37. Словы народнай этымалогіі. Перыфразы. Эўфемізмы і дысфемізмы.

Перыфраза – выраз, апiсальна раскрыв. значэнне слова (маладая далечыня - маладосць). (Прыклад кант. аўт. сін.) Эуфемiзмы – выразы, якія замяняюць грубае значэнне больш мяккiм (памер - зышоў ад нас).

Крыніцы ўзбагач бел мовы:

Сінонімамі становяцца словы, якія ўвайшлі ў літ. мову з яе гаворак: калодзеж – студня; маланка – бліскавіца.

Актыўна ўтв. сін. рады ў выніку суіснавання ўласна бел. слоў і запазычанных: суправаджэнне – акампанемент.

Суіснаванне слоў з аднолькавымі або блізкмі знач., што належ. да розн. гіст. эпох.: ружжо – стрэльба – вінтоўка; дзіда – піка – кап’ё.

Эўфінізмы - выразы, замяня грубае значэн больш мяккiм(памер-зышоў ад нас). Парвеню- выскачка. Гэта словы. Якія маскуюць сапраўдную сутнасць з’явы.

Дысфемізмы - грубіянскае ці непрыстойнае пазначэнне першапачаткова нейтральнага паняцця з мэтай надання яму негатыўнай сэнсавай нагрузкі ці проста для ўзмацнення экспрэсіўнасці гаворкі, напрыклад: здохнуць замест памерці, пыса замест твар. Абсцэнная лексіка –маты.

Наро́дная этымало́гыя - спецыфічная моўная з'ява поўнага або частковага пераасэнсавання слова ў выніку адвольнага збліжэння яго з іншымі блізкімі па гучанні словамі.

38.Нацыяналь ная спецыфика беларускай лексики.Безэквівалентная і фонавая лексіка

.Пласты лексiкi бел.мовы: 1) агульнаславян.моун.адз-ва 2)усходнеслав.еднасць 6-13ст 3)фармiр.бел.народнасцi-уласнабелар.л.

Агульнаславян – людзi и часткi(чалавек, галава, унук),геагр. I з`явы прыроды(зямля, вецер),раслiн I жывел свет (каза, конь), прылады працы(барана, серп), пабудовы(двор, гумно), абстракт.паняццi(любоу,воля)

Усходнеславян. – жывелы(кошка,сабака),гаспадар.прылады(карзiна, самавар),стравы(пiрог, цеста), людзей(конюх,пастух), сення,пасля,цяпер.

Уласнабел. – атмасфера з`явы(золак,цемра), абстрактн(абавязак, летуценне),тэрмiны(дзейнiк,пытальнiк), працэсы(бачыць, хiлiць)+бусел,маладзiк, спявак, гаспадар.

У безэквівалентную лексіку ўключаюцца так званыя экзатызмы - назвы прадметаў і паняццяў, характэрных для духоўнай культуры і матэрыяльна побыту народа, а таксама абумоўленных асаблівасцямі прыроднага і геапалітычнага становішча краіны. Значэнне безэквівалентных слоў можа ўскладняцца элементам ацэначнасці. 3'явa бeзэквiвaлeнтнacцi нaглядaeццa пры нecyпaдзeннi ceмaнтычнaгa змecтy пaняцця ў cyaднocныx мoвax. У безэквівалентную лексіку ўключаюцца так званыя экзатызмы - назвы прадметаў і паняццяў, характэрных для духоўнай культуры і матэрыяльна побыту народа, а таксама абумоўленных асаблівасцямі прыроднага і геапалітычнага становішча краіны. Значэнне безэквівалентных слоў можа ўскладняцца элементам ацэначнасці. 3'явa бeзэквiвaлeнтнacцi нaглядaeццa пры нecyпaдзeннi ceмaнтычнaгa змecтy пaняцця ў cyaднocныx мoвax.Фонавая лексіка – гэта лексіка, эквівалентныя словы розных моў якой будуць адрознівацца тым, што кожнае з іх звязана з асобнай сукупнасцю ведаў. Кожная лексіка, па меры ужыв, мае фонав лексіку(бытавая, навуков, гутарк)

39. Лексіка паводле сферы выкарыстання.Агульўжыв і лекс абм ужыв. Агульнаўжывальная лексіка – словы, якія бытуюць на тэрыторыі ўсёй дзяржавы і ўласцівы ўсім стылям беларускай мовы: возера, лес, рака, дарога, хата, зіма, вечар, сані. Гэта агульнанародныя словы, зразумелыя ўсім носьбітам бел.мовы. Яны складаюць самую шматлікую групу слоў, якія бытуюць як у літ.мове, так і ва ўсіх мясц. гаворках. Агульнанародная лексіка складае аснову слоўнікавага фонду бел. мовы.

