- •Беларуская мова
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Мова як сістэма
- •Літаратураня мова і дыялекты
- •Тры славянскія моўныя групы
- •Агульнаславянская і агульнаўсходнеславянская мовы
- •Старажытная ўсходнеславянская народнасць і яе мова
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Утварэнне беларускай народнасці і яе мовы
- •Беларусь у складзе Рэчы Паспалітай
- •Беларусь у складзе Расійскай імперыі
- •Развіцце беларускай літаратурнай мовы ў пачатку XX ст.
- •Вълчо и кума лиса
- •У вагоне
- •Мікола чытаў, стоячы сярод хаты…
- •Вось так, брат, і запісана. Зразумела?
- •Вот так, брат, и записано. Понятно?
- •Микола читав, стояч серед хати…
- •Отак, брат, і написано. Зрозуміло?
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Слова як адзінка мовы
- •Асноўныя лексічныя значэнні слова
- •Сучасная беларуская лексіка паводле паходжання
- •Запазычаныя словы
- •Агульнаўжывальная лексіка і лексіка абмежаванага ўжывання
- •Лексікаграфія
- •9. Карыстаючыся этымалагічнымі слоўнікамі, выпішыце: а) агульнаславянскія; б) усходнеславянскія; в) уласна беларускія; г) запазычаныя словы.
- •1. Перакласці словы на беларускую мову. Паставіць націск, вызначыць адрозненні ў вымаўленні слоў у беларускай і рускай мовах.
- •2. Устаўце прапушчаныя літары ў беларускія словы і вызначце, які гук будзе вымаўляцца ў першым пераднаціскным складзе ў рускіх і беларускіх словах.
- •Тэма 5. Развіцце эканамічнай тэорыі і яе сучасныя накірункі Агульнае паняцце эканамічнай сістэмы.
- •Р/м Экалагічныя праблемы Беларусі.
- •4 Гадзіны
- •Тэарэтычны матэрыял па тэме Сістэма часцін мовы
- •Род назоўнікаў
- •Род некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах можа не супадаць:
- •Лік назоўнікаў
- •Скланенне назоўнікаў.
- •5. Растлумачыць правапіс канчаткаў.
- •6. Перакласці на беларускую мову. Вызначыць род назоўнікаў, падабраць да іх прыметнікі.
- •8. Прааналізаваць назоўнікі ў сказах.
- •Тэма 5
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Лічэбнік
- •Разрады лічэбнікаў.
- •Сінтаксічная сувязь лічэбніка з назоўнікам.
- •Асаблівасці скланення лічэбнікаў.
- •Займеннік
- •Правапіс займеннікаў.
- •6. Перакладзіце тэкст на беларускую мову. Выпішыце лічэбнікі, вызначце іх разрад, граматычную форму, сінтаксічную функцыю.
- •Віды словазлучэнняў
- •Віды выказніка
- •Тыпы аднасастаўных сказаў
- •Знакі прыпынку пры аднародных членах сказа.
- •Аднародныя і неаднародныя азначэнні.
- •Складаны сказ
- •1. Прааналізуйце тэарэтычны матэрыял па тэме.
- •2. Зрабіце сінтаксічны разбор сказаў.
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы
- •Агульная характарыстыка стыляў.
- •Прааналізаваць тэаратэчны матэрыял па тэме.
- •Прааналізаваць тэксты. Вызначыць, да якога стылю яны адносяцца.
- •Размеркаваць словы паводле стылевай прыналежнасці.
- •Скласці сказы са словамі-штампамі.
- •Навуковы стыль.
- •Навуковы стыль
- •Анатацыя.
- •Рэцэнзія.
- •Рэферат
- •Афіцыйна-дзелавы стыль.
- •Змест ксрс (14 гадзін)
- •Тэма 4. Заняткі 2. Асаблівасці фанетычнай сістэмы мовы. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. План
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Фанетычная сістэма беларускай мовы
- •Класіфікацыя гукаў:
- •Галосныя гукі. Правілы іх вымаўлення .
- •Правапіс галосных Правапіс літар о, э - а.
- •Правапіс е, ë, я, і
- •Правапіс прыстаўных галосных Прыстаўная галосная і пішацца ў слове, якое пачынаецца збегам зычных, першыя з каторых л, р, м.
