1.2 Жобаларды басқару стандарттары

Жобаларды басқару дегеніміз жоба мақсатына жетуде басқару техникасы мен технологиясын, заманауи әдістерді қолдана отырып адам және материалдық ресурстарды жобаның өмірлік циклының барлық кезеңдерінде ұйымдастыру, жоспарлау, басшылық ету, үйлестіру әдістемесі.

Жобаларды басқарудың стандарттары. PMBOK Guide ұлттық американдық жобаларды басқарудың стандарты болып табылады. Ол әр түрлі саладағы жобаларды іске асыру үшін қойылған мақсаттарға ойдағыдай жетуге мүмкіндік беретін кәсіби білімдердің сомасынан тұрады. Жобаларды басқару бойынша білім саласын әкімшілік жұмыстарды құрастыру басқармасы жүзеге асырды (Project Management Institute. Inc-PMI).

Project Management Institute PMI американдық жобаларды басқару институты 1969 жылы құрылды. PMI жобаларды басқару бойынша Guide to the PMBOK, (Project Management Body of Knowledge) стандартын әзірледі. 2004 жылы PMBOK Guide стандартының жаңа нұсқасы дайындалды. 2004 жылы OPM3 (Organization Project Management Maturity Model) – жобаларды басқару бойынша ұйымның даму деңгейін бағалайтын жаңа стандарт дайындалды. PMI – бұл мақсаты әр елде жобалық басқаруды өткізу, үгіттеу және дамыту болып табылатын коммерциялық емес ұйым болып табалады. PMI мамандардың квалификациясын жоғарылату мен жобалық басқару стандарттарын шығарумен айналысады. Қазіргі таңда PMI-ды 125 елде 100 000 мың адам қолдап отыр.

PMI мүшелері жобалық басқаруды авиакосмостық және автокөлік өндірісі, коммерциялық мекемелерді басқару, машина жасау, қаржыландырады. Операциялар, ақпараттық технологиялар, фармацептика, телекоммуникация және тағы басқа көптегн салаларда тәжірибен өткізеді және зерттейді. PMI-мен жобаларды басқарудың PMBOK стандарттары жасалып және үнемі жаңарып отырады. Құжатта жобаларды басқару бойынша әр түрлі білім салаларында қолданылатын терминдер глоссариі бар. Сонымен қатар құжат жобалық басқарудың 9 түрлі салаларының детальдық сипаттамасын қамтиды. Олар: Жобаның интеграциясын басқару; Жоба мазмұнын басқару; Жоба мерзімін басқару; Жоба құнын басқару; Жоба сапасын басқару; Жоба ресурстарын басқару; Жобадағы өзара әрекетті басқару; Жоба тәуеклдерін басқару; Жоба келісімдерімен басқару. PMI сертификатциясының деңгейлері: 1.PMP дәрежесі (жобалық басқару маманы); 2.Жобаларды басқару бойынша дипломы бар көмекші (САРМ). PMP сертификаты жобаларды басқару саласында мойындалған кәсіби аттестаттардың бірі болып табылады. Әдетте САРМ келесі мәселелерді орындайды: Жобаларды басқаруда жоспарды анықтау кезінде көмектесу; өнімділік деңгейлері және көрсеткіштері бойынша ұсыныстар жасау; жобадағы талаптарды, шектеулер және тағы басқа анықтауда көмектесу; қаржылық және әкімшілік қолдау [6].

ISO 10006 «Сапаны басқару және сапаны қамтамасыз ету» стандартизацияның ұлттық органдарының бүкіләлемдік федерациясының ИСО/ТК 176 техникалық комитеттің дайындағаны, қаралып отырған профильдің стандарттарының мақсаттық сериясы бойынша негізгі құжаттама болып табылады.

Қазіргі кезде дүние жүзінде жобаларды басқарудың халықаралық та, ұлттық та деңгейде кең таралған көптеген стандарттары мен әдістемелері бар.

Негізгі стандарттардың түрлері:

1. PMBOK Guide (PMI, 1996 ж) ISO 9001 біріккен болып табылад

2. Сонымен қатар, ол халықаралық деңгейде кең таралған.