Абмежаваная лексіка – словы, якія бытуюць толькі на пэўнай тэрыторыя або ў асяроддзі людзей пэўнай прафесіі ці сацыяльнай групы. У залежнасці ад сферы бытавання: дыялектная, спецыяльная, жаргонная.

Дыялектныя словы (ад грэч. dialektos “гаворка”) – словы, уласцівыя адной тэрытарыяльна абмежаванай гаворцы ці дыялекту і не пашыраныя ў літ. мове. У Бел. існ. два дыялекты: паўночна-ўсходні і паўднёва-заходні, а паміж імі - сярэднебеларускія гаворкі. Дыялектызмы – гэта дыялектныя словы, выкарыстаныя ў літаратурнай мове з мэтай ствар. мясцовага каларыту ці ідывідуалізацыі мовы персанажаў. Лексічныя дыялектызмы – словы, невядомыя літ.мове.(уласналексічныя – мясцовыя назвы агульнавядом. прадметаў. Напр., драч, галень, карачун – венік; этнаграфічныя – мясцовыя назвы прадметаў, з’яў, невядомых у інш.рэгіёнах. Не маюць адпавед. у літ мове. Напр., ёўня, восець, сушня – памяшканне для сушкі снапоў) Семантычныя дыялектызмы - агульнанародныя словы, якія ўжыв. у пэўнай мясцовасці з інш. значэннем, чым у літ. мове. Напр., кабан (Мазыршч.) – певень, мост (Гомельшч.) – падлога. Фанетычныя дыялектызмы – словы, якія адлюстроўваюць якую-небудзь фанетычную асаблівасць гаворкі: пасоля, картоплі, хварба.

Граматычныя дыялектызмы адлюстроўваюць граматычныя асаблівасці пэўнай гаворкі: чытаіць, кажыць, нясець.

Тэрміны – словы або словазлучэнні, якія дакладна абзначаюць пэўныя паняцці навукі, тэхнікі, мастацтва, вытворчасці, а таксама грамадска-палітычнага жыцця. Тэрміналогія – сукупнасць тэрмінаў пэўнай галіны навукі, мастацтва, вытворчасці. Дэтэрміналагізацыя – працэс пераходу тэрмінаў да агульнаўжывальнай лексікі. Напр., раман, дуэт, аргумент, кантакт і інш. Прафесіяналізмы – словы, характэрныя для людзей пэўнай прафесіі і распаўсюджаныя ў гутарковай мове або ўжытыя ў мастацкім творы. Паўафіцыйныя, ненарматыўныя назвы. Жарганізмы – пераасэнсаваныя, метафарызаваныя, фанетычна скажоныя словы літ.мовы: ласома – салома, шухашута – хата. Аргатызмы – разнавіднасці жаргонаў, штучныя, засакрэчаныя словы, якімі карыст. дэкласавыя элементы (жулікі, злодзеі і г.д.)

40.Храналагічн расслаенне бел лексікі.Індаеўр.усхслав.агульнасл лекс

1) агульнаславян.моун.адз-ва 2)усходнеслав.еднасць 6-13ст 3)фармiр.бел.народнасцi-уласнабелар.л.

Агульнаславян – людзi I часткi(чалавек, галава, унук),геагр. I з`явы прыроды(зямля, вецер),раслiн I жывел свет (каза, конь), прылады працы(барана, серп), пабудовы(двор, гумно), абстракт.паняццi(любоу,воля)

Усходнеславян. – жывелы(кошка,сабака),гаспадар.прылады(карзiна, самавар),стравы(пiрог, цеста), людзей(конюх,пастух), сення,пасля,цяпер.

Уласнабел. – атмасфера з`явы(золак,цемра), абстрактн(абавязак, летуценне),тэрмiны(дзейнiк,пытальнiк), працэсы(бачыць, хiлiць)+бусел,маладзiк, спявак, гаспадар.