- •3 Бел.Літ. Мова і яе нормы.
- •4 Мова і мауленне суадносіны паміж мовай і мауленнем.
- •5 Функціі мовы.
- •7 Лексіка абмежаваннага выкарыстання.
- •8 Дыялектная лексіка і яе віды.
- •9 Жаргонная і аргатычная.
- •11 Паняцця тэрмін, аснойныя патрабаванні да навук термінаў.
- •12 Паняцця лексікаграфіі і тэрмінаграфіі, слойнік і яго тыпы.
- •13 Будова слоўніковага артыкула ў тлумач. Бел.Мов 5 тамах.
- •14 Энцыклапедычные слоўнікі іх віды і хара-тыка.
- •15 Лінгвістычныя спазыкі іх віды і хара-тыка.
- •16 Структурная хара-тыка тэрміналогіі.
- •17 Асноўныя спосабы утварэнне тэрмінаў агульная хара-тыка.
- •18 Марфалагічны спосаб тэрменаўтварэнне.
- •19 Лексіка семантычны спосаб.
- •20 Сінтаксічны спосаб.
- •21 Паняцце стылю і агульная хара-тыка стылей бел.Літ.Мовы.
- •22 Навуковы стыль і яго асаблівасці.
- •23 Навуковы тэкст і яго асноўныя прыметы.
- •24 Афіцыйна делавы стыль і яго асаблівасці.
- •25 Публітыстычны стыль.
- •26 Мастацкі стыль.
- •27 Размоўны стыль.
- •28 Паняцця дакумента класіфікація і рэквізіты дакументаў.
- •29 Аснаўныя натрабаванні
- •30 Віды афіцыйна-дзелавы і парадак іх афармлення.
- •31 Змест паняцця перакладу, тыпы перакладу.
- •32 Спосабы прему перакладу з блізкародных моў.
- •33 Аснаўныя адразненне бел.Мовы ад рускай.
7 Лексіка абмежаваннага выкарыстання.
Да лексікі абмежаванага ўжывання адносяцца словы, уласці-
выя мове пэўнай тэрытарыяльнай або сацыяльна абмежаванай гру-
пы людзей, а таксама выкарыстанне якіх абумоўлена спецыфікай
іх лексічнага значэння. У залежнасці ад таго, як яны выкарыстоўва-
юцца, у складзе лексікі абмежаванага ўжывання можна вылучыць
наступныя спецыфічныя пласты:
1) лексіка, якая абмежавана тэрыторыяй ужывання:a дыялектная лексіка;
2) лексіка, якая характэрна сацыяльна абмежаванай групе людзей:a спецыяльная лексіка;
a жаргонная і аргатыўная лексіка.
8 Дыялектная лексіка і яе віды.
Дыялектная лексіка – гэта
словы, якія ўжываюцца на пэўнай тэрыторыі і вядомы не ўсім нось-
бітам беларускай мовы, а толькі тым, хто жыве на той тэрыторыі,
дзе яны бытуюць. Аснову кожнай мясцовай гаворкі складаюць сло-
вы агульнаўжывальныя. Хастка лексікі гаворкі або дыялекта, якая
адрозніваецца ад агульнаўжывальнай, складае дыялектную лексі-
ку.
Дыялектызмы падзяляюцца на пяць разрадаў: 1) лексічныя
дылектызмы – гэта мясцовыя словы-назвы агульнавядомых прад-
метаў, дзеянняў, прымет. У літаратурнай мове такім назвам адпа-
вядаюць агульнаўжывальныя словы. Сярод іх адрозніваюцца: улас-
налексічныя дыялектызмы – гэта мясцовыя назвы агульнавядо-
мых прадметаў, з’яў і паняццяў, напрыклад: вятроўкі (басаножкі),
ясёнка (асенняе паліто), шаліноўка (святочная хустка), змануць
(прывыкнуць), жылач (верабей), кулінкі (парэчкі) і г.д.; этнагра-
фічныя дыялектызмы – гэта словы, якія называюць рэаліі, харак-
тэрныя ў пэўнай мясцовасці і для наймення якіх адсутнічаюць
літаратурныя словы. Напрыклад, у некаторых гаворках Гродзен-
шчыны ўжываецца слова кузёмка, якое абазначае пасудзіну з кары
для збірання ягад. У іншых мясцінах Беларусі гэты прадмет не
сустракаецца, таму прыведзенае вышэй слова абмежавана толькі
пэўнай тэрыторыяй, г.зн. абмежавана этнаграфічна.
