artemjev_gylym_kz_2011

риялайды. Нәтижесінде, адам еркіндігі өзінің түпнегізділігін иеленіп, өмірге енеді. Жеке меншік арқылы ғана адамның еркіндігі тұлғаның еркіндігіне айналады. Адам еркінің субъективтілігі (озбырлығы) ақылды тұлғаға орын босатады. Олай болса, жерге деген жеке меншік үшін жеңіспен аяқталған күрестің тарихи ұзақ кезеңі – бұл заңдылық, бұл ақылдың жеңісі.

Мораль құқыққа қарсы тұрады. Ол саналы еркіндіктің субъективті құқы болып табылады. Содан кейін мораль мен құқық қоғамның отбасында, азаматтық қоғамда және мемлекетте іске асатын адамгершілік нормаларына ұласады.

Жоғарыда айтылғандар тұрғысынан алғанда, әлемдік тарих – ол халықтар рухы дамуының тарихы болып табылады. Бірақ бұл объективті рухтың сана-сезімі үшін ғана дұрыс. Ал нақты өмірде нақты өмір сүретін адамдар өздерінің алдарына белгілі бір мақсаттар қойып, соларға қол жеткізуге ұмтылады, бірақ нәтижесінде ғаламдық тұрғыда басқаға жетеді. Бұны Гегель «әлемдік рухтың қулығы» деп атаған. Сөйтіп, адамдар мен халықтар әлемдік рухтың өз мақсаттарында пайдаланатын құралы ретінде әрекет етеді екен.

Дара рухтың кезеңдеріне тарихи жолмен жеткен соң, дара идея өзін түбегейлі танып болып, енді тыныштала бастайды. Бұл жолда дара рух та үш сатыдан өтеді. Олар: 1. – Өнер; 2. – Дін; 3. – Философия.

Өнер, Гегель бойынша, өзіне толық еркіндікте пайымдап қарайтын рух.

Дінде рух өзін тізе бүккіш етіп көрсетеді.

Философияда рух өзі туралы кесімді (түсіністікпен) ойланады. Олай болса, философия – діннен жоғары тұр, өйткені түсіну – көрсетуден жоғары. Философияның бұл кезеңінде рухтың соншалықты «ұзақ сапары» аяқталады, өйткені өзін түсініп, пайымдап алған соң, ол

тынышталады.

Әрине, бүгінгі күні Гегельдің мұндай айлакер философиялық жүйесі адамдардың барлықтарының көңілінен шыға қоймайды. Алайда ойшылдың құнды жетістігі бұл жүйені ашып көрсету барысын-

да әзірленген танымның диалектикалық әдісі болып табылады.

Сол тұрғыдан алғанда, табиғат, тарих, рухани өмірді ол үдеріс, яғни тоқтаусыз қозғалыс, өзгеріс, жаңа негізде қайтадан жаңару, ішкі қайшылықтарды жеңу арқылы даму деп қарайды. Бұндай көзқарас танымның жаңа теориясын туғыза отырып, диалектикалық ілімді мүлдем жаңа деңгейге көтерді. Гегельдің философияның дамуына қосқан баға жетпес үлесін көпшілік дәл осыдан көреді.

201

Ойшылдың пікірінше, диалектика шынайы ғылыми танымның ішкі қозғаушы күші болып табылады, ол кез келген ғылымның мазмұнына қажеттілік пен өзара байланыстарды енгізеді, солардың нәтижесінде біздің білімдеріміз теориялық деңгейге дейін көтеріледі.

Гегельдің өткен жүзжылдықтар барысында диалектика тұрғысынан жинақталған философиялық санаттарды жүйелеу және талдау бойынша жүргізген жұмыстарын асыра бағалау мүмкін емес. Диалектиканың үш заңын негіздеу және айқындау, жұп санаттар деп аталатындарды жүйелеу, олардың бір-біріне өтетін ішкі байланыстарын көрсету – осының барлығы да соның еншісінде.