- •Правапіс літар і, ы, й пасля прыставак
- •Правапіс у –ў
- •Зычныя гукі. Правілы іх вымаўлення і перадачы на пісьме. Вымаўленне зычных
- •Вымаўленне спалучэнняў зычных
- •Правапіс зычных. Правапіс звонкіх і глухіх, шыпячых і свісцячых
- •Правапіс д –дз, т – ц
- •Правапіс спалучэнняў зычных
- •Правапіс прыстаўной літары в
- •Правапіс мяккага знаку
- •Правапіс апострафа
- •Ужыванне вялікай літары
- •Пытанні да тэмы
- •Тэрміналогія
- •Практычныя заданні да тэмы
- •1 Варыянт
- •3 Варыянт
- •Тэма 5 Заняткі 2. Асаблівасці ўжывання прыметнікаў у беларускай мове.
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы Прыметнік
- •Пытанні да тэмы
- •Тэрміналогія
- •1. Прааналізаваць тэарэтычны матэрыял да тэмы:
- •3.Перакласці на беларускую мову.
- •Тэма 5. Заняткі 4. Асаблівасці ўтварэння і ўжывання дзеясловаў і форм дзеясловаў у беларускай мове.
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы
- •Дзеепрыметнік
- •Утварэнне дзеепрыметнікаў
- •Спосабы перакладу дзеепрыметнікаў на беларускую мову
- •Дзеепрыслоўе як дзеяслоўная форма
- •Пытанні да тэмы
- •Тэрміналогія
- •Практычныя заданні
- •2. Перакласці на беларускую мову. Звярнуць ўвагу на адрозненні ва ўтварэнні форм інфінітыву.
- •3. Утварыць форму 3-й асобы адз. Ліку цяперашняга часу ад рускіх і беларускіх дзеясловаў.
- •4. Перакласці на бел. Мову. Вызначыць адрозненні ва ўжыванні дзеепрыметнікаў
- •5. Перакласці на беларускую мову. Звярнуць увагу на ўтварэнне дзеепрыслоўяў.
- •6. Напісаць паведамленне па тэмах:
- •Тэма 6. Заняткі 2. Асаблівасці кіравання дзеясловаў у беларускай мове
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы
- •Пытанні да тэмы
- •Практычныя заданні
- •Тэма 6. Заняткі 3. Асаблівасці спалучэння лічэбнікаў у беларускай мове.
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы
- •Сінтаксічная сувязь лічэбніка з назоўнікам.
- •Пытанні да тэмы
- •1. Дапасаваць назоўнікі да лічэбнікаў.
- •2. Перакласці на бел. Мову.
- •3. Перакласці, раскрываючы дужкі. Вусна прааналізаваць асаблівасці сінтаксічнай сувязі назоўнікаў з лічэбнікамі.
- •Тэма 10. Справавыя лісты: моўнае афармленне і рэдагаванне (4 гадзіны)
- •Тэарэтычны матэрыял да тэмы
- •Узоры афармлення листоў
- •Прыкладныя тэксты службовых лістоў
- •Дырэктару Мінскага станкабудаўнічага завода
- •Аўтабіяграфія
- •Службовы ліст
- •Пытанні да тэмы
- •2 Варыянт
- •3 Варыянт
- •4. Патрабаванні да заліку па беларускай мове
- •Пералік тэарэтычных пытанняў да заліку па беларускай мове:
- •5. Асноўная і дадатковая літаратура
- •6. Тэксты для развіццыя мовы. Беларусь
- •Симеон полоцкий
- •Белорусский народ
- •Знаменитые белорусы
- •Сказ аб Беларусі.
- •Наш Францыск Скарына.
- •Бацька гарадоў беларускіх.
- •Чарнобыльская катастрофа
- •Сведка часу
- •7 . Тэксты для перакладу Экономическая теория. Задачи и функции экономической теории.