2) семантычныя дыялектызмы – гэта та-
кія мясцовыя назвы, якія ў вымаўленні і напісанні супадаюць з
агульнанароднымі словамі, але адрозніваюцца ад іх сваім значэн-
нем. Напрыклад: лазня (дыял.) – ’дзіця, якое ўсюды ўлезе, на-
шкодзіць’ і лазня (літ.) – ’спецыяльнае памяшканне, у якім мыюц-
ца і парацца’ і ’мыццё ў такім памяшканні’;
4) словаўтваральныя дыялектызмы – гэта мясцовыя назвы, якія адроз-
ніваюцца ад суадносных літаратурных слоў словаўтваральнымі
сродкамі, напрыклад: дабытак (прыбытак), стрывожыцца (ус-
трывожыцца), тамака (там), пявун (певень), жартун (жартаўнік),
насевак (насенне) і г.д.; 5) граматычныя дыялектызмы – гэта
мясцовыя назвы, якія адрозніваюцца ад літаратурных слоў асоб-
нымі граматычнымі значэннямі ці сродкамі іх выражэння. Напрык-
лад, дыялектызмы дрыгво, разор, санаторыя, траншэй адрозні-
ваюцца ад адпаведных агульналітаратурных слоў дрыгва, разора,
санаторый, траншэя граматычным значэннем роду
9 Жаргонная і аргатычная.
Ад лексікі дыялектнай і спецыяльнай адрозніваецца так зва-
ная жаргонная лексіка. Жаргон– сацыяльная разнавіднасць мовы, якой карыстаюцца прафесійныя групы і сацыяльныя
праслойкі людзей, аб’яднаных агульнасцю інтарэсаў, звычак, за-
няткаў, сацыяльнага становішча. Яна адрозніваецца ад літаратур-
най мовы спецыфічнай лексікай і фразеалогіяй, створанай на асно-
ве агульнаўжывальных слоў шляхам эмацыянальна-прафесійнага
іх пераасэнсавання.
У адрозненне ад тэрытарыяльных дыялектаў жаргонная лекс-
іка не мае сваёй фанетычнай і граматычнай сістэмы. Лексіка жар-
гона фарміруецца на базе слоў літаратурнай мовы шляхам іх пера-
асэнсавання, метафарызацыі. Словы і выразы жаргоннай мовы, якія
выкарыстоўваюцца за межамі жаргону, называюцца жарганізмамі.
Жарганізмы тэматычна звязаны з рознымі групамі прафесій-
най лексікі. Прафесійныя жарганізмы – гэта прастамоўныя словы
прафесійнага маўлення, бытавыя, стылістычныя адпаведнікі тэрмі-
наў і прафесіяналізмаў. Па сваім паходжанні прафесійныя жарган-
ізмы з’яўляюцца або пераасэнсаванымі агульнаўжывальнымі сло-
вамі, або новаўтварэннямі ад іх. Але ў адрозненне ад тэрмінаў і
прафесіяналізмаў, створаных такім самым спосабам, прафесійныя
жарганізмы ўяўляюць сабой нематываваныя назвы. Яны даюцца
прадмету, з’яве, працэсу на аснове або прыблізнай, або аддаленай
асацыяцыі. Напрыклад: гарбач – нямецкі самалёт-разведчык, буй-
ны асетр – пасажыр, які далёка едзе.
Жарганізмы ў мастацкай літаратуры выкарыстоўваюцца для
тыпізацыі персанажаў, характарыстыкі сацыяльных груп і катэго-
рый людзей.
Жаргонная лексіка няўстойлівая і часам значна змяняецца.
Лексіка розных жаргонаў можа часткова супадаць, утвараючы так
званы інтэржаргон. Асобныя жаргонныя словы могуць набываць
больш шырокае ўжыванне, захоўваючы зарад экспрэсіўнасці, эма-
цыянальнай ацэнкі
Аднак ужыванне жарганізмаў у мастацкай літаратуры ў
якасці характарыстычных сродкаў патрабуе вялікага майстэрства.