Өздерінің күнделікті өмірлерінде адамдар заттарға, қоршаған дүниенің құбылыстарына талдау жасайды және бөлшектегендей етіп, оларды бір-бірлерінен ажыратуға тырысады. Бұл таным үдерісінде де, адамдардың іс жүзіндегі өмірінде де қажет. Мысалы, адамдардың бірлесе жұмсаған күштері мен істеген әрекеттері табысты болуы үшін, олардың мақсаттары нақты белгіленуге және айқындалуға тиіс. Ұлы Гете айтқандай, егер әлдебір үлкен нәрсеге қол жеткізгің келсе, онда өзіңді шектей біл. Бәріне ие болғысы келетін адамның, – әрине, жалпылай ниет-қалауынан басқа, – ештеңеге де нақты ұмтылысы жоқ.

Егер өнер саласын алсақ, онда бұл жерде де ұлы туындылардың ерекше құндылығы әсемдіктің айқын және қайталанбас формаларында болып табылады. Дәл осылай ғылым мен философияның кез келген саласында пайдаланылатын ұғымдар айқын болуға тиіс, сонымен қатар мәнді мазмұны болуы керек. Егер олар көмескі және орнықсыз болса, онда біз еш нәтижеге қол жеткізе алмаймыз және бір-бірімізді өзара түсіне алмайтын күйге түсеміз. Әдетте, осындай жағдай туралы:

«Біз әртүрлі тілдерде сөйлеп тұрмыз», – дейміз.

Алайда, егер пайдаланылатын ұғымдардың орнықтылығын даралайтын болсақ, олар өзінің қарама-қайшылығына айналып, бізді схоластикалық теориялауға келтіреді. Гегельдің ойынша, бұл бос мылжыңдықты, зерттелетін заттарға үстірт қарауды тудырады. Мысалы, кісі өлтірген адамды жазаға тартуға әкеле жатқанда, алаңға жиналған адамдар оны қылмыскер ретінде қабылдайды, кейбіреулері базарда айтылатын боғауыз сөздермен балағаттап, тас лақтырады. Ал біреу сонда: «Ол неткен жас, сымбатты, ержүрек еді!» – дейді өкініш пен аяныш аралас сезіммен. Сол кезде жұрт: «Қалайша?! Қылмыскер сымбатты бола ала ма? О, бұл не заман, не ғұрып! Сіз, сірә, анадан оншалықты ұзап кетпеген боларсыз...» – деп, жаңағы сөзді айтқан адамға тап береді. Гегель бұдан дерексіз ойлаудың үлгісін көре білді,

202

өйткені жұрт сотталған адамның басқа да мүмкін болатын қасиеттері туралы білместен, оған тек қылмыскер деп қарайды. Бұл жағдайға Г.Гегель ойлаудың метафизикалық тәсілі деген анықтама береді.

Дерексіздендіру, әлбетте, ойлау үдерісінде қажетті баспалдақ болып табылады. Бірақ ойлаудағы дерексіздіктен нақтылыққа қарай өрлеуді жүзеге асыра отырып, ары қарай қозғалу қажет.

Бізді қоршаған нақты болмыстың өзі диалектиканың тамаша үлгілерін көрсетеді, өйткені бұл дүниеде кез келген зат шектеулі, бірақ орнықтылықпен бірге онда ішкі қарама-қайшылықтар туғызған тұрақты өзгерістер болып жатады, олар, ақыр соңында, оны шектерінен шығарып, оның өзі енді басқа бір затқа айналады. Сөйтіп, диалектика ойлау үдерісіне ғана емес, сондай-ақ тұтас объективтік әлемге де тән болып табылады. Мысалы, дараланған дерексіз құқық қорқынышты әділетсіздіктерге әкеледі; мораль саласында «тәкаппарлық құлдырауға жеткізеді»; өткір нәрсенің мұқалуы да тез» т.с.с.

