13.3. Туохтуур атаахтатар халыыбын туттуу

Саха тылыгар туохтуур олоҕор сыстар -аахтаа сыһыарыынан ньырамсытар эбэтэр атаахтатар суолталаах ураты халыып баар. Үөрэхтээхтэр бэлиэтииллэринэн, атаахтатар халыып диэн аатынан биллэр кыччатыы категорията субъегы намтата, кыратыта, сэнии сыаналыыр туохтуур биир ураты көстүүтэ буолар. Туохтуур бу категориятын дьиҥ ис хоһооно – саҥарар киһи субъекка сыһыанын көрдөрүү [Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Лексика. Фонетика. Морфология. – Дьокуускай, 1996. - С. 124]. Н.Е. Петров бу сыһыарыыны саҥарааччы аһынар, таптыыр истиҥ иэйиитин эбэтэр күлүү-элэк гынар, сэниир, үгэргиир тус сыһыанын тириэрдэригэр туттарын туһунан бэлиэтиир [Петров Н.Е. Синтаксические средства выражения модальности в якутском языке. - Новосибирск, 1999. - С. 18].

79 №. Атаахтатар халыып кэрчик аайы туох дэгэттээх туттулларын бы´аары².

I. 1. – Уолум уһун муҥнаах! Мин этэрбин-үөрэтэрбин өйдөөн-дьүүллээн истээхтээбэтиҥ, барытын кулгааҕыҥ таһынан аһараахтаатыҥ (Д ТК). 2. Ол буор балыксыт кэргэнэ буолбут даҕаны диэхтээн… (Д ТД).

II. 1. Тулаайах кыысчаан муос кыыһын кууспутунан … утуйан хаалаахтаабыта. (Д ТО). 2. Орто уоллара утуйан хаалан бу астан матаахтаата. (А К).

III. 1. Сордоох да оһох буоллаҕыҥ эбээт! Эн курдук дьиикэй оһох бу куоракка суох ини. Быйыл эн абыраххыттан ордубат дьон буоллубут. Өрө ньолойоохтооҥҥун киси да бөҕөҕүн ээ! Эмиэ буруолаан чолойо сытыйаахтаабыккын дии! (Амма Аччыгыйа. «Эмээхситтэр»).

13.4. Туохтуур ту´аайыытын туттуу

80 №. Таблицанан сирдэтэн этиилэр истиилгэ туттуллар уратыларын тэ²нээн к³рµ². Бэйэ±ит са²а±ытын бол±ойу².

Сµрµн истиилгэ	Дьыала истиилигэр
1991 сылга би´иги республикабытыгар Президент былаа´а
киирбитэ	киллэриллибитэ
Быйыл Россияны кытта улахан суолталаах с³бµлэ´иигэ илии
баттаммыта	баттаныллыбыта
Би´иги былааммытыгар µлэ´ит дьон интэриэ´э инники
турбута	туруоруллубута
Ту´аммыт	Ту´аныллыбыт
литература

81 №. Аа±ы². Этии ту´аанын, кэпсиирэтин ыйы². Туохтуур ту´аайыытын уларыты².

Бол±ойу²! Саха тылын нуорматынан дьа´айар ту´аайыы ки´и эрэ о²орор хайаа´ыныгар туттуллар. Холобур: А±ам от о±устарар. Ийэм та²ас сууйтарар. Тыыммат барамай, ³йд³бµл ки´ини дьа´айара, салайара сатаммат. Оннук этии дьыала, наука истиилгэ туттуллар. Холобур: Президент тыла-³´³ дьону олус астыннарда. – Президент тылын-³´µн дьон олус астынна.

I. 1. Олбуорга фонтан баара ки´ини сµрдээ±ин сынньатар, уоскутар. 2. Наташа «Олох – дьикти бэлэх» диэн хо´оон кинигэтин бэчээттэтэн дьону с³хт³рбµтэ. 3. Ки´и анала, оло±ун суолун дири² ³йд³бµлэ кими ба±арар долгутар, кутун-сµрµн хамсатар. 4. Са²а оскуола µлэ±э киирбитэ олохтоохтору µ³ртэ. 5. В.В.Калашников этэн-тыынан истээччилэрин сэргэхситтэ.

II. 1. Быраа´ынньык к³р³-нара миигин долгутта. 2. Эн итинник майгы² би´игини дьиктиргэтэр. 3. ¥тµ³ µгэспит симэлийэн эрэрэ бэйэбитин да±аны хомотор. 4. Ыары´ах о±о т³рµµрэ элбээбитэ норуоту куттуур. 5. Итини сэргэ ки´ини дьиксиннэрэр да, хараа´ыннарар да сыыппаралар эмиэ тµмµлµннµлэр. 6. Дьиэ-уот т³л³бµрэ сылтан-сыл ахсын µрдµµ турара олохтоох дьону мунаахсытар.

82 №. Атынтан ту´аайыыны атын халыыбынан эбэтэр синоним тылынан солбуйан аа±ы². Холобур: Дьиэ бырайыага тупсарыллан и´эригэр саарбахтаа´ын суох. - … тупсан и´эрин саарбахтаабаппыт.