3. ISO 10006

4. BS 6079 (British Standards Board, 1996).

5. DIN 69900

6. APMBOK

7. IPMA 1999

8. AIPM 1996

9. Prince 2

10. ANSI/EIA-748-98

11. DSDM

Жоба менеджерлерінің ағылшын қауымдастығы «Prince». Жобаны басқару, бақылау және ұйымдастыруды жүзеге асыратын жобаларды басқару әдістемесі. Prince әдістемесі 1989 жылы ССТА (Central Computer and Telecommunications Agency) ұйымымен Ұлыбританияның мемлекеттік стандарты ретінде ақпараттық технологиялар саласында жобаларды басқару үшін құрылған. Алайда жақын арада ақпараттық технологиялардан тыс қолданыла бастады. PRINCE2 1996 жылы жобаларды басқарудағы жалпы әдіс ретінде шықты. Бұл PRINCE2 тез әйгілі болып танылды және қазіргі уақытта Ұлыбританиядағы жобаларды басқарудың "de facto" стандарты болып табылады. сонымен қатар бұл әдістеме Ұлыбританиядан тыс елу мемлекетте қолданыс табуда. Соңғы өзгертулер 2002 жылы OGK (Office for Government Commerce) ұйымымен жүзеге асырылды.

PRINCE2 методологиясы өнімге фокусталған (product-based) үрдісті бағытталған. PRINCE шеңберінде келісімдерді реттеу қарастырылмағанмен де, басты назар тапсырыс беруші, жеткізуші және тұтынушы арасындағы қарм қатынастарға аударылады. PRINCE бойынша жоба бұл берілген бизнес кейске сәйкес бір немесе одан да көп коммерциялық өнімдерді жеткізу мақсатымен құрылған уақытша кәсіпорын. PRINCE ерекшеліктеріне мыналар жатады: өнімдік әдіске негізделген жоспарлау; жобаны басқарылатын және бақылангатын сатыларға бөлу; жоба масштабына қолданылатын икемділік; жобаны басқару командасы үшін анықталған ұйымдастырушылық құрылым.

Жобаларды басқару институты PMI. Project Management Institute PMI американдық жобаларды басқару институты 1969 жылы құрылды. PMI жобаларды басқару бойынша Guide to the PMBOK, (Project Management Body of Knowledge) стандартын әзірледі. 2004 жылы PMBOK Guide стандартының жаңа нұсқасы дайындалды. 2004 жылы OPM3 (Organization Project Management Maturity Model) – жобаларды басқару бойынша ұйымның даму деңгейін бағалайтын жаңа стандарт дайындалды. PMI – бұл мақсаты әр елде жобалық басқаруды өткізу, үгіттеу және дамыту болып табылатын коммерциялық емес ұйым болып табылады. PMI мамандардың квалификациясын жоғарылату мен жобалық басқару стандарттарын шығарумен айналысады. Қазіргі таңда PMI-ды 125 елде 100 000 мың адам қолдап отыр. PMI мүшелері жобалық басқаруды авиакосмостық және автокөлік өндірісі, коммерциялық мекемелерді басқару, машина жасау, қаржылық операциялар, ақпараттық технологиялар, фармацептика, телекоммуникация және тағы басқа көптеген салаларда тәжірибен өткізеді және зерттейді. PMI-мен жобаларды басқарудың PMBOK стандарттары жасалып және үнемі жаңарып отырады. Құжатта жобаларды басқару бойынша әр түрлі білім салаларында қолданылатын терминдер глоссариі бар. Сонымен қатар құжат жобалық басқарудың 9 түрлі салаларының детальдық сипаттамасын қамтиды. Олар:

Жобаның интеграциясын басқару; Жоба мазмұнын басқару; Жоба мерзімін басқару; Жоба құнын басқару; Жоба сапасын басқару; Жоба ресурстарын басқару; Жобадағы өзара әрекетті басқару; Жоба тәуеклдерін басқару; Жоба келісімдерімен басқару. PMI сертификатциясының деңгейлері: 1.PMP дәрежесі (жобалық басқару маманы); 2.Жобаларды басқару бойынша дипломы бар көмекші (САРМ). PMP сертификаты жобаларды басқару саласында мойындалған кәсіби аттестаттардың бірі болып табылады. Әдетте САРМ келесі мәселелерді орындайды: Жобаларды басқаруда жоспарды анықтау кезінде көмектесу; өнімділік деңгейлері және көрсеткіштері бойынша ұсыныстар жасау; жобадағы талаптарды, шектеулер және тағы басқа анықтауда көмектесу; қаржылық және әкімшілік қолдау [7].