Сондықтан еш жерде – Аспанда, Жерде, Табиғатта және қоғамның рухани өмірінде: «не – осы, не – басқасы» дейтін тұрпаттағы дерексіз ойлаудың анықтамасына сәйкес келетін ештеңе жоқ. Кез келген бар нәрсе – нақты нәрсе, демек, онда өзгешеліктер де, қарама-қайшылықтар да бар. Зат өтпелі, өйткені оның сыртқы нақты, өзгеріп тұратын болмысы ішкі орнықты мазмұнына сай емес. Қарама-қайшылық, міне, бұл әлемнің шынайы қозғаушы күші – осы, оны ойлауға болмайды деудің өзі күлкілі.

Сөйтіп, танымның диалектикалық әдісін құра отырып, Гегель философияның мәртебесі мен маңызын бұрын-соңды болмаған биіктікке көтерді. Ол марксистік философияның қалыптасуына ерекше күшті ықпал етті, ол туралы алдағы параграфта айтатын боламыз. Алайда әрбір адам сияқты, оның да осал жақтары болған-тын.

Егер Кант адамды ең жоғарғы құндылық деп жарияласа, ал Гегельдің философиясында адам құрал, яғни Дара идеяны танып білудің құралы болып табылады. Бүгінгі күні Гегельдің Шығыс халықтарының рухына берген төмен бағасы теріске шығарылған – Жапония, Сингапур, Малайзия, Қытай және басқалары жаңа технологиялардың жоғарғы үлгілерін және сонымен қатар өзіндік ерекшеліктерін, өздерінің ұлттық мәдениеттерінің жоғары деңгейін көрсетіп үлгірді.

Егер Кант болашақ әлемдік тарихта «Мәңгі әлемнің» орнығатынына сенсе, ал Гегель соғыстар халықтардың қандарын жаңартатынына

сенді. Әлемдік тарихтағы немістердің рөлін асыра көрсетіп, ол XX

203

ғасырдың бірінші жартысында Германияның содан кейінгі қасіретті дамуына да ықпал етті. Оның: «Барлық ақылға қонымды нәрселер – шынайы, ал шынайылардың бәрі – ақылға қонымды» деген тезисі кейіннен әртүрлі озбырлық режимдерді ақтау үшін қолданылатын «айырбас мәнетіне» айналды. Шамасы, ұлы адамдардың да «қателесуге құқы» бар болғаны ғой.

Гегельдің өлімінен кейін оның ізбасарлары мен шәкірттері тез арада екі партия құрды. Француз парламентарийлерінің лексикасын пайдаланып, неміс теологы және солшыл жас гегельшілердің бірі Д.Ф.Штраус (1808-1874) гегельшілерді оңшылдар және солшылдар деп атады.

Оңшылдарға сәйкес, Пруссия мемлекеті Рух рационализмін барынша жүзеге асырушы болды. Солшылдар диалектика атынан сол уақытта болған барлық мемлекеттердің өмір сүруге деген құқын теріске шығарды.

Сондай-ақ, діни қарама-қайшылықтар да орын алды. Еске түсірсек, Гегель философия мен діннің: яғни философия – ұғымдар түрінде білдіретін, ал дін көріністер түрінде беретін сәйкестігін дәлелдеді. Оң және сол гегельшілдіктің қарама-қарсылығы нақ осыдан пайда болды. Христиандықтың гегельдік философиямен үйлесімдігін дәлелдеу мүмкін бе? Оңшылдар сенімді түрде: «Иә», – деп жауап қатты. Ал солшылдар Құдай жолдауларын тікелей адамдық өлшемдерге сайып, қатаң қарсы болды.