Інакш ужыванне жаргоннай лексікі можа засмеціць мову, зрабіць
яе грубай, малазразумелай і непрыгожай.
58
Адной з разнавіднасцей жаргонаў з’яўляецца арго
. У строга тэрміналагічным сэнсе арго – гэта мова нізоў грамадства, дэкласаваных груп і крымінальнага асяроддзя: жабракоў, злодзеяў, карцёжных шулераў і г.д. Напрыклад: па-
хан, папаня (неафіцыйны лідэр сярод турэмшчыкаў), вышка (вы-
шэйшая мера пакарання), стукач (даносчык) і да т.п.
Аргатыўныя словы, як і жарганізмы, не ўваходзяць у лексіка-
семантычную сістэму беларускай літаратурнай мовы, але могуць
выкарыстоўвацца ў літаратурна-мастацкіх і публіцыстычных тво-
рах для характарыстыкі персанажаў, сацыяльнага асяроддзя, гіста-
рычнай эпохі і пад.
10 Спецыяльная лексіка і яе класіфікацыя.Спецыяльную лексіку складаюць словы, што ýжываюцца людзьмі пэýнай спецыяльнасці, прадстаýнікамі розных галін навукі. Спецыяльная лексіка падзяляецца на тэрміналагічную і прафесійную.Прафесiяналiзмы - словы, якiя ýжываюцца ý мове прадстаýнiкоý вузкіх спецыяльнасцей і прафесій (цесляроý, ганчароý, пчаляроý, краýцоý і інш). Прафесiяналiзмы бытуюць галоýным чынам у вуснай, жывой гутарцы. Яны служаць назвамі прылад працы, дзеянняý, прадметаý, якія вядомы людзям той ці іншай прафесіі. Напрыклад, у вуснай мове пчаляроý вядомы такія прафесiяналiзмы: дымар, ляжак, пропаліс, раёýня; плытагоны і людзі, якія працуюць на лесапавале, ужываюць прафесiяналiзмы: апачына, галаýнік, гардзель, гартоль, лотачнік; у мове ганчароý ýжываюцца прафесіяналізмы: спадак (гатунак гліны); шамот (прымесь гліны); гловіца (верхняя частка ганчарнага кругу).У мастацкай літаратуры прафесiйныя словы і выразы выкарыстоýваюцца для апісання роду заняткаý дзеючых асоб, стварэння моýнай характарыстыкі герояý твора: Ужо гукаюць: “Майна!”, “Віра!” – і лёгкая, як узмах крыла, услед за рукою брыгадзіра плыве ажурная страла. Тэрмін - гэта слова або спалучэнне слоý, прынятае для дакладнага выражэння спецыяльных паняццяý і абазначэння спецыяльных прадметаý. У адрозненне ад іншых слоý-нятэрмінаý тэрмін увогуле адназначны, не можа быць сінанімічны іншым словам. Адназначнымі, напрыклад, з'яýляюцца мовазнаýчыя тэрміны: назоýнік, выказнік, дзеепрыслоýе, дзейнік, прыназоýнік, суфікс, прыстаýка; матэматычныя тэрміны: мнагачлен, плюс, мінус, тэарэма, лічнік, сінус, тангенс, ромб, трохвугольнік. Гаварыць аб адназначнасці тэрміна можна толькі ý межах дадзенай тэрміналогіі, у межах канкрэтнай навукі, таму што нярэдка мнагазначнае слова ý розных навуках можа мець зуcім розныя значэнні. (Напрыклад: корань у матэматыкі - велічыня, якая пры ýзвядзенні ý ступень дае пэýны лік; корань у біялогіі - падземная частка расліны, праз якую ýпітваюцца сокі з глебы; корань у лінгвістыцы - асноýная частка слова без прыставак і суфіксаý, якая заключае ý сабе агульнае лексічнае значэнне слоý аднаго словаýтваральнага гнязда. У публіцыстычных творах прафесіяналізмы і тэрміны могуць выкарыстоўвацца як сродак моўнай характарыстыкі персанажаў, як элемент стілізацыі твора.