Гродназнаўства

з мясцовай сыравінай: цукровая, піваварная, спіртавая, вінная, тытунёвая, мукамольная, дрэваапрацоўчая (лесапільныя, кардовыя прадпрыемствы), папяровая (фабрыкі пашпарту, альбомаў, канторскіх кніг, пераплётныя), сілікатна-будаўнічая (цагляныя, кафляныя, вапнавыя заводы), гарбарная (пальчаткавая фабрыка), тэкстыльная (суконныя і палатняныя прадпрыемствы). У 1806 годзе ў горадзе было 3 прадпрыемствы: тытунёвае, скураное і шарсцяное; у 1821 годзе – 7 прадпрыемстваў. У гродзенскай індустрыі ў той час працавалі суконныя, капялюшныя, свечныя, касцяныя, цагляныя, тытунёвыя, піваварныя прадпрыемствы, млыны і друкарні. У канцы ХІХ стагоддзя часткаю гарадской прамысловасці становяцца коркавыя, кордавыя, вінакурныя, мёдаварныя, піваварныя, лесапільна-му- камольныя, цагляныя і адно механічнае прадпрыемствы.

Адным з найбуйнейшых прадпрыемстваў не толькі ў Гродне, але і ў Расійскай імпе-

Эканамічнае развіццё горада

Тытунёвая фабрыка Шарашэўскага на вул. Маставой ХІХ ст.

рыі была тытунёва-махорачная
фабрыка пецярбургскага купца
Іосіфа Шарашэўскага. Пачатак
яе дзейнасці прыходзіцца на
1862 г. У 1880-1896 гг. на фабры-
цы было 3 паравыя машыны, 2
паравыя катлы, 3 прэсы, 3 ста-	Этыкетка вырабаў фабрыкі
лы, 14 станкоў для рэзкі папе-	Шарашэўскага

Гродзенскі бровар. Быў створаны ў 1877 г. у былым палацы Сапегаў. Першым яго ўладальнікам быў аўстрыйскі купец Іосіф Кунц. У год стварэння піўзавода ў горадзе працавала яшчэ 4 меншыя бровары.

171

Гродна ў складзе Расійскай Імперыі

Запалкавая фабрыка на вул. Ерусалімскай (сення вул. Антонава)

Выява Гродзенскай фабрыкі пераплётных вырабаў. Пач ХХ ст.

ры і 18 крышыльных станкоў. Колькасць рабочых, занятых на фабрыцы, пастаянна павялічвалася: у 1885 г. – 823 чал, у 1914 г. – 1400 чал. Яны выраблялі тытунь, цыгары, папяросы, курыльную і нюхальную махорку. На базе тытунёва-ма- хорачнай фабрыкі ў 1906 годзе было створана акцыянернае таварыства “Шарашэўскіх”.

Далёка за межамі горада былі вядомы тытунёвыя мануфактуры Эльяшава і Ваўка, Фінкельштэйна, таварыства «Ручной труд» і цагельныя заводы князя В. Друцкага-Лю- бецкага і А. Бадылькеса, піваварныя прадпрыемствы Кунца і Слуцкага, вінакурныя заводы А.Ф. Яффе і Веллера; лесапільні Шалопа і С.Ландаў.

2. Гандаль і сфера абслугоўвання.

У 1845 годзе з дазволу Міністэрства ўнутраных спраў у Гродне быў заснаваны Іванаўскі кірмаш, які пачынаўся 25–26 чэрвеня і працягваўся адзін месяц. Аднак

172

Эканамічнае развіццё горада

Рэклама тагачаснай гродзенскай крамы.

Гродзенскі кірмаш на Сенным рынку. Фота пач. ХХ ст. (унутраны двор дамоў паміж Фарным і Бернардынскім касцёламі).

