15 Билет . Сөйлемнің тұрлаулы мүшелері.

Сөйлемде атау септігінде тұрып, ойдың кім, не жайында екенін білдіріп баяндауышпен қиыса байланысатын тұрлаулы мүшені бастауыш дейміз.

Бастауыш кім? не? кімдер? нелер? кімім? кімі? несі? қаншасы? т.б. деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: Алмаз келді? Қыс түсті.

Бастауыштың іс-әрекетін, қимылын, белгісін, қасиетін көрсететін, сөйлемді тиянақты етіп тұратын тұрлаулы мүшені баяндауыш деп атайды.

Баяндауыш қайтті? не қылды? не істеді? деген сұрақтарға жауап береді.

Мысалы: Студент (кім?) жазды (не істеді?)

Мен (кім?) оқыдым (не істедім?)

16-17 Билет (турлаусыз)

Тұрлаусыз мүше дегеніміз - сөйлемнің тұрлаулы мүшелерінің айналасына топтасып, семантикалық жағынан толықтырып тұратын сөлем мүшелері. Тұрлаусыз мүшелерге анықтауыш, толықтауыш және пысықтауыш жатады.

• Толықтауыш септелген сөздердің заттық қасиетін көрсетеді де, тура және жанама түрлерге бөлінеді.

• Анықтауыш заттың, субстантивтенген сөз таптарының, септік жалғаулы пысықтауыштарды айқындайды, оның сапалық, меншікті түрлері бар.

• Пысықтауыш көбіне қимылға, кейде есімдерге де қатысты жұмсалады. Сөйлем мүшелері негізінен дербес мағыналы сөз таптарынан жасалады, олардың жасалуына көмекші есім, көмекші етістік, шылау, модаль сөздер де қатынасады, дербес мағыналы сөздердің семантикасын осы көмекші сөздер айқындайды. Сөйлем мүшелері дара, күрделі, үйірлі, кейде құрама болады.

18 Билет

2. Құрмалас сөйлем.

Құрмалас сөйлем-екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем.

№	Құрмаластың түрлері		Құрамына қарай
1	Салалас құрмалас	Ыңғайлас Қарсылықты Себеп-салдар Талғаулы Түсіндірмелі кезектес	Кемінде екі жай сөйлемнен болады
2	Сабақтас құрмалас	шартты бағыныңқы қарсылықты бағыныңқы себеп бағыныңқы мезгіл бағыныңқы қимыл-сын бағыныңқы мақсат бағыныңқы	Кемінде екі жай сөйлемнен болады
3	Аралас құрмалас		Кемінде үш жай сөйлемнен болады

19 Билет

2. Құрмалас сөйлем.

Құрмалас сөйлем-екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіретін сөйлем.

№	Құрмаластың түрлері		Құрамына қарай
1	Салалас құрмалас	Ыңғайлас Қарсылықты Себеп-салдар Талғаулы Түсіндірмелі кезектес	Кемінде екі жай сөйлемнен болады
2	Сабақтас құрмалас	шартты бағыныңқы қарсылықты бағыныңқы себеп бағыныңқы мезгіл бағыныңқы қимыл-сын бағыныңқы мақсат бағыныңқы	Кемінде екі жай сөйлемнен болады
3	Аралас құрмалас		Кемінде үш жай сөйлемнен болады

20 Билет

Сабақтас құрмалас-құрамындағы жай сөйлемдерінің алғашқысы тиянақсыз болып, соңғысына бағына байланысқан құрмалас сөйлемнің түрі.

Сабақтас құрмаластың бірінші жай сөйлемдерін (бағыныңқы сөйлемдер) өз алдына бөлек айтуға келмейді, өйткені олар тиянақсыз. Мысалы: Таңертеңгі тұнық ауа мұнартып, кең даланы сұлу сағым басты. (Т.Абдрахманова.)

Екінші сөйлемдері (басыңқы сөйлемдер) тиянақты, олар өздігінен дербес айтыла береді.

4. Шартты бағыныңқылы іс-әрекеттің орындалу шартын білдіреді, -са, -се жұрнағы арқылы жасалады.

5. Қарсылықты cабақтас құрмалас сөйлемде бағыныңқы сөйлем басыңқыдағы ойға қарама-қарсы мағыналық қатынаста болады. Мысалы, Май құйған шам сөнсе де, Шамшырақ сөнбес дүниеде. (Жамбыл)

6. Себеп бағыныңқылы сабақтас;

• Мысалы, Соны Ербол біліп қоймасын деп, Әзімбай әдейі үндемеді. (М.Әуезов)

5. Мезгіл бағыныңқы сөйлемде бағыныңқы сөйлем басыңқыда айтылған ойдың мезгілін,

6. мақсат сабақтас құрмалас сөйлем мақсатын,

7. қимыл-сын бағыныңқы іс-әрекеттің қалай жүзеге асқандығын білдіреді.

8. Салыстырма бағыныңқылы сөйлемде оқиға бір-біріне салыстырыла, теңдестіріле беріледі.