар:
- •Артықшылығы
- •Кемшіліктері
- •Құрылымы жағынан нарықты мынадый критерилерге бөлуге болады:
- •Нарықтың құрылымдық түрлеріне байланысты. Тауарлар мен қызметтер нарығы
- •Қаржы нарығы
- •Қорытынды
- •Мәселелік дәріс. Бәсеке және монополия.
- •Қорытынды
- •Ақпараттық дәріс. Капитал (қорларының) айналымы және толық айналымы.
- •1. Инвестициялар былай бөлінеді:
- •Қорытынды
- •Қорытынды
- •9. Кеңестік дәріс. Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстар.
- •Еңбек нарығы
- •Жер нарығы
- •Қоғамда табыстар біркелкі бөлінбейді, табыстың біркелкі бөлінбеуі деңгейі графикте Лоренц қисығымен көрсетіледі.
- •Қорытынды
- •10. Мәселелік дәріс. Ұлттық экономика жүйе ретінде.
- •Қорытынды
- •1. Ақпараттық дәріс. Экономикалық өсу және экономикалық тепе-теңдік
- •«Қазақстан –2030» стратегиясы»
- •Ұзақ мерзімді жеті басымдық:
- •Қорытынды
- •12. Аналитикалық дәріс. Экономикалық цикл. Жұмыссыздық және инфляция.
- •Тоқырау фазасының сипаттамасы:
- •Жандану фазасының сипаттамасы:
- •Өрлеу фазасының сипаттамасы:
- •Мемлекеттің дағдарысқа қарсы қолданылатын құралдары
- •Экономикалық циклдардың типтері
- •Қорытынды
- •13. Дәріс. Мемлекеттік реттеу: мәні, мақсаты, құралдары.
- •Қорытынды
- •14. Аналитикалық дәріс. Мемлекеттің әлеуметік және аймақтық саясаты
- •Қорытынды
- •15. Кеңестік дәріс. Халықаралық экономикалық қатынастар. Сыртқы экономикалық қызметті реттеу
- •Қорытынды
- •Оқу курсы мен тақырыпқа арналған міндетті және қосымша әдебиет пен дереккөздер тізімі
- •Әдістемелік нұсқаулар
- •1 «Экономикалық ресурс» категориясы деп ненi түсiнемiз:
- •1. Тест
- •2) Экономикалық жүйелердің негізгі элементтерін анықтап кестені толтырыңыз:
- •3) Айналым шеңберіндегі мемлекеттің ролін анықтаңыз:
- •2. Төмендегiлердiң қайсысы жетiлген бәсекеге тән емес?
- •1. Тұтынушылар өз қаржысын алдымен қай нарықта жұмсайды:
- •1. Аталған жауаптардың қайсысы «еңбек» санатын сипаттайды?
- •1. Экономикалық өсуді төменгі тұжырымдардың қайсысы көрсетеді:
- •2. Экономикалық өсудің негізгі факторларына қайсыларын жатқызуға болады:
- •3. Экономикалық өсудің экстесивті факторы:
- •4. Төмендегі құбылыстардың қайсысы экономикалық өсуге сай келмейді:
- •2.Инфляция түрлерi:
- •Бақылау сұрақтары
- •6. Білім алушының еңбек көлемі көрсетілген өзіндік жұмысы үшін тапсырмалар
- •Эканомикалық циклдардағы реттеудегі мемлекеттерді анықтау.
- •7. Семинарлық сабақ жоспары
- •Экономикалық теорияның орны мен ролі, пәні және әдіс- тәсілдері.
- •Дискуссия тақырыбы : «Экономикалық мектептер және қазіргі кездегі экономикалық теория»
- •Экономикалық институттар: меншік және кәсіпкерлік. Экономикалық жүйелер типтері мен олардың даму заңдылықтары.
- •Қоғамдық шаруашылықтың формалары. Тауарлық өндіріс. Ақша.
- •Бәсеке және монополия.
- •Экономикалық сөздік жасау қажет;
- •Капитал (қорларының) айналымы және толық айналымы.