Жобаларды басқарудың халықаралық қауымдастығы IPMA. IPMA(Internatinal Project Management Accocation) – жобаларды басқару әдістемесінің дамуын және барлық елдерде кеңінен қолданылуын мақсат ететін жобаларды басқару бойынша халықаралық ұйым. IPMA-дің құрамына 40 ұлттық ұйымдар, соның ішінде 1991 жылдан бері Ресейлік Жобаларды Басқару Ассоциациясы ("СОВНЕТ") да кіреді. Ұйымның штаб пәтері Швейцарияның астанасы Женевада орналасқан. Халықаралық және ұлттық жобаларды басқару ассоциацияларының негізгі қызметтерінің бірі – жобаларды басқару саласында мамандарды дайындау және сертификаттау. 1998 жылы қазірігі таңда бүкіл әлемде танымал және кең қолданылатын IPMA халықаралық төртдеңгейлі сертификаттау жүйесін қабылдаған. Жобаларды басқару бойынша мамандарды халықаралық сертификаттау – жобаларды басқару бойынша үміткердің кәсіби білімдері, тәжірибелер мен қабілеттіліктерінің бекітілген талаптарғажәне оның қызметінің жобаларды бақарушы кодексіне сәйкестілігін анықтау процесі. Оның негізгі мақсаты әлем бойынша жобаларды басқаруда тәсілдер мен әдістерді қолдану мен тарату, дамытуға көмек көрсету болып табылады. IPMA-дың бір ерекшелігі жобаларды басқару бойынша жеке пән ретінде бөліп көрсетуі және IPMA шегінде сертификаттау.

Австралиялық жобаларды басқару институты AIPM – Австралиядағы жобаларды басқарудың негізі болып табылады. 1976 жылы жобалық менеджерлер форумы ретінде құрылған, соңғы 32 жылдың ішінде австралиядағы жобалық менеджментті дамытудың құралы ретінде қолданылып келді. AIPM ролі жоба командасының, жоба менеджерлерінің және командасының, жоба басшы бөлімінің, сонымен қатар жоба объектілері ғана емес, бизнес объектілерінің қатысушыларының білімін, қабілеттіліктерін, бәсекеге қабілеттіліктерін жетілдіру болып табылады. AIPM мақсаты қазіргі қоғамдағы жобалық менеджмент ролін дұрыс түсіну және ұйымның басқа деңгейлеріне енуін қамтамасыз ету. Біздің мақсаттарымыз: Жобалық менеджменттің мамандық ретіндегі түсінігін кеңейту; Жобалық менеджменттің жаһандуын дамыту; Жобалық менеджменттің артықшылықтарын таныту; Жобалық менеджментте бәсекеге негізделген жұмыстардың бағалануын жылжыту; әріптестер санын арттыру; АIPM-ның Австралиядағы жобаларды басқарудың негізі ретінде жылжыту.AIPM біліктіліктің 7 деңгейін қарастырады, ал бағалау бірнеше саты бойынша жүргізіледі.

Жапон инжинирингтi дамыту қауымдастығы ENAA. 1978 жылы Халықаралық Сауда және Тауар Министрлігінің қолдауымен құрылған коммерциялық емес ұйым. Оның мақсаты – инженерлік мүмкіншіліктерді дамыту және инженерлік индустрия қызметін дамыту болып табылады. ENAA-дың басты ерекшелігі индустрия саласында кең көлемде қызмет ететін инженерлік фирмалардың көбімен жабыө түрде әріптестік қызмет атқаруы. ENAA - әр түрлі бағыттар мен аймақтардан қатысушыларды тартып отырады, олар: индустриалды, ғылыми және үкіметтік. ENAA басқалай жоғары оқу орындары, өндірістік ұйымдар және үкіметтік және жергілікті ұйымдар сияқты халықаралық сауда және тауар министрілігінің қолдауымен қызмет етеді. Осы аталғандармен бірге қызмет ете отырып, ENAA инженерлік индустрияны жоғарылату мен технологиялық дамытуды жақсартуға бағытталады. Осы активтер арқылы ENAA Жапонияның әлеуметтік және экономикалық дамуында тұрақты әріптестікке және жақсы халықаралық ортаны сақтап қалу мақсатында жол іздейді. Геокеңістікті Инженерлік Орталығының ұйымы.Терең жерасты кеңістігі және олардың нәтижелілігін пайдаға жарату бірнеше жылдар ішінде Жапонияда қызығушылықты артып отырды. Бұл саланы дамыту білімді эксперттерді қажет ететін инженерлік әдісті қамтамасыз етеді. Қауіпсіздік және қоршаған орта Орталығы. ENAA 1991 жылы инженерлік технологияны дамыту үшін тұрақты ұйымды ашты, оның мақсаты петролиум және табиғи газ ресурстарын дамытудағы достастық жүйесінің тізбегін құру болып табылады. Жалпы жүйені құрудағы инженерлік. Жүйелерді жақсартуда техникалық элементтер, адами және физикалық ресурстарды әр түрлендіруде қалыптасқан бәсекелестік жүйені қалыптастыру.