6.5. Фейербахтың материализмі. Сүйіспеншілік философиясы

ЛюдвигФейербах(1804-1872)–немісклассикалықфилософиясының оқшау тұрған өкілі. Негізгі еңбегі – «Христиандықтың мәні». Германияның одан бұрынғы философтарынан айырмашылығы: Фейербах – материалист және, оған қоса, «жүрек қанымен», құлшыныспен және шабытпен жазатындығы.

Кезінде сұңғыла ойшыл Гегельдің дәрістерін тыңдағанмен, бәрібір гегельші болмады. Оның үстіне, ол Гегельдің философиялық жүйесін күйрете соққы беріп сынады. Фейербах бойынша, кез келген идеализм, – оның ішінде гегельдік те бар, – бар-жоғы шындыққа (болмысқа) деген нәзік діни көзқарас қана болып табылады. Гегельдің философиялық жүйесіндегі Табиғаттан бұрын бар болып келе жатқан логикалық санаттар – Жаратушының басқа сөздермен білдірілген идеялары. Дүниеде материалдық әлемнен ажырап өмір сүретін таза ойлау

204

жоқ, ойлау қабілетіне ие тіршілік иелері – адамдар ғана бар. Материяны рух тудырмайды, керісінше, материя тарихи тұрғыда рухты жаратады. Адамның ойлау қабілеті қаншалықты ғажап болса да, оның миының қызметі ғана болып табылады. Адам тәнінен ажыратылып алынған, оның шектеулі және ақырғы өмірінен азат етілген рух Құдайға айналады. Мән – бар-жоғы ұғым ғана. Оны адамның денесінің тұрқын құрайтын сүйектерімен салыстыруға болады. Алайда тірі адамның тәні, миы, қан айналысы мен жүйке жүйесі бар. Бірақ гегельдік философияны сүйектермен ғана қоректеніп жүре беретін қорқау қасқырға теңеп, Фейербах өзінің ұстазының философиялық жүйесін келеке, мазақ етті.

Егер осылай болса, онда философия сондай болып табылатын бол-

мыс ұғымынан емес, өмірге қанық болмыстың өзінен басталуға тиіс қой. Бұл жағдайда біз заңды түрде барлық философиялық санаттарды дарадан, жалқыдан шығаруға тиіспіз, өйткені кез келген нақты болмыс – ол қазір, осы жерде немесе ана жерде бар, өмір сүретін әлдене. Егер болмыс жалқы, бірегей заттардан тұрса, онда ойлау жалпыны ту-

дырады. Ойлардың осындай желісі, дау жоқ, тартымдырақ болмақ,

өйткені өмірдің өзінен, бардан шығады.

Адамның қоршаған әлемді танып білуі үдерісін қарастыра келе, Л.Фейербах агностицизмді1 қатаң сынға алады. Адамның сезінуі бізді Табиғаттан алшақтатпайды, керісінше, бізді онымен байланыстырады. Бұл жерде ол Інжілдің (Евангелие – ізгі жаңалық) діни ұғымдарын пайдаланады. Сезінулер бізге әлем туралы ізгі жаңалықтарды әкеледі.

Фейербах қозғалысты материяның өмір сүру тәсілі деп санайды, ал ол кеңістіксіз және уақытсыз мүмкін болмайды. Табиғаттың себебі оның өзінде. Оны ешкім тудырған жоқ, ол мәңгі өмір сүріп келеді. Табиғат ойлай алмайды, бірақ адамды тудырып, ол өз-өзін сезінуге дейін көтеріледі. Адам ғана қоршаған әлемді өзгерте отырып, оған өзінің санасын телиді.

Олай болса, рух – тірі адамның, оның өмірлік ақыл-ой белсенділігінің туындысы, ал ми оның тәніне жатады. Сондықтан «адамды Құдай жаратқан» деген миф: Оған өзінің барлық мәнмағыналы күшін беріп, «Құдайды адамның өзі жаратқан» деген ғылыми негізделген оймен ауыстырылуға тиіс. Ары қарай Л.Фейербах жоғарыда аталған тезисін дәлелдеу үшін, өзінің барлық күш-жігерін сарп етті.