ён не вытрымліваў канкурэнцыі з Зэльвенскім кірмашом. Таму ў 1857 годзе гродзенскі губернатар хадайнічаў аб пераносе кірмашу з Зэльвы ў Гродна, але Міністэрства ўнутраных спраў гэтую прапанову адхіліла. Сяляне прывозілі ў горад зерне, крупы, мёд, воск, хмель, солад, сена, скуры і інш. На гродзенскіх рынках гандлявалі рамеснікі і прамыслоўцы, якія задавальнялі патрэбы сялян і мяшчан. Сярод купецтва і гандляроў у ХІХ ст. пераважалі габрэі. У 1886 годзе ў Гродзенскай губерні яны складалі 84% ад усіх

гандляроў, але ў гандлёвым звароце на іх долю прападала толькі 66%. У сярэднім абароты купцахрысціяніна перавышалі абароты купца-габрэя ў 3 разы.

Паступова пашыралася сетка стацыянарнага гандлю: лавак, піцейных дамоў, тракціраў і «рэйнскіх» паграбоў, дзе прадавалі спіртныя напоі. У кафейнях і кандытарскіх можна было паласавацца печывам, пірожнымі, цукеркамі, тортамі, выпіць кавы або гарбаты. У харчэўні можна было доб-

Параход “Дэвайціс” у раёне маёнтка Панямунь, 1903 год. Ужо ў пачатку ХХ ст. па Нёмане хадзілі каля паўтара дзясятка пасажырска-грузавых параходаў, якія здзяйснялі рэгулярныя рэйсы ў Масты, Друскенікі, Коўна

173

Гродна ў складзе Расійскай Імперыі

Чыгуначны мост праз Нёман. Паштоўка. 1910г.

ра паесці. У пачатку 1860-х гг.		Смажановіча. Асобнае месца
з’явіліся ў Гродне першыя дзве		ў гарадскім гандлі займалі так
крамы. Пасля адмены прыгон-		званыя «каланіяльныя тавары»:
нага права гандлёвыя ўстановы		тытунь, селядцы, гарбата. Мод-
сталі больш разнастайныя і ад-		ніцы Гродна не абыходзілі кра-
павядалі развіццю капіталізма:		мы абутку Шварца і Сокала, за
лаўкі, крамы, аптовыя склады		вопраткаю яны ішлі да Гершуні,
з большым асартыментам тава-		Грынберга	альбо	Ліўшыца.
раў. Звычкаю гродзенцаў было		Жвава ішоў	гандаль	посудам
завітаць у булачную Мураўёва		у Вігорскага, мэбляй – у Піка і
або Акумішава, у аптэку Гін-		Вінштэйна. Усяго ў		гарадскім
збурга або Фейшнера, набы-		гандлі функцыянавала 107 ган-
ць тавары ў палатнянай лаўцы		длёвых кропак.

Гродзенскі чыгуначны вакзал. Паштоўка. 1910г.

174

Эканамічнае развіццё горада

Паўночна-Заходні чыгуначны шлях (Варшава - Гродна - Вільня - Санкт-Пецярбург) 1862 г. Паштоўка пач. ХХ ст.

Значную ролю ў міжрэгіянальным і знешнім гандлі адыгрывала Гродзенская прыстань. У міжрэгіянальным гандлёвым абмене Гродна быў звязаны з Масквой, Кіевам, Харкавам, Палтавай, Краменчугом, Пецярбургам. Магазіны-склады гродзенскіх купцоў былі ў Маскве, Пецярбурзе, Адэсе, Кіеве, Вільні, Бярдзічаве. Памежнае месцазнаходжанне горада садзейнічала пасрэдніцкай дзейнасці купцоў і гандлю памешчыкаў з Каралеўствам Польскім, Аўстра-Венгрыяй, Прусіяй (Данцыг, Каралевец).

У сферы абслугоўвання працавалі пераплётныя майстэрні Р.Іонаса, Э.Лейзера, братоў Харыных, фотамайстэрні Якава Салавейчыка, Ліпы Блоха, Зельмана Карасіка. У горадзе было 13 пастаялых двароў, 65 піцейных дамоў, 4 вінныя склепы, шматлікія корчмы і харчэўні.

3. Шляхі зносін, банкі, сувязь.