Жобаларды басқару қауымдастығы СОВНЕТ. Жобаларды басқару ассоциациясы 1990 жылы құрылған және жобаларды басқару саласындағы мамандарды сертификаттайтын және оқытатын, ғылыми зерттеулерді жүзеге асыратын мамандардың ерікті ұйымы болып табылады. СОВНЕТ құрылтайшылары:

1. Құрылыстағы Экономика және Басқару орталық ғылыми-зерттеу институты;

2. «ДЕЛИК» компаниялар тобы;

3. Мемлекеттік Басқару Университеті;

4. Мәскеулік Мемлекеттік Құрылыс Университеті;

5. Ресейлік ғылым Академиясын басқару проблемалар институты.

СОВНЕТ – Ресейлік заңнамалар және Ассоциация жарғысы негізінде қызмет ететін қоғамдық, коммерциялық емес, мамандандырылған халықаралық ұйым. СОВНЕТ – мемлекеттік, қоғамдық және коммерциялық емес ұйымдардың, бизнес компаниялар, фирмалар мен кәсіпорындардың ұжымдарының тәжірибесі, білімі мен идеяларын ортақтастырады. СОВНЕТ мақсаты – Ресейдегі жобаларды профессионалды басқаруды кеңейте дамыту және халықаралық жобаларды басқару ассоциациясымен тығыз қарым қатынас орнату, оның ішінде оның ұлттық ұйымдары, басқалай жобаларды басқару саласындағы компаниялар мен институттармен байланыс орнату. СОВНЕТ міндеттері: Жобаларды басқару саласында мамандандыруды үлкейту; Ресейдегі жобаларды басқару бойынша мамандандырылған қызметтер нарығын қалыптастыру; Жобаларды басқару бойынша мамандарды сертификациялау ұлттық бағдарламасын жүзеге асыру және дамыту; Жобаларды басқарудағы жаңа әдістер мен тәсілдерді тәжірибелік қолданудың кеңейту мен дамыту.СОВНЕТке мүше болу түрлері: Жеке ‒ әр түрлі мемлекеттердің жобаларды басқару саласындағы мамандары. Корпоративті – заңды тұлға болып табылатын отандық және шет елдік ұйымдар, бірлестіктер, фирмалар мен кәсіпорындар.

Өнеркәсiптi дамыту жөнiндегi Бiрiккен ұлттар ұйымы – ЮНИДО. Өнеркәсiптi дамыту жөнiндегi Бiрiккен ұлттар ұйымы (The United Nations Industrial Development Organization (UNIDO)) дамушы мемлекетттер мен олардың экономикасын дамытуда маржинализмге қарсы күресте көмек беретін ұйым. ЮНИДО өнімділігі жоғары жұмыс күшін, бәсекеге қабілетті экономиканы және қоршаған ортаны дамыту үшін білім, мүмкіндіктер, ақпарат және технологияларды жылжытумен айналысады. Сонымен қатар ұйым әлемдік, аймақтық, ұлттық және секторлық деңгейдегі бірігуді ұлғайтып отыр. ЮНИДО 1966 жылы құрылып, 1985 жылы БҰҰ-ның мамандандырылған агеттігіне айналды. Мамандандырылған агенттік ретінде ЮНИДО-ның өзінің конституциясы, мүшелер ұжымы, саясат құрушы органдары, бюджеті және өз басшылығы бар. Осыған қоса ЮНИДО қаржылық дамушы қызметтерге ерікті түрдегі салымдарды салуларды болдырмайды. ЮНИДО БҰҰ құрамында ерекше орын алады және өндірісті жылжыту арқылы кедейлікпен күресетін жалғыз ұйым болып табылады. Ұйым үш негізгі және өзара байланысты тақырыптық приоритет арқылы жұмыс жасайды: Өнімді қызмет арқылы кедейшілікті төмендету; «Сыйымдылық – құрылыс» саудасы; Энергия және қоршаған орта. Басты назар шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға аударылған, себебі ол дамушы елдердегі байлыққа жетудің негізгі кілті. ЮНИДО офистері Греция, Италия, Франция, Жапония, Австрия, Польша, Швейцария, Қытай, Ресей сияқты елдерде орналасқан.