1 Агностицизм – нақты дүниені және оның заңдылықтарын танып білу мүмкіндігін жоққа шығаратын идеалистік философиялық ілім.

205

Адамдардың Құдіретті Құдайға деген сенімінің терең бастаулары, ойшылдың пікірінше, адам жанының құпия сандықтарында жатыр. Олардың ішіндегі ең бастысы – Табиғаттың белгісіз дүлей, алапат күші алдындағы үрей, сондай-ақ соларға тәуелділік. «Құдайларды үрей тудырған». Сол құдіретті үрейдің өзін кім тудырды? Ойшыл жасаған қорытынды: ол – адамдардың бақытқа жету жолындағы үздіксіз талпынысы. Құдіретті немесе мейірімді Құдайлар адам құмарлықтарының тұңғиығынан және оның қажеттіліктерінің шатасып-бытысқан ортасынан пайда болады. Сонымен, адамның сансыз қажеттіліктері және соларды қанағаттандыру үшін тынымсыз әрекеттенуі – пайда болатын діннің арғы тегі болып табылады.

«Адамның надандығы түбі жоқ тұңғиық болса, қиялы да шексіз». Надандықтың кесірінен түп-тамырынан ажырап қалған Табиғат адамның таусылмайтын шексіз қиялымен біріккенде, құдіретті Құдайларды тудырады.

Сондай-ақ Фейербах діннің психологиялық тамырларын терең ашып көрсетеді. Бұл – адамның ажалсыздыққа ұмтылысы және соның нәтижесінде жанның өлмейтініне, «басқа тамаша аспан әлемінің» бар екеніне сену. Адам өмірінің соңы, шарасыздық, шектеулі өмір сүретіні және келешектегі өлімнен қашып құтылудың мүмкін еместігі туралы біледі, ал бұл оны терең күйзелістерге түсіріп, діннен сая іздеуге итермелейді.

Дінді ұғыну, ойшылдың пікірінше, «адамның Құдай туралы ойлай - тынын» түсінген кезде мүмкін болады, ал бұл – «адамның өзін жете түсінгені». Демек, дін – тек қана адамға тән ерекше құбылыс.

Фейербах діннің тарихи қалыптасқан екі формасына талдау жасайды. Алғашқысы – ол Табиғаттың мистикалық күштері (пұтқа табынушылық). Екіншісі – адамды «бейнелеп және өзіне ұқсатып» жаратқан Құдай идеясы.

Бұл тұрғыда құдіретті және шексіз Құдай мәні – дербес өмір сүредіміс деп көрсетілетін адамның рухани мәнінен басқа ештеңе де емес. Ойшыл христиандықты бейшара күйге түскен адамдардың күшжігерлерін осы дүниедегі зұлымдықты жоюға бағыттаудың орнына, оларды мүсіркеп, ана дүниеде жұмақ болатынына уәде беретіні үшін жазғырады. «Мен Құдайды жоққа шығарамын, сол арқылы адамды терістеуді терістеймін», – дейді Фейербах Гегель терминологиясын пайдалана отырып. Өйткені «о дүниені» теріске шығару – «бұл дүниені» растау дегенді білдіреді. Жарқын болашақ – ол сенімнің

мәселесі емес, адамның парызы мен міндеттерінің мәселесі.

206

Адам мәселесі – Фейербах философиясындағы басты сұрақ.

Сондықтан да ол «философиялық антропология» деп ата-

лады. Ойшыл Адамды оны тудырған Табиғатпен тығыз, яғни психофизиологиялық байланыста қарастырады. Адамды көбінесе рух ретінде қарастыратын алдыңғы неміс философтарының көзқарастары оны қанағаттандырмайды. Ол адам тән ретінде – материалдық, ал ойлайтын тіршілік иесі ретінде – рухани деп мәлімдейді. Ол кезде ойшыл адамның табиғаттық-биологиялық жақтарына көп көңіл бөледі. «МЕН» – ол тек тірі тіршілік иесі ғана емес, оның денесі және ойлай алатын басы бар, – белгілі бір кеңістік пен уақыт шектерінде өмір сүретін тірі тәнді адам.

