- •М.К. Аманжолова, а.М. Беркінбекова, ғ.М. Әбілқасов мәдениеттану
- •Мәдениеттің өрлеуі мәдениеттану проблемасы ретінде
- •Іі тарау әлем мәдениетінің тарихы
- •Ежелгі Шығыс мәдениеті
- •Антика мәдениеті
- •Орта ғасыр мәдениеті
- •Жаңа заман мәдениет. Итальян қайта өрлеуі.
- •Солтүстіктегі қайта өрлеу (XVI-XVII ғ.Ғ.)
- •Ағарту мен классика ғасырындағы мәдениет (XVIII-XIX ғ.Ғ.)
- •Хіх ғ. Европа мәдениеті
- •Хх ғасыр мәдениеті дамуының негізгі тенденциялары
- •Даму ерекшеліктері Қазақстан территориясындағы ертедегі көшпенділер мәдениеті мен өнері
- •Орта ғасырлардағы қазақ мәдениетінің орталығы болған негізгі қалалар
- •Түрік қағанаты және тағы басқа мемлекеттік құрылымдардың пайда болуы
- •Шығыс ғылымы және мәдениеті. Әбу-Насыр Әл-Фараби және оның ғылыми-философиялық еңбектері. Фараби-тану
- •Қазақ фольклористикасы.
- •Мақал мен мәтелдер.
- •Қазақ эпосы
- •«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жыры.
- •Елден бура салғандай інген емен,-
- •Қазыбек би
- •Әйтеке би
- •Көрнекті ақын – жыраулар
- •Ойына келген асын жейтұғын
- •Мұнда кеңес қылмадың…
- •“Балдағы алтын құрысы болат
- •Азамат ердің баласы
- •Иесі би Темірдің тұсында
- •Рухани мәдениеттің негізін салған қазақ ғұламалары
- •Қорытынды
- •Курс бойынша үлгі түріндегі тест сұрақтары
- •Әдебиеттер тізімі
- •Мазмұны
- •Маргарита Константиновна Аманжолова Ажар Мұхамеджанқызы Беркінбекова Ғабиден Мәжитұлы Әбілқасов
Елден бура салғандай інген емен,-
дейді.
Баянның жарқын мінездері мұнымен де шектелмейді. Ол - өзінің адамдық, сүйіспеншілік сезіміне ажалдан да жоғары қоятын, оған ешбір кір келтірмейтін, халыққа үлгі, идеал болған қыз. Өзінің Қозыға деген адал махаббатын, сол сезімге беріктігін ақырғы рет болса да жақтан қалу үшін Баян Қозы сүйегінің басында антын шешіп, өзіне-өзі қанжар салады.
«Қозы Көрпеш» жырының тарихи мазмұнына сай, оның қайшылықтары да бар. Жырға түрлі ырым- жырымдар мен наным- сенімдер мол енген сондай күрделі қайшылықтардың бірі- Қарабай мен Сарыбай арасындағы «құдалық» шарты.Бесікте жатқан екі сәбиді байлар өзара атастырып, Сарыбай өлген соң бұрынғы бата бұзылып, оқиғаның тартысы басталады. Содан былай Қарабай ақ батаны бұзушы, Қозы мен Баян сол ақ бата үшін күресуші ретінде суреттеледі.
«Қозы Көрпеш» жыры көп заманнан бері келе жатқан сюжет болса да, онда XIX ғасырдың орта кезінде қазақ даласында туған саяси-экономикалық өзгерістердің те таңбасы бар. Соны кейінгі айтушылар құдалық, әмеңгерлік салттарының әсерімен жаңғырта жырлаған.
Жырдың өткір, әлеуметтік тартысына сай сюжеттік құрылысы да көркем әрі қонымды. Трагедиялы жырлардың сюжеті негіщінен үш салаға бөлінеді: а) екі байдың аңға шығып құда болуы, Сарыбай өлген соң Қарабайдың антын бұзвп, көшуі. Бұл тарау жырдың экспозициясы мен байланысына сай; ә) Қозының Баянды іздеп табуы, екеуінің табысуы мен өлімі. Бұл сюжеттің дамуы мен шарықтау шегіне тән; б) Қозы өлген соң Баянның жұртта қалып, Қозы бейітінің басына барып өлуі. Бұл оқиғаның басты шешуі. Жырдың ең басты кейіпкері Баян болатыны да осыдан келіп туады. «Қозы Көрпеш» жыры өзінің тақырыбы жағынан өткен дәуірдің күрделі әлеуметтік проблемасына құрылған мазмұнды, шыншыл проблемалы эпостың бірі. Ол проблема- адам еркіндігі, әйел теңдігі мәселесі.
Бұл жырдың өлмейтін көркемдік қасиеті - образдарының қуатында, әсерінде. Баян мен Қозы арасындағы тап теңсіздігі содан туатын жырдың негізгі тартысы қоғам өмірінің ұсақ сыртқы көрінісін емес, ішкі сырын, жұмбағын философиясын жинақтайды.
Жырдың ең құнды жағы- тіл байлығында. Онда араб-парсы сөздігі мейлінше аз, жыр байырғы халық сөзінің мол лексикалық қорына негізделген. «Қозы Көрпеш» диалекті емес, қазақтың әдеби тіл нормасына жол салған эпостық мұраның бірі. Бұл үлгілердің тілі, өлеңдік кестесі, идеясы қарапайым халыққа жақын, түсінікті.
«Қозы Көрпеш- Баян сұлу» жыры қазақ даласындағы барлық лиро- эпостық жырларға жол салған шығарма. Сол негізінде «Мақпал қыз», «Құл мен қыз», «Қыз Жібек», «Айман- Шолпан», «Есім сері-Зылиха» сияқты көптеген ғашықтық жырлар туған.
ҚАЗАҚТЫҢ ҮШ БИІ
ТӨЛЕ БИ
Төле Әлібекұлы (1663-1756) қазіргі Жамбыл облысы Шу ауданының Жайсаң жайлауында дүниеге келген. Төле би ұлы жүздің биі. Төле жастайынан ескіше оқып сауатын ашады. Арабша, парсыша тарихи кітаптарды көп оқыған. Төленің әкесі Әлібекте сөзге ділмәр шешен би болған кісі. Төле он бес жасынан ел билігіне араласып, өзінің ақыл, парасаттылығын, әділ шешімі, шешендік өнерімен көзге түседі.
Жаңбыр жаумаса жер жетім,
Басшысы болмаса ел жетім.
Ұқпасқа айтқан сөз жетім,
Көре алмаған көз жетім.
Атың жақсы болса,
Жан мен тәннің шырағы.
Қызың жақсы болса,
Жайқалып өскен құрағың.
Әйелің жақсы болса,
Бірінші – иманың,
Екінші – жиғаның,
Үшінші – ырысынның тұрағы.