Этн!чныя меншасц!

Аснову новай зтн1чнай супольнасщ склала усходнеславянскае насельн!цтва. Але у яе фарм!равант прымал! удзел таксама 1нша-этшчныя групы: заходнеславянск!я (паляк!), балцк!я (прусы, борщ, яцвягц Л1тва, дайнова, жамойты, латгалы), цюрсия (татары). Яны

326

аказал! уплыу на мову, культуру, panirito беларускага этнасу i пас-лужьип дадатковым кампанентам гэтай супольнасць Акрамя таго, у той час на землях Беларуси пражывал! таксама невялМя групы яурэяу, цыган, кара!мау, шатланцау, француза^, немцау, русюх, ук-рашцау i шш. 3 другога боку, лггвшы жыл! у Польшчы, Маскови, Галандьп i шшых дзяржавах.

Групы палякау на этшчных беларусюх землях у другой палове XIV ст. з'яуляюцца у якасц! палонных пасля паходау вялшх лт-тоусюх князёу у Польшчу. Прыкметай м!грацьп палякау на Бела­русь у наступныя стагоддз! не было, бо законы княства забаранял! iM займаць тут пасады i набываць зямлю. Пад уздзеяннем польска-га этнакультурнага уплыву, што узмацн!уся пасля Любл1нскай унп, прадстаун1к1 вышэйшага саело^я змянш! свае этшчнае самавызна-чэнне. Палан1зацы! лггв1нау-катол1ка^ спрыяу касцёл, як! прыв!вау iM польскую этшчную свядомасць. Пераважная большасць тых, хто лгчаць сябе сёння полякам!, маюць беларуск^я каран!.

Ад палякау княства успрыняла адм{н!страцыйны падзел на ваяводствы, запазычыла магдэбурскае права, якое у tx з'явшася ужо у XIII ст., пераняла новы каляндар, у асно^ным з Польшчы прашкау катал!цызм. Польская мова узбагац1ла беларускую та-пан1М<ю i антрапам1Ю, аказала уздзеянне на фарм1раванне шэра-гу характэрных асабл!*васцяу беларускай мовы. Паляк! дал! на-звы шэрагу населеных пунктау ( тыпу "Ляхауцы", "Лях1", "Ля-хаушчына"), новыя прозвшчы (Хадакоуск!я, Недашкоуск^я, Рад-зялоуск!я i !нш.), словы, як!х раней не было ва усходнеславянс-кай мове: "Moeiqi", "мова", "змова", "вымова", "моц", "менав!-та", "згода", "абавязак", "абяцаць", "будаваць", "быдла" i шш, Запазычанне польск!х сло^ асабл!ва 1нтэнс1уна здзяйснялася f XV—XVI стст. Праз польскую мову ^ беларускую прангкла фу-па нямецк1х слоу: "рада", бурм1стр", "бгёкуп", "кляштар" i шш. Хаця паляк! был! на Беларус! тольк! этн!чнай меншасцю, тым не менш польск! нацыянальна-культурны уплыу на Беларусь узмац-няуся па меры узраетання пал!тычнага i рэл1гшнага Уплыву Польшчы i Натыкана.

Давши хутк! працэс засвойвання польскай мовы i культуры, як! пачынаецца-у 1570 - я гади, ме^ спачатку паз1тыуны харак-

327

тар, 60 дапамагау знаёмству нашых продкау з культурным! i навуковым! дасягненням! Заходняй Еуропы. Але менавгга з яго бярэ выток! заняпад беларускай мовы i культуры, што адбыуся ^ канцы XVII ст. Тады, у XVI ст., не бачылася шякай небяспек! J знаёмствв перадавых, па-еурапейку адукаванных беларусау з ла-цшскай i польскай мовам!, на як!х яны nicani свае творы. У тэты пачатковы перыяд палангзацьп польская мова прашкала у кня-ства шбы сама па сабе, без дапамоп з боку палякау. Яна уводзь лася у княства яго ураджэнцамь У гэтым галоуная асабл!васць i карэннае адрозненне палашзацьн пачатковага перыяду, ям пра-цягнууся да пачатку XVII ст., ад навязваемай каралеуствам пала-н!зацы1 XVII—XVHI стст.