На «Карте промышленности Европейской России...» 1842 г. бачна, што Гродна звязаны галоўнай паштовай дарогай з Саколкай- Беластокам-Бельскам і вялікай паштовай дарогай – з Лідай. Праз апошнюю Гродна звязваўся з Вільняй і Наваградкам. На «Карте сухопутных, водных и телеграфных сообщений Европейской России и Кавказского края» 1859 года да згаданых напрамкаў дадаліся новыя: вялікія паштовыя шляхі злучылі Гродна з Ваўкавыскам і Слонімам, праз Ліду і Наваградак – з Мінскам, праз апошні – з Барысавам – Оршай – Смаленскам; Бабруйскам і Магілёвам. Шаша злучыла Гродна з Беластокам, далей ішоў вялікі паштовы шлях на Бельск

– Брэст, Варшаву.

Праз 25 гадоў пасля таго, як пачаўся рух па першай у Расійскай імперыі чыгунцы Пецяр- бург-Царскае Сяло, у 1862 годзе

175

Гродна ў складзе Расійскай Імперыі

Сялянскі пазямельны банк. Пабудаваны ў 1913 г. Паводле праекта архітэктара Б. Астравунава. Прыклад архітэктуры стылю мадэрн. (Фота часоў Першай сусветнай вайны).

	была здадзена ў эксплуатацыю	–Слонім		–Ваўкавыск		–Гродна
	Пецярбургска-Варшаўская чы-	–Беласток, у 1907 годзе – Масты
	гунка. Беларускі ўчастак Грод-	–Гродна.
	на – Парэчча склаў 50 вёрстаў.	Для		паспяховага		развіцця
	Тады, у 1868 годзе, была адчы-
		гандлю		патрэбны	адпаведны
	нена чыгуначная станцыя 3-га
		стан банкаўскай сістэмы. У 1883
	класа ў Гродне. У 1886 годзе была
		годзе	ў	Гродна пачало дзейні-
	пабудавана чыгунка Баранавічы
		чаць	гродзенскае		аддзяленне

Паштова-тэлеграфная кантора па вул. Садовай. З пач. ХХ ст. вуліца займела назву Мураўёўская, цяпер - вул. Э. Ажэшкі

176

Расійскага дзяржбанка. З 1885 года існуе Сялянскі пазямельны банк, які ў 1913 годзе пераехаў у новы будынак, што захаваўся да нашых дзён (вул. Леніна, 22). З канца ХІХ ст., акрамя названых, дзейнічалі: аддзяленне Пецярбургскага камісійнага Рускага гандлёва-прамысловага камерцыйнага банка, Таварыства ўзаемнага крэдыту, банкаўскія канторы «Ашкеназі», «Вайсбрэм», «Ландау», «А. Тарлоўскага». 24-8

З 1800 года на тэрыторыі Літоўскай губерні дзейнічае Літоўскі паштамт. Паштовая сувязь усё болей уніфікавалася з агульнарасійскай. Першы ў Гродне тэлеграф пачаў працаваць у 1843 годзе, і праз чатыры гады тэлеграфная лінія Гродзенскай губерні складала 153,5 вярсты, на якіх было размеркавана 18 пастоў (тэлеграфічных сігналаў). У 1861 годзе ў горадзе была адчынена электрамагнітная тэлеграфная станцыя, якая злучыла Гродна з Каралеўствам Польскім. З пабудовай чыгункі ў Гродне можна было карыстацца і яе тэлеграфам. У 1877

Эканамічнае развіццё горада

Габрэйскі рамеснікі з’яўляліся рухаючай сілай эканомікі Гродна. У 1835 годзе ў горадзе працавала 556 рамеснікаў-хрысціян і аж 1269 рамеснікаўгабрэяў. У 1859 годзе з 575 рамеснікаў габрэі складалі 70%.

Беларускія габрэі XIX ст.

годзе з дапамогай тэлеграфа на чыгуначнай станцыі можна было перадаць тэлеграмы простыя, з аплачаным адказам, з паведамленнем аб дастаўцы, дэпешы з некалькімі адрасамі. Указам Сената Расійскай імперыі ад 1885 года. стваралася ўпраўленне Гродзенскай паш- това-тэлеграфнай акругі. Першая тэлефонная станцыя была адчынена ў 1907 годзе. Яна звязала ў першую чаргу ўрадавыя ўстановы.

Пытанні і заданні

1.Прадстаўнікі якога рамяства працавалі ў горадзе?