- •Өндіріс факторларының нарығы және факторлық табыстар
- •Ұлттық экономика жүйе ретінде Сабақтың мақсаты
- •Экономикалық өсу және экономикалық цикл
- •Талдау сұрақтары
- •Жұмыссыздық пен инфляция экономикалық тұрақсыздықтың көрінісі ретінде
- •Талдау сұрақтары
- •Пәннің оқытылуы бойынша әдістемелік ұсынысы
- •Еңбек көлемі көрсетілген білім алушының өздік жұмысы үшін тапсырмалар және олардың орындалуы бойынша әдістемелік нұсқау
- •Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған материалдар
- •Ағымдық, аралық және қорытынды бақылауға арналған материалдар және олардың орындалуы бойынша әдістемелік нұсқау;
- •8. Оқу материалын жақсы ұғыну мен қабылдауға арналған оқу пәні бойынша иллюстрациялық материал және олармен жұмыс істеу бойынша әдістемелік нұсқау
- •9.Пәнді оқуға қажетті қосымша материалдар жинағын көрсететін хрестоматия немесе қосымша
- •10.Оқу пәндерінің бағдарламалық және мультимедиялық материалдары
Қорытынды
Қорытындылайтын болсақ нарық ұғымы толығымен талдап қарастырылды. Сұраныс пен ұсыныс заңдарының теориялық мазмұнын ашып графикалық түрде түсініктемелер берілді. Сұраныс және ұсыныс теориясы, әсер етуші факторлары. Нарықтық тепе- теңдік міселелері толығымен дәрісте қарастырылды.
5-тақырыпты қарастыруда әдістемелік нұсқау
Тауар дегеніміз не? Тауардың мәнін ашу үшін, оның қасиеттерімен танысып, тарихына үңілу керек. Тауардың пайда болуымен ақша қатынастары дами бастайды, осыған байланысты ақшаның тарихына тоқтала кету керек. Ақшаның атқаратын маңызды қызметтері, олардың қазіргі таңда алатын орны. Бүгінгі таңда ақшаға қандай қасиеттер тән?
Нарық дегеніміз не? Нарықпен тығыз байланысты ұғымдарға тоқталыңыз. Нарықтың атқаратын қызметтері және оның негізгі элементтеріне не кіреді? Қазіргі индустриалды-инновациялық экономикада нарық қандай рөл ойнайды? Нарықта жасалатын сауда мен коммерцияның айырмашылығын ажырата білу.
Мәселелік дәріс. Бәсеке және монополия.
Мақсаты: Нарықтың жетілген бәсеке және жетілмеген бәсеке жағдайындағы қызмет ету ерекшеліктерін қарастыру арқылы, олардың негізгі тетіктерінің қалай қызмет атқаратының көрсету, айырмашылықтарына талдау жасау. Осы мақсатқа жету үшін мына сұрақтарға жауап іздеу керек:
1. Жеке нарықты микроэкономикалық талдауының ерекшеліктері. Жетілген бәсеке, оның шарттары. Жетілмеген бәсеке жағдайындағы нарықтық құрылымның негізгі түрлері.
2. Сұраныс: анықтамасы, қисығы, заңы, икемдiлiгi. Ұсыныс: анықтамасы, қисығы, заңы, икемдiлiгi. Жеке нарықтық тепе-теңдiк пен теңестірілген нарықтық баға.
3. Монополия және монополистiк бәсеке. Олигополия. Таза монополия. Табиғи монополия.
4. Жетілген және жетiлмеген бәсеке жағдайында баға мен өндiрiс көлемiн анықтау.
Негізгі түсініктер: Жетілген бәсеке, жетілмеген бәсеке, сұраныс көлемі, ұсыныс көлемі, сұраныс заңы, ұсыныс заңы, сұраныстың өзгерісі, ұсыныстың өзгерісі, бағаға және табысқа сұраныстың, ұсыныстың икемділігі (созымдылығы), жеке нарықтағы тепе-теңдік, тепе-теңдік баға, монополия, табиғи монополия, таза монополия, монополистік бәсеке, олигополия, дуаполия, монопсония, олигопсония.
Қысқаша мазмұны. Бәсекелестік күрес - жылжымалы, өктемелі үрдіс. Оның өлшeмi болып жағдайдың тепе-теңдігі емес, экономикалық байланыстың барлық салаларындағы және белсенді кәсіпорынындағы негізгі ойларды үнемі бұзып отыру жатады. Кәіспкердің қаперіне: егер сұранымға, қоғамның қажеттігіне бағдарланбай жүргізген болса, онда сіздің шығындануыңыз ешгкімге де әсерін тигізбейді. Бәсеке үнемі мынадай талаптарды қояды:
Қажеттілік пен ынталандыруды, олар әсер етерліктей ғана қажеттіктерді зерттеңіздер, оларға өз тауарларыңызды ыңғайланыздар.
3. Тауарларыңызды мүмкіндікінше тұтынушыларға аса кажетті қылып шығарыңыздар. Өндірген тауарыңызға деген қажеттілік өскен сайын, оның пайдалылығы жоғарылайды, тауарыңыздың сатылып кетуіне мүмкіндікте молаяды.