Найбольшыя "nocnexi" J такт самастойным спальшчэнн! 3pa6ini шляхта i магнаты. Штучная лжвщацыя з ix ужытку беларускай мовы ютотна замарудзша разв!ццё нацыянальнай самасвядомасщ.

Захавальн1кам беларускай мовы i культуры стау просты народ. Акатал1чаны i апалячаны пануючы клас супрацьпастав^у сябе ас-ноунай масе насельшцтва не тольк! у сацыяльных, але i ^ рэл1г!й-ных, i J? культурна-этн1чных адносшах.

У ХЩ XIV стст. на Беларусь перамясцшася частка балта^

(прусау, борцау, жамойтау), цясн^мых крыжакам!. У заходнк раё-нах беларускай этшчнай тэрыторы! пражывал! яцвяг! (да конца Х1П ст.) i лггоуцы. 1х мова i культура цесна узаемадзейн1чал1 з беларускай. Так з'явшся у беларускай тапан1мищ новыя назвы населеных пунктау: "Прус1нава", "Прусы" i 1нш. (ад этнон!на "пру­сы"), "Ятвезь", "Ятвеск" i г.д. (ад тэрмша "яцвягГ'), "Латыголь", "Латыголава", "Латьпкмпчы" (ад "латгалы"). Усяго звыш 200 балц-юх назвау населеных пунктау нашчваюць даследчьш у заходн!х раёнах ^ларус!. У беларускую антрапан1М1ю увайшло звыш 100 балцюх прозвшчау (Зыль, Лавейка, Макута, Рэкуць, Сурвша i шш.). У нашу мову увайиш балцк!я словы "дойлщ", "клуня", "пуня", "ceipaH", "кумпяк", "дзякло" ( падатак зернем) i т.д. У Вялиам княстве Л1тоуск1м канчаткова завяршалася славян!зацыя Л1тоуск1х феадалау, усяго балцкага насельнщтва заходн1х бела-pycKix зямель.

3 канца XFV ст. на Benapyci пачал! сял1цца татары. Спачатку

328

гэга был! палонныя, захопленыя Гедымшам i Альгердам. Пазней тут знаходзш прытулак эм!гранты з Залатой Арды, пацярпеушыя там паражэнне у \пжусобнай барацьбе. Першым быу хан Тахта-мыш са cBaifni прьшльжкамь 1х надзялял! зямлёй i сялин на Вшеншчыне, Гродзеншчыне i Мшшчыне. Агульная колькасць та-тарскага насельнщтва у княстве у XVI ст. складала ад 40 тыс. да 100 - 200 тыс. чалавек. Татары несл! вайсшвую службу, займал!ся рамёствам! i передал! беларусам свае навык! у конегадоул!, гарод-нщтве, гарбарстве, узбагацш беларускую лекс!ку. Татарск1я пася-ленцы на Беларус! доуп час захоувал! сваю сацыяльна-племян-ную аргажзацыю, звыча!, абрады, вераванш i адрозшваюцца ад мясцовага насельнщтва асабл!васцям1 культуры. Большая ix част-ка была прыроунена да шляхты i займала прывшеяванае станов!-шча. Пад татарсюм уплывам у беларускай мове з'явшюя словы "атаман", "улан", "в^зак", "ямшчык", "армяк", "баклага", "тамга", у беларускую антрапашмш npanimii татарстя прозшшчы: Татар-чук, Татарэнка, Татаронак i г. д., у тапатм1ку - назвы наееленых пункгау - "Татаршчына", "Татарка" i 1нш. Сам! татары ужо у пачатку XVI ст. ас!мшявалюя беларусам!, перашш ix мову, забы^г-шы уласную. Татарская рэл!пйныя KHiri Аль-Ютабы, п!саныя арабск!М1 л!тарам! на беларускай мове, з'яуляюцца уи1кальным1 noMHiicaMi старадауняй беларускай мовы.

У канцы XIV—^XVI стст. щзе масавая миграция на Беларусь яурэяу з кра!н Заходняй Еуропы, дзе яны цярпел! цяжк! увдск. Першыя ix супольш ysHiioii у канцы XIV ст. у Бярэсщ i Гароднь 3 другой паловы XVI ст. яурэ! займаюць прыкметнае месца у этн!ч-най структуры насельшцтва Беларусь Большая частка ix сялшася у гарадах i мястэчках i займалася рамёствамг, гандлем, дробным прадпрымальн!цтвам, Л1хвярствам. Яны жыл! замкнёным! тэрыта-рыяльным! абшчынам! - кагалам! i складаш у гэты час да 20% гарадскога насельн!цтва.

Першыя групы руешх м1грантау на Беларус! з'явшюя у XV — XVI стст. Сюды уцякаюць ад праследаванняу апальныя князг i валь-надумцы (А. Курбсм, АрцемШ i iraa.), з другой паловы XVII ст. - ад здзеку i yuicieay дзесятк! тысяч стараабрадцау, сялян i гараджан. Руск1я, а таксама укра1нск!я перасяленцы i уцекачы адносна легка

329

"упювал1ся" у роднае этшчнае асяроддзе i ужо у друпм - трэщм пакаленш амаль шчым не адрозшвалюя ад мясцовых жыхароу.

На зяшп Беларус! цыганы з'явшся у" сярэдзше XV ст. Нашшу" смуглявых вандроушкау iuioj спачатку праз Польшчу i Германию, у канцы XVI - пачатку XVII ст. - з Венгры!. У тыя часы амаль ва yeix еурапейсмх крашах дзейшчал! жорстмя законы супраць ix. Больш спакойным было становшча гэтага народа у Венгрьн, ВялЫм княстве .Штоусюм i Pacii. Тут, нягледзячы на некаторыя ганенш, цыганы атрымал! прызнанне як добрыя каваги, ювел!ры, каняводы, музьш, спевак!, танцоры i дрэс1ро^шчык1 звяроу, а жанчыны здабыл! славу варажбою i знахарствам. Большасць цы­ган вяла вандроуны лад жыцця. Галоуным месцам збору вандроу-ных груп была Зэльва. Урад Рэчы Паспалггай беспаспяхова спра-бавау прывучыць ix да аселага жыцця, прымацаваць да зямл!. Цыганы не прыжылюя у вёсцы, а цягнулюя да гарадоу i мястэчак, дзе звычайна сялшся на ускра^нах. Аселыя цыганы пражывал! у мястэч!^ Mip i займалюя рамёствам!. Цыганы жыл! плямёнам! на чале з выбарным! войтам! щ ваяводам!, захавал! бытавую спе-цыф!^ i выконвал! абрады як беларускага народа, сярод якога жыл1, так i свае традыцыйныя.

Масавыя перасяленн! у Вял1кае княства Лггоускае у XIV—XVII стст. 1ншаэтн1чных груп сведчаць пра нацыянальную i рэл1г1йную талерантнасць гэтай дзяржавы. Нашчадк! гэтых М1грантау жывуць на Беларус! да нашага часу. Сёння тут нал!чваецца 112 тыс. яурэяу, 12 тыс. татарау, 8 тыс. цыганоу.

Так1М чынам, перыяд канца XIII - сярэдз^ны XVII ст. стау для беларускай народ нас ц! часам станаулення, разв!цця i )?здыму. ГТаспяховае разв!ццё этнасу абарвала вайна 1654—1667 гг., якая стала першай нацыянальнай катастрофай. У наступныя часы 1дзе працэс размывания i заняпаду беларускага этнасу, як! выраз!уся спачатйу у яго масавай палашзацьи, а потым рус1ф1кацьи. У ricTopbii этнасау звычайна ёсць свае "залатыя" i "змрочныя" часы. Першыя спрьшп кансал1дацьп этнасу, друг!я - разбурэн-ню, паглынанню суседн1м! этнасам!. Кал! ядро этнасу перажыва-ла "змрочныя'^чаеы, гэтым самым этнас здавау экзамен на права (снаваць.

330

ЛЕКЦЫЯ 20