Кесте 3

Стандарттардың атауы.

Стандарттар атауы	Қысқаша мазмұны
A Guide to the Project Manajement Body of Knowledge (PMBOK Guide) 1996 Edition	Жобаларды басқару білімдер жинағы (PMBOK 1996ж) стандарты Management Institute PMI 1996 жылғы нұсқасы бойынша игерілген. ISO 9001 сәйкес келетін Project Manajement-тің төңірегіндегі жалғыз стандарт болып табылады. Стандартта жобаның әр түрлі өмірлік циклы және ұйымдастырушылық құрылымын атқаратын ұйымдар, процестердің тобы (бастау, жоспарлау, атқару, бақылау, аяқтау) және олардыі өзара ара қатынасы анықталған, негізгі және қосалқы процестер көрсетілген, тоғыз білім аялары анықталған (интеграцияны, ойды, уақытты, құнды, сапаны, адам ресурстарын, коммуникацияны, тәуекелді, келісім шарт және жеткізуді басқару) жазылған. Стандарт процесс жолында негізделеді. Білімнің әр саласы үшін кіру, шығу және демалыс орындарына кіру өрнегінің (tools and techniques) процедуралары анықталған. Жобаларды басқарудың білім саласына барлық процестердің арасындағы өзара әрекеттесу толық анықталып қосылған.
A Guide to the Project Manajement Body of Knowledge (PMBOK Guide) 2000 Edition	Жобаларды басқару білімдер жинағы (PMBOK 2000ж) стандарты Management Institute PMI 2000 жылғы нұсқасы бойынша игерілген. (ANSI/PMI 99-001-2000) 2001 жылдың 27 наурызы) ANSI ұлттық стандарт ретінде қабылданған. Мазмұны мен құрылымы бойынша іс жүзінде толық PMBOK 1996 сәйкес келеді. Жобалардың тәуекелін басқару бойынша бөлім толық өңделген. Менеджменттің игерілген көлемінің негізінде жобаларды басқаруға қатысты бөлімдер кеңейтіліп қосылған. Демалысқа кіру мәліметтерінің өрнектеуінде жаңа процедуралар қосылған.
Project Manajement Institute Practice Standard for WorkBreakdown Structures	Жоба жұмыстарының тізбектелуінің Иерархиялық стандарты. 2000 жылы алдын ала болжам жазылған. Әр түрлі пән саласы бойынша WBS-тың тәжірибелік қолданулары келтірілген. Жобаны бақылау мен жоспарлау процестерін жақсарту үшін қолданулар сипатталған. Мұнайхимиялық өндіріс жобасы үшін стандарттық құрылымдар, қоршаған ортаны басқару, процесті жақсарту, фармацевтикалық өндіріс, құрылыс индустриясы, қызмет көрсету индустриясы, WEB сайтының өңделуі, телекоммуникациялар келтірілген. PMBOK 2000 мен PMBOK 1996 бір-бірімен тығыз байланысты.
Revised Exposure Draft from the Risk Management SIG Committee. 2000	Жоба тәуекелін басқару. 2000 жылы алдын ала болжам жазылған. PMBOK 1996-ға жаңадан бөлім жазылып PMBOK 2000 енгізілді.
ISO 10006:1997 Quality Management Guidelines to Quality in Project Management	Сапа менеджменті. Жобаларды басқарудағы 1997 жыл сапа басшылығы. Көбінесе мазмұн бойынша PMBOK 1996 жыл жобаларды басқарудағы білім аяларының атуларына сәйкес келуімен негізделген. Топтаманың бірінші стандарты ISO 9000 процесс жолында қолданылған.
Ескерту: [7] әдебиет бойынша автор құрастырған.

ЮНИДО бизнес жоспар үзлгілері әлемде кеңінен қолданылатындардың бірі болып табылады және келесідей бөлімдердің болуын қарастырады: Резюме; Рыноктық анализ және маркетинг концепциясы; Шикізат, материал, ресурстар; Орналасу жері және қоршаған орта; Технология; Ұйымдастыру және үстеме шығындар; Еңбек ресурстары; Жобаны жүзеге асыру графигі; Қаржылық анализ және инвестициялық бағалау; Қорытынды [8].