12. Көсемшенің жасалуы мен түрлері

Көсемше етістік түрлеріне (негізгі және туынды) немесе етіс, болымсыз етістік тұлғаларына мына жұрнақтар жалғану аркылы жасалады:

1. а, -е, -й жұрнағы арқылы ауыспалы осы шак, жасалады.

2. -ып, -іп, -п жұрнағы арқылы өткен шақ көсемше жасалады

3. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі жұрнағы арқылы көсемшенің үшінші түрі жасалады.

Көсемшенің жіктелуі.

1-ж. мен жаза-мын, сөйлей-мін, барып-пын, келіп-пін.

2-ж. сен жаза-сың, сөйлей-сің, барып-сың, келіп-сің, сіз жа-за-сыз, сөйлей-сіз, барып-сыз, келіп-сіз

3-ж. ол жаза-ды, сөйлей-ді, барып-ты, келіп-ті

1-ж. біз жаза-мыз, сөйлей-міз, барып-пыз, келіп-піз

2-ж. сендер жаза-сыңдар, сөйлсй-сіңдер, барып-сыңдар, келіп-сіңдер. сіздер жаза-сыздар, сөйлей-сіздер, барып-сыздар, келіп-сіздер.

3-ж. олар жаза-ды, сөйлей-ді, барып-ты, келіп-ті.

Көсемше тұлғасына мынадай жіктік жалғаулары жалғанады. І-жак жекеше -а, -е, -й тұлгасынан кейін -мын, -мін, -ып, -іп, -п тұлғасынан кейін -пын, -пін, көпше -мыз, -міз және -пыз, -піз, ІІ-жақ жекеше анайы. Екеуінде де -сық, -сіқ, сыпайы -сыз, -сіз, көпше анайы -сындар, -сіндер, сыпайы -сыздар, -сіздер, Ш-жақ жекеше де, көпше де -а, -е, -й тұлгасынан кейін -ды, -ді, -ып, -іп, -п тұлғасынан кейін -ты, -ті болып жалғанады.

13. Баяндауыш может также выражаться:

а) жатыс септік (местный падеж) - да/де, та/те. Мысалы: Біз лекцияда отырмыз.

ә) иелік форма (притяжательная форма) - нікі, дікі, тікі. Мысалы: Бұл аудиторияға біздікі.

Ілік септік, Тәуелдік жалғау мен Иелік формада колданылатын -нікі, -дікі, -тікі жұрнақтары бір мезгілде кестеде төмендегідей мысалдар арқылы түсіндіріледі. Оқу құралдарында Ілік септік септіктер қатарында, тәуелдік жалғауы жалғауларды берілсе, ал иелік форма мүлде бөлек беріледі. Аталған ұғымдарды топтастырып:

Ілік септік, тәуелдік жалғау, иелік форма бойынша бірліктерді ірілендіру үлгісі

Элементтің тобы Қышқылдың қасиеті Заттың иісі Судың буы Шөлмектің тығыны

Топ элементтікі Қасиет қышқылдікі Иіс заттікі Бу судікі Тығын шөлмектікі

14. Радлов В.В. /ресейлік шығыс зерттеушісі/. Қазақтардың тілі жатық та шешен, әрі өткір, көбіне іліп-қағып сұрақпен жауап беруге келгенде таң қалдырарлықтай оралымды сөйлейді. Кез келгені, тіптен сауатсыздарының өзі, ана тілінде біздің Еуропада байқап жүргенімізден тек француздар мен орыстардың дәрежесінде сөйлей біледі.

Мелиоранский П.М. /1868 – 1906, шығыс зерттеушісі, профессор/. Қазақ тілін зерттеушілердің барлығы да бір ауыздан ең бай, ең таза түркі тілдердің бірі деп таниды.

Ильинский Н.И. /1822-1892, Қазан университеті, профессор/. Ертедегі түркілер тұрмысының көптеген іздерін өзінде сақтап қалған қазақ тілін мен ерекше ұнаттым. Қазақ даласы менің халық тіліне деген сүйіспеншілігімді мүлде қалыптастырды, оған мен тілдік зерттеу үшін нағыз таптырмайтын құжат ретінде қарай бастадым.

Бенцинг И. /түркітанушы/. Ғылыми, әдеби, тілдік және тарихи тұрғыдан қарағанда қазақ тілі түркі тілдерінің ішіндегі ең әсем, өте бай тілдің бірі.

Малов С.В. /орыс ғалымы/. Қазақ тілі өзінің бейнелілігі, суреттілігі жағынан басқа түрік, немесе түркі тілдерінен әрдайым бөлекшеленіп тұрады. Қазақ өзінің ауызекі көркем тілімен, айшықты әсем фольклорымен бұрын да, қазір де даңқы шығып жүрген халық.

Саади А. /татар ғалымы/. Қазіргі ең таза, ең бай, ең табиғи және бұзылмай, бұрынғы қалпында сақталып қалған бір тіл болса, ол қазақ тілі және қазақ әдебиеті, шын ғылым үшін біз мұны ашық айтуымыз керек.

Янушкевич А. /поляк журналисі/. Қазақтардың ақыл-ой қабілетінің зорлығына барған сайын менің көзім жетуде. Қандай әсем сөйлейді. Кез келгені айтайын дегенін тез түсіндіре, қарсыласының сөзіне шебер тойтарыс бере біледі. Тіпті балаларының ақыл-есі де өте тез жетіледі.

15. Үміт үзу- үміт үзу, салы суга кеттi

Өзегі өрттену- кайгыру,окiну

Жұмырткадан жүн қырққан- мүмкін емес нәрсені жасады

Өз қолы өз аузына жету-өзін өзі қамтамасыз ете алатын адам, аяғына нық тұрған

Үй артында кісі бар – бізді тыңдап жатыр, әңгімеміз құпия емес

Бет жыртысу - ұрысу