Адамның маңызды сипаттамасы деп Фейербах оның сезімділігін санайды. Болмыс пен ойлаудың гегельдік теңбе-теңдігіне ол болмыс пен сезімділіктің теңбе-теңдігін қарсы қояды. Біздің санамыздан тыс өмір сүретін материалдық әлемді ол «сезімдік болмыс» деп атайды. Ол табиғаттың «өз бетінше» өмір сүретін денелері мен құбылыстарына оншалықты назар аудара қоймайды, оның назары адамның сезімдеріне әсер ететін, тиісінше, солармен байланысты денелер мен құбылыстарға бағытталған. Адамның денелілігін (денесі болуын) ол сезімділік арқылы түсінеді. Адамға тән түйсіктер мен сезімдер – оның денелілігінің дәлелі. Нәтижесінде, ол «МЕН» – ол сезімді тіршілік иесі, олай болса, адамның денелілігі толығымен оның мәндік анықтамасына кіруге тиіс. Егер Табиғат өзінің меншікті болмысынан өзін ажырата алмаса, онда адам – өзін ерекшелей алатын тіршілік иесі болып табылады.

Адамды осылай түсінуден қандай гносеологиялық (танымдық) қорытынды жасауға болады? Фейербах бойынша, қоршаған дүниені танып білу заттарды сезу, қабылдау және пайымдап қарау арқылы іске асады. Адамның басқадай мүмкіндігі, тіпті, жоқ. Демек, тірі пайым арқылы анықталатын және бағытталатын ойлау ғана шынайы болып табылады. Егер біздің ойлау қабілетіміз сезімдік пайымдаудан алыс кетсе, онда ол өз шектерінен асуға бата алмай, шындықтан да алшақтайды.

Ойшылдың пікірінше, адамның сезімділігінің ең бір тамаша қыры – сүйіспеншілік болып табылады. «Сүйіспеншілік жоқ жерде

шындық та жоқ», «Сүйіспеншілік – біздерге тәуелді болмай өмір сүретін заттардың онтологиялық дәлелі». Философтың бұл ойын субъективтік-идеалистік мағынада түсінуге болмайды. Бұл жерде ол адам өзі мұқтаж заттарға, өзі үшін өмірлік маңызы бар құбылыстарға

207

енжар қарай алмайды деген ойды жеткізбек болған. Адам оларды жақсы көреді, игеруге, иеленуге талпынады және осы сәтте олардың тәуелсіз, объективті өмір сүретінін айқын сезінеді. Егер ол сүйетін,

өзіне қажет заттарына қол жеткізе алмаса, бұл оны мұңаюға, күйзелуге жеткізеді. Бұл да ол заттардың тәуелсіз өмір сүретінін көрсетеді,

өйткені дәл қазір олар жоқ.

Өз заманының қоғамын философиялық көзқарас тұрғысынан қарастыра келе, Фейербах христиан дінін қатаң сынға алады. Адамдарды «мұратқа сай басқа өмірге» бағыттай отырып, дін осы дүниедегі жамандықты жоюға кедергі келтіреді, адамдардың өмір сүру жағдайларын жақсартуға деген талпыныстарын тежейді.

Алайда қоғам үшін дін керек. Оның дәлелі, Фейербахтың ойынша, – дәуірлер мен діндердің өзара байланысы. Тарихта жаңа дәуір басталғанда, діни көзқарастар да өзгереді. Олай болса, болашақта христиандықты да адамгершілік қағидаларын уағыздайтын дін алмастыруға тиіс. Адамды сүйетін дін осындай болуы керек. Ойшыл «Адам адамға – Құдай» тезисін алға тартады. Діннің мәнін Фейербах адам мәнінен шығарады (бұл К.Маркстің дінді сынға алуына негіз болды). «Теология – бұл антропология», – деп жазды ойшыл «Христиандықтың мәнінде».

