27.1. Катэгорыя асобы дзеяслова. Безасабовыя дзеясловы.

Асоба – грам. катэгорыя дзеясл., якая ўказвае на вытворцу дзеяння і выражае яго адносіны да таго, хто гаворыць. Існуе 3 асобы адз. і мн. л. 1 асоба – я, мы; 2 асоба – ты, вы; 3 асоба – ен, яна, яно, яны. Катэгорыя асобы праяўляецца толкі ў формах цяп. і буд. ч. абвеснага і загаднага ладу. Безасабовыя – сувязь з катэгорыяй асобы страцілася, і форма 3-й асобы не паказвае на вытворцу дзеяння (блажыць, рупіць, імжыць). Асобы: - абагульнена-асаб. (Вышэй за пят не падскочыш.); - няпэўна-асаб. (Па радые паведамілі пра змену надвор’я.).

28.1. Спражэнне дзеяслова. Словаўтварэнне дзеяслова.

Сістэмы змянення дзеяслова наз. спражэннем. Часта спражэнне разумеюць у вузкім сэнсе, як змяненне па асобах і ліка; Вызнач. 2 тыпы спраж. 1 спр. у 3 ас. мн. л. канч. –уць (-юць). 2 спр. –аць (-яць). Выключ. гнаць, ламаць, вярцець, рупець, ненавідзець. Рознаспрагальныя: бегчы, есці, даць. Неспрагальныя: інфінітыў, дзеепрым. (расказаны), дзеепрысл. (расказаўшы). Словаўтварэнне: 1) прэфіксацыя (пры дапамозе прыставак); 2) Прэфіксальна-суф. 3) постфіксальны; 4) або ўсе разам (прэфіксальна-постфікс., суф.-постфікс. і г.д.).

29.1. Дзеепрыметнік. - асобая форма дзеясл., што абазн. прымету прадмета паводле дзеяння і адказвае на пытанні які? якая? якое? якія? (аздоблены, палымнеючы, аброшаны). Агульныя прыметы: Дзеепрым. і прым.: 1.Абазначаюць прымету прадмета. 2. Маюць род (у адз. л.), лік і склон, залежныя ад адпаведных катэгорый азначальнага наз. 3.Маюць поўную і кароткую формы. Дзеепрым. і дзеясл.: 1.Абазначаюць дзеянне (стан) як уласцівасць або прымету, што працякае ў часе. 2.Маюць катэгорыі стану, часу і трывання. 3.Здольны кіраваць склонам залеж. наз. Дзеепрым. могуць пераходзіць у прым., г.зн. ад'ектывавацца. Гэта абумоўлена асаблівасцямі семантыкі і марфемнага складу дзеепрым.

30.1. Асаблівасці ўжывання дзеепрым. у суч. бел. мове. Дзеепрым. - асобая форма дзеясл., што абазн. прымету прадмета паводле дзеяння і адказвае на пытанні які? якая? якое? якія? (аздоблены, палымнеючы, аброшаны). Дзеепрым. выкарыст. пераважна ў пісьмовай (кніжнай) мове. Іх утв. выклікае пэўныя цяжкасці, таму што яно залежыць ад многіх грам. паказчыкаў дзеясл. Як правіла, ад пераход. дзеясл. незаконч. трывання можна ўтварыць 4 дзеепрым. формы (чытаючы, чытаемы, чытаўшы, чытаны). Абмежавана ўтв. дзеепрым. залеж. стану цяп. ч. Не ўтв. дзеепрым. ад дзеясл. тыпу ліць, гнуць, жаць. Рэдка ўжыв. дзеепрым. незалеж. стану цяп. ч. з суф. –уч- (-юч-); -ач- (-яч-). Яны захаваліся ў словазлуч. тэрміналагічнага хар-ру (рэжучы інструмент, пішучая машынка). Зваротныя дзеепрым. для бел. мовы не ўласцівы. Але часам ў газеце з’яўл. выразы тыпу палепшыўшаеся надвор’е.

31.1. Дзеепрыслоўе, яго граматычная характарыстыка. Дзеепрысл. – нязменная форма дзеяслова, якая абазн. дадатковае дзеянне і паясняе асноўнае, выражанае дзеясловам выказнікам. Прыметы дзеяслова: агульная аснова і лекс. знач. (прынесці прынёсшы), наяўнасць трывання (гаварыць-гаворачы незак.). Прыметы прыслоўя: не змяняюцца, выконваюць функцыю акал. Утварэнне: незакончаннага трывання – ад асновы цяп.часу+суфікс учы\ючы ад 1 спраж. (пішучы); ачы\ячы ад 2(бачачы); закончанага – ад асновы інфінітыва+ўшы (пасля галосных), шы (пасля зычных). Дзеепрыс. могуць мыцб зваротнымі (падхапіўшыся, схаваўшыя). Дзеепрыс., якое паясняе дзеясл., збліжаецца з прысл. і здольна пераходзіць у яго – гэта адвербіялізацыя. (Сказаць не думаючы, павітацца седзячы). Дзеепрысл. хар-на для гутарковага маўлення, яно пашырана ў піс. стылях мовы. Дапамагаюць пазбегнуць аднастайнага пералічэння асобных дзеянняў, перадаць акалічнасці і хар-р падпарадкавання аднаго дзеяння другому.

32.1. Семантыка-камунікатыўная і грам. адметнасць прыслоўяў як слоў са знач. прыметы дзеяння. Прыслоўе — нязменная ч.м., якая абазн. прымету дзеяння (звонка спяваць), прымету якасці (вельмі прыгожы), зрэдку — прымету предмета (сястра замужам, дарога дахаты). Асн. марф. прымета - нязменнасць, г. зн. яно не скланяецца, не спрагаецца, не мае форм роду і ліку і г. д. Толькі невял. група прыслоўяў, утвораных ад прым., мае ступені і формы суб'ектыўнай ацэнкі (даўнавата, страшэнна). Паводле словаўтв. структуры падзяляюцца на вытворныя (матываваныя), і невытворныя (нематываваныя). Пераважная большасць прысл. з'яўл. вытворнымі, г. зн. яны ўтвораны ад іншых ч. м. і сэнсава суадносяцца з імі (матынуюцца імі). Наибольшая група прыслоўяў утворана ад прым.: прыгожа, святочна, упустую. Колькасна меншыя групы прыслоўяў, утвораных ад наз. (вясной, верхам), лічэбнікаў (двойчы, па-першае), займ. (па-мойму, адкуль), дзеясл. (маўчком, упрысядку), прыслоўяў (намнога, навокал). Да невытворных - прыслоўі, якія не захоўваюць у сваёй структуры слядоў словаўтв., г. зн. страцілі суадноснасць з іншымі ч. м. і ўспрымаюцца як першасныя назвы. Гэта пераважна займеннікавыя прыслоўі тыпу там, дзе, калі, сюды.