2.Якія галіны прамысловай вытворчасці развіваліся ў Гродне?

3.Якія формы гандлю развіваліся ў горадзе?

4.Што сабой ўяўляла фінансавая дзейнасць і банкаўская сістэма?

5.Што сведчыць пра істотныя перамены ў развіцці транспарту і сувязі ў горадзе?

6.Якую ролю адыгрывалі ў эканамічным развіцці Гродна габрэі-прадпрымальнікі і гандляры?

177

«Славуты “мяцеж” у нашай старонцы грымеў даўжэй і з большым размахам, чым у суседняй Польшчы».

Сакрат Яновіч, беларускі пісьменнік

Кастусь Каліноўскі (1838-1864 гг.).

Фота А. Банольдзі 1862 г.

§25. Падзеі ў горадзе напярэдадні і падчас паўстання 1863 – 1864 гг.

Успомніце падзеі паўстанняў 1794 і 1830-1831 гг. і іх наступствы

Пасля азнаямлення з параграфам вы павінны:

умець аргументавана апавядаць пра ўдзел гарадзенцаў у паўстанні 1863 –1864 гг. даваць ацэнку вынікам гэтых паўстанняў для жыхароў Гродна.

параўноўваць ступень удзелу гродзенцаў у паўстанні з маштабамі паўстанцкага руху ў Беларусі.

тлумачыць памятныя дошкі аб падзеях паўстання на будынках Новага замка і чыгуначнага вакзала ў Гродне.

правільна фармуляваць і ўжываць наступныя паняцці і назвы: патрыятычныя спевы, гродзенскаярэвалюцыйна-дэмакратычнаяарганізацыя,гродзенскаяваенна-следчая камісія, камітэты “белых” і “чырвоных”.

1. Прадвеснікі паўстання на Гродзеншчыне.

одых хвалявання ў горадзе пачаў адчувацца яшчэ задоўга да непа-

срэдных падзей паўстання. У Фары Вітаўта спявалі патрыятычныя гімны, прамаўлялі палымяныя казанні, жанчыны

імужчыны апраналіся ў жалобную вопратку. З Якушоўкі, маёнтка бацькі, у Гродна для стварэння гродзенскай рэвалю- цыйна-дэмакратычнай арганізацыі прыехаў Кастусь Каліноўскі. Арганізацыя дзейнічала ў 1861 – 1864 гг.: падрыхтавала

іўзначаліла паўстанне на тэрыторыі Гродзенскай губерні.

На Саборнай вуліцы (цяпер

– Савецкая, 7) Каліноўскі пражываў і, магчыма, рыхтаваў да выдання нелегальную газету «Мужыцкая праўда», якая выходзіла па-беларуску.

Улады ў адказ на паводзіны патрыятычна настроеных

жыхароў праводзяць адпаведныя мерапрыемствы. 5 жніўня 1861 года была заведзена следчая справа на трох гарадзенскіх жыхароў за спяванне польскага гімна «Boże, coś Polskę»