- •Отрасль и сфера деятельности – галіна і сфера дзейнасці
- •Частные предприниматели – прыватныя прадпрыймальнікі
- •Сократить производство – скараціць вытворчасць
- •История развития экономической теории
- •Развитие экономики и общества – развіцце эканомікі і грамадства
- •Понятие экономической системы
- •Экономичеческая система – эканамічная сістэма
- •Налоговая ставка – падатковая стаўка
- •Производство и потребности. Классификация потребностей. Их структура.
- •Запросы стимулируют производство – запросы стымулююць вытворчасць Потребность – патрэбнасць
- •Понятие хозяйствования. Хозяйствование и хозяйствующий субъект. Классификация форм хозяйствования
- •Хозяйствование – гаспадаранне
- •Факторинг – фактарынг
- •Менеджмент – менеджмент Маркетинг - маркетынг
- •Продукт как итог производства
- •Рынок: условия возникновения и развития. Сущность и функции рынка
- •Условия возникновения - умовы ўзнікнення
- •8. Краткий словать экономических терминов
Агульная характарыстыка стыляў.
Стылістыка як лінгвістычная навука бярэ пачатак у працах
М. В. Ламаносава. Заснавальнік рускай стылістыкі распрацаваў сваю тэорыю “О трех штилях” у асноўным у дачыненні да мовы мастацкай літаратуры, яе жанраў. А. Х. Вастокаў у “Русской грамматике” (1834) таксама выдзяляў тры стылі: кніжны, прастамоўны (прастанародны) і размоўны. Такі падыход быў зручным для апісання мовы і выкарыстоўваўся не толькі пры характарыстыцы стылістычнай афарбоўкі моўных сродкаў (стылістычная прыўзнятасць, зніжанасць або нейтральнасць), але і ў адносінах да самога маўлення.
Другі напрамак звязаны з імем А. М. Пяшкоўскага, які ў любым выказванні выдзяляў дзве функцыі, дзве мэты: асноўную (паведамленне) і дадатковую. Падзел моўных сродкаў, заснаваны на спецыфіцы іх выкарыстання ў разнастайных мэтах (функцыях) зносін, атрымаў пашырэнне ў мовазнаўстве і прывеў да выдзялення ў стылістыцы асобнага раздзелу – функцыянальнай стылістыкі.
У якасці спецыфічнай грамадскай з’явы мова выконвае разнастайныя функцыі, асноўнымі з якіх з’яўляюцца: 1) функцыя зносін, г. зн. абмену думкамі (камунікатыўная функцыя); 2) паведамлення, г. зн. афармлення думкі і перадачы яе ў выглядзе пэўнай інфармацыі; 3) пабуджальная, якая падпарадкавана імкненню выклікаць непасрэдную рэакцыю на паведамленне; 4) эстэтычная, разлічаная на пачуццева-вобразнае ўспрыняцце маўлення.
Найбольш абагульненай з’яўляецца сістэма функцыянальных стыляў, якая адпавядае гэтым важнейшым функцыям мовы (зносін, паведамлення і ўздзеяння), прапанаваная В. У. Вінаградавым: размоўны (функцыя зносін), навуковы і афіцыйна-дзелавы (функцыя паведамлення), публіцыстычны і літаратурна-мастацкі (функцыя ўздзеяння).
У практычнай маўленчай дзейнасці, у рэальным паведамленні гэтыя важнейшыя функцыі мовы не праяўляюцца асобна, таму што любое выказванне можна суаднесці па меншай меры з дзвюма з іх. У сваю чаргу тэкст, які сумяшчае некалькі функцый адначасова, можна аднесці адразу да некалькіх стыляў.
У апошні час шырокае распаўсюджанне атрымала разуменне функцыянальных стыляў як разнавіднасцей мовы, што ўзніклі ў выніку выкарыстання яе ў разнастайных сферах грамадскай дзейнасці: навуковай, афіцыйна-дзелавой, размоўнай і інш. На аснове такога разумення функцыянальны стыль – гэта “грамадска ўсвядомленая, унутрана аб’яднаная спецыфічная сістэма моўных сродкаў, якая абумоўлена мэтамі і прынцыпамі адбору гэтых сродкаў у той ці іншай сферы грамадскай дзейнасці (навуковай, дзелавой, публіцыстычнай і г. д.) і найлепшым чынам абслугоўвае зносіны ў гэтай сферы”.