4. Қашанда "сұраныс" болу үшін, тұтынушылардың ынталықтарындағы өзгерістерін де кезінде тап басып, тани білу керек.
Жетілген бәсекенің негізгі шарттары: 1) Кәсіпорын-сатушылардың өте көп болуы; 2) Стандарттанған өнімдер. Осы бағамен өнімді кімнен сатып алу тұтынушыға бәpiбip, өйткені олар бір-бірлеріне өте ұқсас. Стандарттау нәтижесінде бағалық емес бәсеке үшін негіз жоқ. Бағалық емес бәсеке - өнім сапасының айырымы, жарнама немесе өнім таратуды ынталандыру арқылы бәсеке. 3) Сатушы бағаны бақылауды жүзеге асыра алмайды, ceбeбi әpбip фирма өнімдердің аздаған бөлігін өндіреді. Бәсекелі фирма нарықтық бағаны қоя алмайды, бірақ оған икемделе алады. Сатушы мұнда - баға алушы болып шығады; 4) салаға еркін кipiп және одан еркін шығу; 5) ақпаратты еркін түрде алуға болады.
Сұраным - уақыттың қазіргі әpбip сәтіндегі белгілі баға бойынша тұтынушылардың тауардың белгілі бір бөлігін сатып алуға дайындығы (ниеті). Төлемге қабілетті сұраным - бұл адамдардың өз табыстарына (сатып алу қабілеттігімен) сүйенген, олардың әр түрлі тауарларға деген қажеттіліктерінің көpiнici. Сұраным ақша түрінде және белгілі бip баға бойынша тауарлар мен қызметтерді сатып алуға келіскен тұтынушылардың санымен белгіленеді. Ұсыным - уақыттың қазіргі әp6ip сәтіндегі белгілі баға бойынша өндірушілердің тауардың белгілі бір санын сатуға дайындығы (ниеті). Тауардың бағасы - ол ақша түріндегі тауардың құны. Сұраным пен ұсынымның бірдей болу деңгейінде баға құнға, яғни қоғамдық қажетті шығынға дәл келеді. Құн - сатып алушылар мен сатушылар мүдделерінің тепе-теңдігі, яғни сұраным бағасы мен ұсыныс бағасының тепе-теңдігі болып шығады. Оның негізінде шекті пайдалылық, өндіріс шығындарын көрсететін ұсыныс бағасы жатады.
Таза монополия - бip фирма өнім өндіру жөнінен салада жалғыз ғaнa, оны ауыстыра алатындай басқа фирмалар жоқ. Өзге тән белгілер: Монополияның өнiмін ауыстыратын басқа игілік жоқ. Сатып алушысы үшін балама жоқ. Жарнамамен шұғылданарлықтай қатты қажеттілік жоқ. Таза монополист бағаға билік етеді. Фирма бағаны бақылауды жүзеге асырады, себебі ол барлық ұсынысты бақылайды. Таза монополия жағдайында ол салаға енуге күшті тосқауыл қойылған.
Монополистік бәсеке - көптеген сатушылар бip- бipiнe ұқсас, жекелеген сипаттамалары бойынша бip-бipiнен ерекшелеу көптеген тауарларды рынокқа жеткізеді. Айырықша белгілері: Әрбір фирма салыстырмалы түрде ғана барлық рыноктың аздаған ғана бөлігіне ие бола алады, сондықтан да ол нарықтық бағаны өте шектеулі түрде ғана бақылайды. Өнімдерді сапа, орналастыру, қызмет көрсету және т. б. жағынан бөлектеу. Экономикалық бәсекелестік бағаға ғана негізделмеген, сонымен бipre ол бағалық емес бәсекеге де қатысты. Көптеген фирмалар сауда белгілері мен фабрика таңбаларына көңіл кояды. Caлaғa ену жеңіл, тосқауылдар аз.
Олигополия - бірнеше ipi фирмалар белгілі бip тауарлар мен игі қызметтердің рыноктарын бақылайды. Олигополизмге тән белгілер: 1) Салада салыстырмалы түрде аздаған фирмалар үстемдік етеді. 2) Өнім стандарттанған, тіпті бөлшектенген болуы мүмкін. Олигополияда қосылысуға құштарлық күшті болады, ceбeбi екі немесе одан да көп бәсекелес фирмалардың бipiryлep олардың нарықтық үлестерін айтарлықтай ұлғайтып, ipi сатып алушылар мен өнім жеткізушілерге басымдылық береді. Бұл сұрақты қарастырғанда жалпы түрде олигополистік бәсеке нарығының мына модельдеріне көңіл аудару керек: картель моделі, бағадағы жетекшілік моделі, Курноның дуаполия моделі.