Крызіс рымскага рабаўладальніцкага грамадства і дзяржавы у ііі ст. Сістэма даміната (IV ст.)

План лекцыі:

1. Рымская імперыя пры Северах.

2. Сацыяльна-эканамічны і палітычны крызіс рымскага грамадства і дзяржавы (235–284 гг. н.э.).

3. Дамінат.

1. Рымская імперыя пры Северах. У гісторыі Міжземнамор’я ІІІ ст. было пераломным. Усё яно было запоўнена барацьбой двух тэндэнцый – фарміруючай рабаўладальніцкай і нараджаючайся феадальнай. Сутычка двух тэндэнцый прывяла да таго, што ўсе сферы грамадскага жыцця былі ўцягнуты ў гэты вадаварот жыцця: эканоміка, сацыяльныя адносіны, дзяржаўны лад, культура. На рубяжы ІІІ і ІV стагоддзяў феадальная тэндэнцыя ўзяла верх і развіццё Рымскай дзяржавы і ўступіла ў стадыю разлажэння рабаўладальніцкага ладу і зараджэння феадальных адносін.

2. Сацыяльна-эканамічны і палітычны крызіс рымскага грамадства і дзяржавы (235–284 гг. н.э.). З ІІІ ст. умацоўваюцца буйныя маёнткі, якія забяспечваюць сябе ўсім неабходным: у іх акрамя сельскай гаспадаркі развівалася ўласнае рамяство, яны былі незалежнымі ад гарадского рынку. Адсюль упадак гарадскога рамяства і гандлю. Захоўваюцца таварна-грашовыя адносіны, але адчуваецца востры недахоп грошай. Казна робіць спробу папоўніць недахоп па падатках выпускам няпоўнацэннай манетай, а гэта яшчэ больш падрывае эканоміку. Паўнацэнная манета знікае з абароту, яна асядае мёртвым скарбам ў руках багацеяў.

Узмацняецца барацьба сялян, калонаў і рабоў супраць прыгнятальнікаў, якая выліваецца ў паўстанні. Правінцыяльная знаць рабіла спробы адлучыцца ад Рыма. Адбывалася частая змена імператараў, якіх узводзіла і знімала армія. На ўсходніх межах Рымскай імперыі патрабаваліся неймаверныя вялікія сілы супрацьстаяння другой сусветнай імперыі – Селяўкідаў.

Асноўнай прычынай крызіса Рымскай імперыі ў ІІІ ст. заключалася ў тым, што яе вытворчыя сілы вычарпалі свае магчымасці развіцця ў межах рабаўладальніцкіх вытворчых адносін. У час позняй рэспублікі і ранняй імперыі стала вядомым, што найбольш рацыянальнай формай рабаўладальніцкай вытворчасці ў сельскай гаспадарцы была віла сярэдніх памераў з адным-двума дзесяткамі рабоў. Як паказала практыка, межы вілы былі мяжой развіцця таварнай сельскай гаспадаркі, аснованай на эксплуатацыі рабоў. Максімальныя памеры прыватнай майстэрні абмяжоўваліся некалькімі дзесяткаў рабоў. Для далейшага павышэння вытворчасці рабскай працы патрабавалася далейшае развіццё спецыялізацыі і каперацыі вытворчасці, удасканаленне прылад працы і павышэнне кваліфікацыі рабоў. Рабы не адпавядалі ўзросшым вытворчым задачам, а гаспадары баяліся вучыць рабоў складаным прафесіям і развіваць іх інтэлект.

У Рымскай імперыі ІІІ ст. перавагу мелі дзве формы ўласнасці: муніцыпальная і экзіміраваная. Муніцыпальныя землеўладальнікі валодалі маёнткамі на гарадской зямлі, здаўна вялі таварную гаспадарку, заснаваную на эксплуатацыі рабоў. Цяпер стала невыгадным, таму што перабудаваць свае гаспадаркі ў натуральныя, самазабяспечваемыя, заснаваныя на эксплуатацыі больш зацікаўленых работнікаў – калонаў, ім не дазвалялі вузкія рамкі дробных і сярэдніх маёнткаў. Пераходу на феадальныя адносіны на гарадскіх землях мяшаў і палітычны лад самакіруючагася горада (муніцыпія), які адпавядаў антычным рабаўладальніцкім адносінам, аснаваным на свабодзе грамадзян і на эксплуатацыі неграмадзян. Гарады былі апорай рабаўладальніцкага ладу імперыі.

У больш выгадным становішчы ў параўнанні з муніцыпальнымі земелеўладальнікамі апынуліся ў перыяд крызісу ІІІ ст. уладальнікі экзіміраваных (канфіскаваных) земляў. Незалежныя ад гарадоў яны былі свабоднымі ад літургій (павіннасцей).

У пачатку ІІІ ст. н.э. Рымская імперыя стала адзінай дзяржавай: усе правінцыяльныя гарады атрымалі права рымскага грамадзянства (эдыкт Каракалы 212 г.). Нават на імператарскім троне часта сядзелі не карэнныя рымляне, а сірыйцы, афрыканцы, ураджэнцы Балканскіх абласцей. Але якраз у ІІІ ст. мір унутры Італіі парушыўся: мясцовыя правіцелі сталі выходзіць з павінавення цэнтральнай уласці; у розных правінцыях паяўляліся самазваныя пратэндэнты на імператарскі прастол. Армія перастала падпарадкавацца законам: салдаты назначалі і звяргалі імператараў і нават прадавалі імператарскую карону. Абвешчаныя імі так называемыя салдацкія імператары правілі ўсяго па некалькі гадоў ці месяцаў.З-за ўсіх мецяжоў і раздораў у сярэдзіне ІІІ ст. Рымская імперыя чуць было не распалася на часці. Толькі ў самым канцы стагоддзя моцны правіцель Дыяклецыан узнавіў адзінства імперыі і трываласць імператарскай улады.

3. Дамінат. Сістэма даміната – гэта спроба ўмацавання распадаючай рабаўладальніцкай дзяржавы (Рым). З праўлення імператара Дыяклецыяна пачынаецца перыяд Позняй Рымскай імперыі, які ахватвае IV–V ст. н.э. Дыяклецыян прыдаў імператарскай уладзе адкрыты царскі характар. Імператар стаў афіцыяльна іменавацца “гаспадзінам”.

Многія імператары таго часу вылучаліся з салдат, якія даслужылі да высокіх чыноў. Яны былі выхадцамі з сямей сялян, пастухоў, падзёншчыкаў, рабоў. Сам Дыяклецыян быў сынам вольнаадпушчаніка. Асабістыя імёны Цэзар і Аўгуст перайшлі к IV ст. у тытулы. Галава імперыі іменаваўся аўгустам, а яго наследнікі, альбо саправіцелі – цэзарамі. Пры Дыяклецыяне дзяржавай упраўлялі два аўгусты і два цэзары – у чатырох было лягчэй спраўляцца з бунтаўшчыкамі і ўзурпатарамі прастола. Пасля Дыяклецыяна імператары царствавалі то па аднаму, то парамі. Звычайна правілі разам бацька і сын ці два браты. У 395 г. адбыўся раздзел Рымскай дзяржавы паміж суправіцелямі, у ёй царствавалі два імператары: адзін правіў заходняй палавінай імперыі, дзе гаварылі па-латыні, другі – усходняй, дзе грэчаская мова перабольшвала.

Л і т а р а т у р а:

История Древнего мира. Под ред. В.И. Кузищина. 1982. С. 294–307.

Трухина Н.Н. История Древнего Рима. Учебник. 1994. С. 216–217

Л е к ц ы я 10.