Кожны стыль характарызуецца пэўным наборам моўных сродкаў з аднатыпнай эмацыянальна-экспрэсіўнай і функцыянальна-стылістычнай афарбоўкай, а таксама наяўнасцю міжстылявых (нейтральных) моўных сродкаў. На аснове ўзаемасувязі экстралінгвістычных і ўнутрымоўных фактараў фарміруецца стыль. Аўтар маўлення ведае, што ў пэўнай сферы зносін, у дадзеных умовах з вызначанай мэтавай устаноўкай тэксты павінны быць пабудаваны так, а не інакш. Адрасат маўлення (той, да каго яно звернута) па моўных прыметах здагадваецца, да якога стылю адносіцца тэкст і якім прыблізна можа быць яго змест. На аснове выкарыстання мовы ў разнастайных функцыях можна абгрунтаваць некаторыя заканамернасці спецыфічнага выкарыстання моўных сродкаў. Так, напрыклад, у навуковым стылі патрабуецца гранічная аб’ектывізацыя маўлення, тут неабходна пазбягаць спасылак на дадзены акт маўлення і на яго ўдзельнікаў. Таму для навуковага стылю характэрна аўтарскае “мы” замест займенніка першай асобы адзіночнага ліку, а таксама няпэўна-асабовыя і безасабовыя канструкцыі, пазачасавыя значэнні дзеясловаў, абстрактная лексіка.
Размежаванне стыляў заснавана не толькі на наяўнасці пэўных асаблівасцей (стылеўтваральных рыс), але і на тым, што кожны стыль пазбягае ўключэння такіх элемента, якія яму не ўласцівы. Так, афіцыйна-дзелавому стылю не могуць належаць словы з суфіксамі суб’ектыўнай ацэнкі: дочачка, ціхуткі, малюсенькі, велізарны, даўжэзны. Такія выразы, як вахта міру, ударная праца, кола грамадскасці, шырока выкарыстоўваюцца ў публіцыстычных творах і не характэрны для тэкстаў навуковых, афіцыйна-дзелавых і размоўных.
Разам з тым неабходна адзначыць, што функцыянальныя стылі не з’яўляюцца замкнутымі сістэмамі, бо ўяўляюць сабой разнавіднасці сродкаў адной моўнай сістэмы. Яны могуць узаемадзейнічаць, кожны са стыляў у рознай меры можа ўключаць у сябе элементы іншых стыляў, калі гэта выклікана ўмовамі і мэтай зносін або эстэтычнымі задачамі і калі не парушаецца стылістычная цэласнасць тэксту. Найбольш пранікальнымі лічацца літаратурна-мастацкі і публіцыстычны стылі, менш пранікальным – афіцыйна-дзелавы.
Усе стылі беларускай мовы падзяляюцца на падстылі. Размежаванне стыляў на падстылі заснавана не на “базавых” (па тэрміналогіі М. М. Кожынай) стылеўтвараючых фактарах, а на дадатковых, спецыфічных для кожнага стылю, а таму яно не мае адзіна прынятага абгрунтавання. Так, у залежнасці ад спецыфікі разнастайных відаў навуковых зносін (характар адрасата, мэта) у навуковым стылі выдзяляюцца наступныя тры падстылі: уласна навуковы, навукова-вучэбны і навукова-папулярны.
Дыферэнцыяцыя падстыляў у публіцыстычным стылі звязана ў першую чаргу са спецыфікай сродкаў масавай інфармацыі, якая істотна ўплывае на афармленне публіцыстычнага тэксту. У гэтым стылі выдзяляюць газетна-публіцыстычны, масава-палітычны, агітацыйны, а таксама афіцыйны палітыка-ідэалагічны. У афіцыйна-дзелавым стылі ў залежнасці ад прызначэння тэкстаў можна вызначыць наступныя падстылі: уласна-заканадаўчы (мова законаў), дыпламатычны (мова міжнародных дакументаў) і адміністрацыйна-канцылярскі (дзелавыя паперы). Разнавіднасці размоўнага стылю цесна звязаны з умовамі і абставінамі камунікатыўных зносін. У афіцыйным маўленні вызначаецца размоўна-афіцыйны падстыль, а ў неафіцыйным – размоўна-бытавы. Размежаванне мастацкага стылю на падстылі залежыць ад падзелу літаратуры на тры роды – лірыку, эпас і драму. Таму тут выдзяляюць паэтычны, мастацка-празаічны і драматургічны падстылі. Далейшая дыферэнцыяцыя звязана са спецыфікай жанру, метадам паказу, спосабам выкладу.