“Мужыцкая праўда” №6

178

					Падзеі напярэдадні і пад час паўстання
у Фарным касцёле. 23 жніўня
генерал-губернатар		Назімаў
прадпісаў віленскаму, ковенс-
каму і гродзенскаму губерна-
тарам прыняць надзвычайныя
меры для спынення вызва-
ленчага руху. Услед за гэтым у
Гродна з Ваўкавыска перавод-
зіцца лёгкая 5-я батарэя 3-й
палявой артылерыйскай бры-
гады. Гродзенскі паліцмайстар
аб’явіў аб забароне спявання
польскіх патрыятычных гім-
наў і правядзення маніфес-
тацый. На заставах з’явіліся
ваенныя патрулі. 3 верасня ў
Гродне і Гродзенскай губер-
ні было абвешчана ваеннае
становішча.			Панарама Гродна. Фота другой пал. ХІХст.
30 кастрычніка		ў Гродне
			німі губернямі выбухне рэ-
знайшлі	адозву	«Расійскім
ваярам»,	у якой асуджаліся		валюцыя,	распаўсюджваюць
меры расійскага ўрада ў ад-			сярод народа адозвы і нейкае
носінах да заходніх губерняў			пасланне	ад імя каталіцкага
Расійскай імперыі і гаварыла-			духавенства ў Варшаве… Ах-
ся пра тое, што ад вольнасці			вяруюць з заробку 2 % на на-
Польшчы залежыць і вольнас-			быццё зброі». У снежні вый-
ць Расіі. У рапарце начальніка			шаў пяты нумар «Мужыцкай
штаба корпуса жандараў гава-			праўды». Па ўсім было бач-
рылася: «Некаторыя са служа-			на, што нямала гараджанаў
чых у Гродне і Вільні чыноўні-			спачувала	рэвалюцыянерам
каў... распаўсюджваюць чуткі			і падзяляла іх погляды. Праз			Сям'я Здановічаў. Сядзіць
аб тым, што ў студзені ці лю-			хуткі час Гродна стане ад-			Аляксандар Здановіч,
тым месяцы ў Каралеўстве			ным з цэнтраў вызваленчага			выкладчык Віленскага
Польскім адначасова з заход-			ўзброенага паўстання.			дваранскага інстытута.
						Стаіць разам з жонкай Ігнат
Факты гісторыі						Здановіч, сын Аляксандра,
						кандыдат матэматычных навук
						Пецярбургскага універсітэта.
У Гродне была пабудавана невялікая, 3-га класа, чыгуначная стан-						Ігнат Здановіч, паплечнік
цыя, а вось у невялічкім Парэччы – значна большая, 2-га класа. Гэта						Кастуся Каліноўскага, быў
было зроблена знарок інжынерамі і будаўнікамі чыгункі, француз-						паўстанцкім начальнікам
скімі падданымі з эмігрантаў-палякаў або іх нашчадкамі. Яны буда-						Вільні. Павешаны паводле
валі чыгунку з перспектывай выкарыстання яе ў будучым паўстанні. У						загаду Мураўёва ў снежні
5-6 вярстах ад Парэчча ў напрамку Берштаў і Ліды пачыналіся буйныя						1863 г. Здымак зроблены ў
лясы, дзе маглі размяшчацца базы паўстанцаў.						гродзенскай фотамайстэрні
						Штумана.

179

Гродна ў складзе Расійскай імперыі

Валер Урублеўскі (1836-1908 гг.)

Сцяг паўстанцаў

Паўстанцы выходзяць з Гродна на зборны пункт. Гравюра ХІХ ст.

	2. У полымі паўстання.		9	сакавіка		ў	тэлеграме
	Надышоў 1863 г. У студзені Кас-		гродзенскага губернатара ві-
			ленскаму		генерал-губерната-
	тусь Каліноўскі і Валеры Уруб-
			ру Назімаву было напісана: «У
	леўскі стварылі гродзенскі рэва-
			Гродне ўсё спакойна». Але ён
	люцыйны	камітэт, улада якога
			не ведаў пра падрыхтоўку вы-
	распаўсюджваецца на пяць паве-
			ступлення.
	таў. Сябрамі яго сталі Эразм За-
			17 сакавіка 1863 года губер-
	блоцкі, Ян Ваньковіч, Станіслаў
	Сангін, Ян Казлоўскі, Фелікс Ра-		натар Галер даносіў віленска-
	жанскі.Камітэт«белых»узначаль-		му генерал-губернатару: «На-
	ваў губернскі маршалак шляхты		мер напасці на Гродна быў з
	граф Віктар Стажынскі.		учарашняга дня такі галосны,
	1 лютага 1863 года на тэры-		што мне паведаміла аб гэтым
			земская		паліцыя». У канцы
	торыі Гродзенскай губерні па-
			сакавіка паўнамоцным рэва-
	чынаюцца	ўзброеныя дзеянні
			люцыйным камісарам Грод-
	паўстанцаў. А ўжо 26 студзеня
			зенскага		ваяводства (губер-
	рэскрыптам імператара Аляксан-
			ні)	стаў	Кастусь		Каліноўскі.
	дра ІІІ быў арганізаваны гродзен-
			Месцам		яго	знаходжання
	скі губернскі ваенна-следчы камі-
			быў Беласток. Пасля бою пад
	тэт па палітычных справах.
			Мілавідамі Каліноўскі правёў

180