Фейербах үшін дін – адам мәнін шеттету формасы, яғни шын мәнінде адамға тиесілі белгі-қасиеттердің Құдайға телінуі.

Нақ осы көзқарас тұрғысынан ол: «Кімде-кім Гегель философиясынан бас тартпаса, ол дін ілімінен де бас тартпайды», – деп, Гегельді сынға алады. Бірақ Гегель идеализмін білген соң, Фейербах оның ілімінің мықты жақтарын пайдаланбады, тіпті оның бүкіл философиясын тәрк етті деуге болады.

Философияның негізі, Фейербахтың пікірінше, адам болуға тиіс, өйткені ол – табиғи «текті» тіршілік иесі.

Әлемді материалистік тұрғыдан қарай отырып, дегенмен ол

қоғамның өзінің материалистік түсіндірілуіне дейін көтеріле алған жоқ. «Байланыс, өзара байланыс» дегенді білдіретін «religare» сөзінің шығу тегін зерттей келе, Фейербах: «Қоғамдағы адами қатынастар діни сипат алуға тиіс, әйтпесе адамдар өздерінің адамшылығын жоғалтады, өйткені бұндай жағдайда олар өздерінің өзімшіл биологиялық табиғатынан шыға алмай қалады», – деген ойға келеді. Дінсіз болу – адам үшін өзі туралы ғана ойлау дегенді білдіреді, ал ол кезде

Құдайға сену – ол өзгелер туралы ойлау болып шығады. Сонымен,

208

дін адамзат үшін қажет, сондықтан «Сүйіспеншілік діні» де сондай болуға тиіс.

Фейербахқанасүйіспеншілікмәселесінфилософиядеңгейінекөтерді деуге, әрине, болмайды. Ерте замандарда-ақ Кон-Фу-Цзы адамдардың өзара қарым-қатынастарының негізінде жатуға тиіс «жень» (махаббат) қағидасын алға тартқан, ал Эмпедокл тіпті «махаббатты» әлем, дүние негіздемесіне «жау» етіп көрсеткен. «Әркім де «платондық махаббат» деп аталатын сүйіспеншілік туралы біледі. Барлық ортағасырлық философия Августин, Яссауи және басқаларының атынан Құдайды сүюге шақырады.

Олай болса, бұл туралы Фейербах жаңалық болатын не айтты? Оның ойы бойынша, әйел мен еркек арасындағы, олардың бір-

біріне табиғи жыныстық сезімдерінен туған сүйіспеншілік – жаңа

сүйіспеншілік дінінің негізінде жатуға тиіс. Адам табиғаттықбиологиялық тіршілік иесі болғандықтан, түйсіктері мен сезімдері оны алдамайды, сондықтан адамдар арасында олардың өзара сүйіспеншілігінен өзге, қандай да бір маңызды ештеңе жоқ. Олай болса, адам «о дүниедегі жұмақтың» орнына, өзінің барлық мәнді күштерін жердегі сезімдік махаббатқа бағыттауға тиіс. Бір-бірін сүйетін «Мен» және «Сен», шын мәнінде, адамның шынайы бақыты болып табылады.

Адамның әртүрлі қажеттіліктері және адамдардың оларды қанағаттандыружолындағыталпыныстарыадамдардықоғамғабірігуге жеткізеді. Егер адамдар Құдайға сенудің орнына бір-бірлеріне сенсе және адамға Құдайға қарағандай қараса, сонда жыныстық тектеріне қарамастан, олар ізетті және пайда ойламайтын болады, сондай-ақ коммунизмге тура жол ашылады.

Фейербахтың ілімі марксизмнің қалыстасуына үлкен ықпал етті.

