Regionalizmy (prowincjonalizmy)

Wyrazy lub inne elementy językowe (cechy wymowy, formy gramatyczne, konstrukcje składniowe) mające użycie ograniczone do danego terytorium, najczęściej wielkiego miasta np. Krakowa, Poznania, Warszawy. Związane są z wszystkimi płaszczyznami języka: fonetyczną, gramatyczną, słowni­kową. W przeciwieństwie do dialektyzmów posługuje się nimi warstwa wykształcona inteligencja. Nie uważa się ich za błędy; są poprawnymi, dopuszczalnymi lokalnie wariantami form języka ogólnopolskiego (przed II wojną światową użycie takich form uważane było za błąd); nie zagrażają one procesowi porozumiewa­nia się Polaków. Przykłady regionalizmów: w Warszawie mówi się - doktόr, w Krako­wie - doktor; w Warszawie - na wskroś, w Krakowie - na wskrόś, krakowskie bil ‛śieża słonina’, zmięk ‛odwilż’, poznańskie węborek ‛wiadro’, młodzie ‛drożdże’, petronelka ‛biedronka’, guła ‛indyczka’; region poznansko krakowski udźwięcznia końcową spółgło­skę wyrazu przed rozpoczynającą następny wyraz samogłoską lub spółgłoskami m, n, r, i t np piez leży, róg obory, natomiast w części warszawsko-pomorskiej w tej sytu­acji następuje ubezdźwięcznienie, np. wos rusza brat ojca; niektóre rzeczowniki różnią się regionalnie rodzajem gramatycznym, np w Warszawie mamy ten magiel, w Po­znaniu i Krakowie - ta magiel; w Warszawie ten krawat, w Krakowie - ta krawatka. Najbardziej wyraziste są różnice leksykalne- w Warszawie mówi się napoleonka, w Krakowie - kremówka; w Warszawie drożdżówka, w Poznaniu - szneka; w War­ szawie - kaszanka, w Katowicach – krupniok; w Warszawie - kartofle, w Po­ znaniu - pyrki, w Krakowie - ziemniaki; ogólnopolska czerwona kapusta w Pozna­ niu nazywana jest modrą kapustą; w War­szawie i w Poznaniu wychodzi się na dwór, w Krakowie - na pole; w Poznaniu jest się na dworze, na Pomorzu - na dworzu.

We współczesnej polszczyźnie obserwuje się szybkie zanikanie różnic regionalnych. Uwarunkowane to jest, po pierwsze, od­zyskaniem przez Polskę niepodległości w 1918 roku, a co za tym idzie zniesieniem podziału kraju na trzy zabory; po drugie, coraz mniejszym wpływem gwar ludowych; po trzecie, przenoszeniem się ludności po II wojnie światowej na ziemie zachodnie i północne, a także migracją ze wsi do miast. Procesy te doprowadziły do przemiesza­nia różnych środowisk i do upowszech­nienia ogólnopolskiej normy językowej; po czwarte, z coraz szerszym upowszechnia­niem się wzorca języka radia, prasy, tele­wizji; po piąte, z wychodzeniem z użycia przedmiotów, wyrobów i czynności nazy­wanych tymi regionalizmami, np. rączka l obsadka 'pióro drewniane ze stalówką'; grysik, kasza gryczana, mąka rżana, ma-tówka; krochmalić / mączkować; farbować l modrzyć.

W stylu artystycznym regionalizmy są nato­miast bardzo ważnym środkiem stylistycz­nym. Pisarza używają ich bardzo często do stylizacji służącej do oddania kolorytu lokalnego.

W. Kuczok. Gnój

• Przidzie na łobiod syn łod Helmuta, mojego kamrata z roboty. […] Rychtuj, dziołcha, dobry rosół.

A dziadek Alfons wielokroć powtarzał:

-- Jo by chcioł jesce ino zobaczyć papiyża i moga umrzyć.