I. 1. Бюджет диэн туох ааттанылларый? 2. Дакылааччыт экономика та²нары тµ´µµтэ тохтотуллубатын ту´унан эттэ. 3. Хостонор баай балачча чаа´а кыраныысса та´ыгар та´аарыллар. 4. Харамай ахсаана ч³лµгэр тµ´эриллэн эрэр. 5. Ити барыта каарта±а киллэриллибит.

II. 1. Кураан сайын буолан гаттан 4-5 эрэ центнер хортуоппуй хомулунна. 2. Быйылгы µ³рэх дьылыгар саха бакылтыатыгар 75 о±о µ³рэххэ ылылынна. 3. ¥лэбит хас да хайысханан ыытыллар. 4. 250 араас омук хому´а быыстапка±а туруорулунна. 5. ¥бµлµ³йдээх сылга куораты к³±³рд³р ту´унан уураах ылылынна. (Ту´ан: к³´µннэ, та±ыста, хостонно, киирдэ, барар).

III. 1. Программа ис хо´ооно байытыллара эрэйиллэр. 2. Мин у´уйуллубут кы´ам а²ардас тылы эрэ µ³рэтэрэ. 3. О²о´уллубут паштеккытын нэлэгэр тэриэлкэ±э ууру². 4. Хаппыт сибэкки быра±ыллыыта саамай ку´а±ан. 5. Дьиэ сыаната судаарыстыба ³ттµттэн бы´аччы хонтуруолланыллыбат.

83 №. Аа±ы². Этиигэ атынтан ту´аайыы туохтуура т³´³ элбэхтэ туттулларын аа±ы². Хайдах и´иллэрин сыаналаа².

1. Туруоруллар боппуруостар син бы´аарыллаллар. 2. Ити µбµнэн ту´анан 1950 сµ³´µ турар миэстэлээх хотон тутулунна уонна са²ардыллан о²о´улунна. 3. 1980 с. бµтµµлэригэр и´эр ууну чинчийии ыытыллыбыта, салгыы ыраастаа´ын µлэтэ былааннаныллыбыта. 4. Ба´аары умуруорууга 8 ба´аарынай автоцистерна, 7 анал к³м³л³´³р техника ту´анылыннылар. 5. Управление µлэ´иттэрэ 450 кэри²э ахсааннаах албынынан о²о´уллубут DVD диискэлэри тутан суох о²ордулар. 6. XVIII µйэ±э чэй национальнай утах бы´ыытынан билиниллибитэ.

84 №. Тыа ха´аайыстыбатын министерствотын отчуотун аа±ы². Туохтуур атынтан ту´аайыытын 1 сирэй элбэх ахсаан халыыбынан (би´иги) солбуйу². Ханнык вариана ордугун бы´аары².

1. Национальнай бырайыак 2007 с. боруода сµ³´µнµ ³й³³´µн хайысханан эбиллэн биэрбитэ. 2. Ити сыалга федеральнай бюджет суотугар 20 м³л. солк. субсидия о²о´уллубута. 3. Онон сылгы уонна таба биирдии усулуобунай т³б³тµгэр 3000 солк., оттон атыыр о±уска 50 ты´. солк. ставка тиксибитэ. 4. Федеральнай µп 14 ха´аайыстыба±а µллэ´иллибитэ. 5. Республика бюджетыттан боруода сµ³´µнµ ³й³³´µн дьыалатыгар 81 м³л. солк. ыытыллыбыта. 6. Инньэ гынан 1200 т³б³ боруода эдэр ынах сµ³´µ эбиллибитэ. 7. Онон хонтуруолланар к³рд³рµµ сити´илиннэ. («Илгэ» сурунаалтан).

85 №. Нууччалыы этиини сахатытан суруйу².

Бол±ойу²! Нуучча тылыгар «возвратный глагол» уонна «страдательное причастие» диэн кинигэ истиилигэр тар±аммыт халыыбы сахалыы атынтан ту´аайыы о²орон туруору тылбаастыыллар. Туохтуур атынтан ту´аайыытын дьыала, наука тылыгар с³бµгэр к³р³н туттар с³п. Оттон к³нн³рµ са²а±а т³рµт ту´аайыы туттуллуохтаах. Холобур: На столе лежат книги, прочитанные мною. – Остуолга миигинэн аа±ыллыбыт кинигэлэр сыталлар. – Остуолга мин аахпыт кинигэлэрим сыталлар.

1. Хамыы´ыйанан о²о´уллубут тµмµгµ били´иннэрдэ. 2. Коммунальнай ха´аайыстыбаларынан о²о´уллар ³²³л³рг³ сыана µрдээтэ. 3. Э´иэхэ Президенинэн туох к³м³ о²о´улларый? 4. «Бичигинэн» та´аарыллыбыт кинигэ хаачыстыбата µчµгэй. 5. Уураах мунньа±ынан бигэргэтиллибитэ. 6. Контейнер промтоварынан симиллибит этэ. 7. Бу боппуруос Ил Тµмэнинэн ³й³н³р³ наада. 8. Ханнык да дьиэ государство структуратынан бы´ыллыбыт сыананан атыыланыахтаах.