6.6.Марксизм: «иә» және «қарсы»

XX ғасырда тұтас әлеуметтік-саяси идеология іспетті марксизммен кезіндегі Кеңес Одағының ғана емес, Шығыс Еуропаның, Азияның, Латын Америкасының да көптеген елдерінің тағдыры тығыз байланыста болды.

Бірақ бұрынғы Кеңес Одағы өзінде алғаш рет коммунистік қоғам құрудың батыл да қасіретті және сәтсіздікпен аяқталған әрекетіне барған бірден-бір басты мемлекет еді. Миллиондаған адамдар сол идеяның құрбанына айналғанмен, оның нәтижесі – елдің күйреуі және қирауы болып шықты. Егер бұрындары кеңестік қана емес, со-

209

нымен қатар көптеген шетелдік ғалымдар марксизмді адамзаттың

2,5 мыңжылдық дамуындағы философиялық ойдың биік шыңы деп бағаласа, енді «бұрынғы марксистердің» көпшілігі оны бастан-аяқ жамандап, кенеттен шын берілген антимарксистер болып шыға келді.

Алайда Әлемді тура мағынасында төңкеріп тастаған ілімді ұмытуға, әсте, бола ма? Бұл жерде салмақты және, ең бастысы, тиянақты көзқарас қажет.

Сонымен, марксизмнің негізін салушылар – XIX ғасырдың ұлы ой-

шылдары Карл Маркс (1818-1883) пен Фридрих Энгельс (1820-1895)

болды.

Бұл ілімнің пайда болуының тарихи алғышарттары еуропалық мемлекеттер капитализмнің қарқынды дамуы кезеңін бастан кешіп жатқан XIX ғасырдың ортасындағы әлеуметтік-экономикалық, саяси және ғылыми жаратылыстану факторларының жиынтығы болып табылады. Олкездекапиталистікқатынастардыңжеделдамуыжүріпжатқан,еңбек пен капиталдың қарама-қайшылығы үлкен дәрежеде ашыла бастағанды. Қайта өндіру дағдарысы мыңдаған жұмысшыларды фабрикалар мен зауыттардың қақпасының сыртына лақтырып тастауға жеткізіп, жұмыссыздық өсті, ал ол жалдамалы жұмысшылардың әлеуметтік жағдайын күрт төмендетіп жіберді. Буржуазиялық идеологтардың «Еркіндік, теңдік және бауырластық» деген ұраны өзінің бұрынғы тартымдылығын жоғалтып, зиялы топтар ортасында түңілу орын алды. Осының бәрі ойшылдардың буржуазиялық тұжырымдамалардан шегініп, революциялық демократия жолын қабылдауына себеп болды. Еуропа елдерін шарпып өткен 1848 жылғы революциялар терең таптық қайшылықтарды жалаңаштап, Маркс пен Энгельстің революциялықдемократиялық бағдарын нығайтты. Тарихи үдерісті жаңаша ойластыру қажеттігі айқын көрінді.

Марксизм философиясы сонымен қатар өз заманының ғылыми жаратылыстану жетістіктерінің ықпалымен де қалыптасты. XIX ғасырдың ортасына қарай ғылым елеулі жетістіктерге қол жеткізді, соның нәтижесінде материалистік диалектика қағидаларын теориялық негіздеуге мүмкіндік туды. Сол уақыттың саны көп ғылыми жетістіктерінің ішінен неміс биологтары – Т.Шван мен М.Шлейденнің

жануарлар мен өсімдіктер организмдерінің жасушалы құрылысы

бойынша ашқан жаңалықтарын ерекше атап өткен жөн, өйткені бұл олардың ішкі туыстығының өмірді эволюция (даму) тұрғысында түсінуге жол ашқанын көрсетеді. Диалектикалық-материалистік көзқарастардың қалыптасуына сол заманғы қоғамға жарылған бом-

210