У лінгвістычнай літаратуры суадносіны стылю і падстылю некаторымі вучонымі класіфікуюцца як суадносіны стыляў мовы і іх разнавіднасцей, абумоўленых “жанрам (разнавіднасцю) грамадскага маўлення”, і стыляў маўлення. Гэта класіфікацыя мае рацыю, бо калі прызнаны падзел мова – маўленне, то неабходна прызнаць: абстрагаваная ад рэчаіснасці сістэма стыляў мовы рэалізуецца ў канкрэтных стылях маўлення канкрэтным носьбітам мовы.
Для ўсіх стыляў характэрна наяўнасць агульнага кампанента – стылістычна нейтральных моўных сродкаў. Адрозненне паміж стылямі вызначаецца якасцю і колькасцю (частатой выкарыстання) стылістычна афарбаваных сродкаў, якія спалучаюцца з нейтральнымі кампанентамі.
У залежнасці ад таго, у якой форме маўлення (пісьмовай ці вуснай) пераважна ўжываюцца сродкі гэтых стыляў, апошнія падзяляюцца на кніжныя стылі (навуковы, афіцыйна-дзелавы, публіцыстычны, літаратурна-мастацкі), з аднаго боку, і размоўны стыль – з другога. Адпаведна існуюць пераважна пісьмовыя стылі маўлення (напрыклад, заканадаўчы, дыпламатычны, чыноўніцкі) і пераважна размоўныя (размоўна-бытавы і размоўна-афіцыйны). Неабходна адзначыць, што падзел стыляў на кніжныя і размоўныя даволі ўмоўны, таму кніжныя стылі могуць выступаць і ў размоўным маўленні, а размоўны стыль – у пісьмовым маўленні.
Вуснае маўленне рэалізуецца ва ўмовах непасрэднага кантакту субяседнікаў і разлічана на слыхавое і зрокавае ўспрыманне, у ім вялікае значэнне набываюць інтанацыя, жэсты, міміка, эмоцыіі экспрэсія. Пісьмовае маўленне разлічана на зрокавае ўспрыманне шырокага кола чытачоў. Тут інтанацыя не перадаецца непасрэдна, яна абапіраецца на структуру сказа, парадак слоў, пунктуацыю, лексіку і, зразумела, пазбаўлена жывасці і выразнасці.
Кніжныя стылі выступаюць у форме маналога, для якога характэрна адсутнасць субяседніка і непасрэднай сувязі паміж аўтарам і чытачом; выказванне звычайна адрасуецца масаваму чытачу. Кніжныя стылі рэалізуюцца пераважна ў пісьмовым маўленні, хаця магчыма і вусная форма (лекцыя, даклад, спектакль, мастацкае чытанне).
Размоўна-бытавы стыль, у адрозненне ад кніжных стыляі, характарызуецца наяўнасцю субяседнікаі носіць дыялагічны характар, характар гутаркі. Гэты стыль функцыяніруе пераважна ў форме вуснага маўлення, хаця ў асобных выпадках (у прыватным пісьме, у мастацкай літаратуры) можа перадавацца на пісьме.
Сістэма моўных стыляў з’яўляецца гістарычна зменлівай. Усучасным сваім стане яна валодае надзвычайнай гнуткасцю, што дазваляе ей абслугоўваць разнастайныя патрэбы грамадства. Гэтаму садзейнічае, па-першае, пастаяннае міжстылявое ўзаемадзеянне і ўзаемапранікненне, па-другое, узнікненне новых адгалінаванняў унутры стыляў, а таксама міжстылявых функцыянальных разнавіднасцей, па-трэцяе, рухомасць жанраў, ці маўленчых стыляў, якая адпаведна выклікае зрух, перамяшчэнне замацаваных за пэўнымі стылямі моўных сродкаў.
Заданні: