Лшгв1стычная с!туацыя

Станауленне рэнесансна-гуман1стычнай культуры у Беларус! ажыццяулялася у спецыф!чнай моунай спуацьн. Полшшгв13м — разв1ццё культуры на етарабеларускай, царкоунаславянскай, на лацшскай i польскай мовах — з'яуляецца асабл!васцю духоунага жыцця Беларус! у XVI—XVII стст.

Гумангстычнае адраджэнне XVI ст., якое разам з том было i раншм нацыянальным адраджэннем, пачыналася з абвяшчэння род-най мовы фундаментальнай духоунай каштоунасцю, якая жыв!ць культуру i стымулюе яе паскоранае разв!ццё.

На працягу XIV—XVI стст. беларуская л1таратурная, щ "рус-кая" (паводле крытц), мова станов!цца дзяржаунай. Яе дзяржауны статус зафжсаваны у Статуце ВКЛ 1588 г.: "Писарь земский мает по-руску литерами и словы рускими ecu листы, выписы и позвы писати, а не иншым езыкам и словы ". Гэга была спроба заканадау-чым шляхам спынщь яе выцясненне з элитарных сфер грамадскага жыцця i культуры. Аб рол! старажытнабеларускай мовы ("русчиз-ны") у грамадск!м i культурным жыццд ВКЛ беларуск! паэт Ян Каз1М1р Пашкев!ч у 1621 г. nicay:

"Полска квитнет лациною, Литва квитнет русчизною: Без той в Полсце не пребудешь, Без сей в Литве блазнем будешь.

436

Той лацина езык дает,

Та без Руси не вытрвает.

Ведзь же юж Русь, иж тва хвала

По всем свете юж дойзрала;

Весели ж се ты, Русине,

Тва слава никгды не згине!"

Даеягнуушы значнага развщця, беларуская мова з другой пало-вы XVI ст. паступова начала здаваць свае пазщьй, выцясняцца польскай i лацшскай мовам! у дзяржа^ных установах, грамадсюм жыцц!, пюьменнасщ.

Люблинская ун!я паклала пачатак новаму, складанаму i адказ-наму перыяду у культурным жыцц! беларускага народа — перы­яду шматлиах культурных страт. У лггаратуры яны праявшюя у амаль паусюднай замене тсьма i мовы са старажытнабеларус-кай на польскую i лащнскую. У 1696 г. гэта старажытная мова афщыйна перастала быць дзяржаунай у Вялтм княстве Ль тоуск£м, яе выцеснша польская. Зрэшты тое, што адбылося у канцы XVII ст. — заняпад беларускай мовы i культуры — рых-тавалася паступова, спакваля, i напачатку здавалася, што знаём-ства перадавых, па-еурапейеку адукаваных беларусау з лащнай i польскай мовам!, на яшх яны п!сал1 свае творы, для развщця роднай культуры шякай небяспек{ не нясе. Але справа не только у Любл1нскай унН. Вайна" Маскоускай дзяржавы з Рэччу Пас-пал!тай 1654—1667 гг., стала нашай першай нацыянальнай ката-строфай (заг!нула да 53% насельн!цтва). Менав1та тады не па-нёсшая так1х страт польская культура пачынае падауляць бела-рускую i над ей дамшаваць.

Давол! xynci i 1нтэнс1уны працэс засвойвання польскай мовы i культуры, як\ пачынаецца у 1570-я гады, спачатку меу пазпътунае значэнне. Польская мова засвойвалася як сродак М1жнародных знос!н, здольны дапамагчы адгатащлг культурных i навуковых да-сягненняу Заходняй Еуропы. Разам з лацшскай мовай польская робщца другой, а дакладней трэцяй, асноунай мовай беларуекага пюьменства i усей культуры (пасля беларускай i лавднскай). Асаб-л5ва вялис!я nocnexi у палан!зацы1, "спальшчэян!" po6iiu> шляхта, якая толью што стала роунай у правах з палякамк У гэты пачатко-

437

вы перыяд "палашзацьй" польская мова прашкала на тэрыторыю Benapyci i Штвы шбы сама па сабе, без асабшвай дапамоп з боку палякау, як^я л1чьшся "шшаземцаш" i не мапи дастаткова евабод-на сялщца на землях Вяшкага княства Лгтоуекага, дзе ix правы был! рэзка абмежаваныя. Польская мова i культура, засвоеныя лггвшскай шляхтай i магнатам!, з такой хуткаецю "уводзшюя" у княстве сам!м! яго ураджэнцам!, а не ix новым! суграмадзянам! па Рэчы Паспалггай — палякамк У гэтым галоуная асабшвасць i ка-рэннае адрозненне "палашзацьн" пачатковага перыяду, яи працяг-вауся да пачатку XVII ст., ад палашзацьп XVII—XVIII стст., якая навязвалася каралеуствам.

Ужо на тым, першым этапе Сымон Будны paiy: "...абы ся ваши милости не только в чужеземных языцех кохали, але бы ся тежь ...и того здавна славного языка словенского розмиловати и оным ся бавити рачили. Слушная бо речь ест, абы ваши милости того народу язык миловати рачили, в котором давные предки и их кня-жацкие милости Панове отци ваших милости славне преднейшие преложенъства несуть".

А вось словы Васшя Цяп^нскага адносна тых, хто выракся род-най мовы: "... хто бы не мусил плакаты, видечи так великих кня­жат, таких панов значных, так много деток невинных, мужов з жонами в таком зацном русском, а звлаща перед тым довстип-ном, учоном народе езыка своего славного занедбане, а просто взгарду, ... же вжо некоторие и писмом се свои, а звлаща в слове божем, встыдают?!"

3 цягам часу сиуацыя, аднак, склалася так!м чынам, што у неаб-вешчанай вайне спачатку за прьшрытэт, а пасля за выживание перамагл! лац!нская i польская мовы. За нешш паутара—два ста-годдз!, кал! весщ адл1к з памежжа XV—XVI стст., беларуская куль­тура, у прыватнаеш, л1таратура, зведала модную еурапе!зацыю, а дакладней палашзацыю i лац!шзацыю. Ордэн езуггау", як! шырока пранжае У асвету, навуку, щэалог!ю, мастацкую культуру Беларус! у канцы XVI — першай палове XVII ст., быу носьбггам катал iiyca-лац1нскага касмапал!тызму i не садзейшчау разв11щю беларускай культуры у яе нацыянальных формах.

Нацыянальна-культурны рух, ям пачауся ад Скарыны, спачат-

438

ку сустрэу спрыяльныя адносшы i падтрымку мясцовых феада-лау. Acaojiiea тэта праявиася у перыяд 1нтэнс!унага распаусюдж-вання Рэфармацьп, з ямой мнопя з ix звязаш свае славалюб!выя сацыяльна-палггычныя i штэдектуадышя !мкненш. Аднак улас-щвы мнопм буйным беларусмм феадалам нацыянальна-патрыя-тычны энтуз1язм у 70—80-я гады XVI ст. пачынае рэзка згасаць. Таму садзейшчау шэраг петарычных абставш: пагоршаныя уза-емаадносшы з Маскоускай дзяржавай, узмоцненыя антыфеадаль-ныя народныя выступленн!, боязь страц(ць свае эканам!чныя i сацыяльна-палпычныя nepaeari i т.д. Усе гэга падштурхоувала пануючы клас Беларус! не тольш да сацыяльна-пал!тычнага, але i рэл!пйнага, культурнага зблшоння з пояьскш! феадалам!. У 1мя зберажэння класавага панавання прыносшюя у ахвяру традыцый-ная рэл!пя, нацыянальная культура. Беларусшя феадалы прымал! катал^цызм, усе болын уцягвад{ся у сферу польскай куяьтуры, адмаулял!ся ад роднай мовы, перастал! спрыяць нацыянальна-культурнаму руху.

3 канца XVI ст. нацыянальна-культурны рух Беларус! узначаяь-ваюць брацгвы. Аднак яны не здолел! процютаяць дэнацыяна-Л1зацы1.1х барацьба супраць феадальна-катал1цкай рэакцьи у мно-пм насша абмежаваны, рэлИйна замкнёны характар. Яны кла-пацш!ся у першую чаргу аб умацаванн! паз$цый праваслаунай цар-квы, шго прывяло да звужэння нацыянальна-асветн1цкай праграмы брацкага руху. Брацтвы адраджал! ужо мёртвую стараславянскую мову i з пагардай ставился да жывой народнай мовы. Больш таго, у палем!цы з катол!кам1 i ун1ятам1 яны карыстал!ся не роднай, а польскай мовай. 1дэолап брацкага руху не змагл! прапанаваць та­кой нацыянальна-пал!тычнай щэ1, вакол явдй сканцэнтравалюя б усе патрыятычныя сшы кра!ны.

Тармажэнне нацыянальнай беларускай культуры тлумачылася перш за усе здрадай мясцовых феадалау нацыянальна-культур-наму руху. Здрадз!ушы яму, феадалы Беларуш развязал] рук! ваяун!чаму катал1цызму, контррэфармацьн, стал! актыуным! правадн!кам! i удзельшкам! антыпатрыятычнай, дэнацыянал!-^атарскай пал^тыю.

Некаторыя праваслауныя царкоуныя дзеячы, феадалы занял!

439

катэгарычна-непрьишрымую пазщыю у адносшах да заходняй навукк щэалогн, культуры, абгрунтоу"ваючы тэта неабходнасцю барацьбы з катал щызмам, пратэстантызмам, ерасямь Яны абуджал! i зацвярджал! у грамадстве непрыязнасць, а часам i адкрытую варожасць да усяго "лащнскага". 1х пазщыя давол! супярэчл!вая. Яна змяшчала як сацыяльна-рэл1гшны, так i ду-хоуна-культурны аспект. Апалагеты праваслауя 1мкнул1ся не тольк! да кансервацы! традыцыйных грамадска-щэалаг!чных ус-тояу, але i да захавання i абароны старажытнаруск!х культурна-рЭЛ1Г1Йных традыцый ад езущка-каталщкай экспансп. Аднак 1мкнучыся захаваць старажытную культуру i веру, кансерватыу-ныя праваслауныя дзеячы адмяжоувал1ся ад культурнага уплыву Захаду. Спроба праваслауных багасловау i грамадск1х дзеячау абаран!цца ад наступаючага катал1цызму абярнулася адх!леннем еурапейскай свецкай культуры, рэнесансна-гуман}стычнай аду-каванасщ.

Мш тым у праваслауным асяроддз!, асабл!ва у другой палове XVI ст., расце апаз!цыя пал1тьщы 1заляцыяшзму, узрастае {мкненне наладзщь дыялог з заходняй гуман!стычнай культурай. Экспанс!я катал 1цкай царквы, мабшзуе культурна-асветн1цк1 патэнцыял пра-васлауя.

Рэфармацыя адыграла в!давочную ролю у разв!цщ беларус-кай культуры, асабл!ва у пачатковы перыяд. Аднак далейшая арыентацыя рэфармацыйнага руху пераважна на польскую мову i культуру паслужыла адной з прычын заняпаду нацыянальнай п!сьменнасц1.

Узаемадзеянне беларускай культуры з польскай садзейтчала ix агульнаму прагрэс1^наму разв1ццю. Аднак пацыяпальная куль­тура Беларус!, кал! япа згубша падтрымку пануючага класа, не змагла утрымаць ceaix пазщый на мнопх узроунях.

Л1кв1дацыя са сферы культуры шляхты беларускай мовы вельм! адмоуна пауплывала на далейшае духоунае жыццё Беларус!, icTOTHa замарудзша развщцё нацыянальнай самасвядомасщ. Сап-раудным захавальн1кам беларускай культуры застауся просты на­род, як! ва умовах шматвяковай сацыяльнай эксгшуатацьи i нацыя-нальнага прыгнёту змог зберагчы родную мову.

440