Глава іі. Асаблівасці народных песень веснавога цыкла.

& 1. Адлюстраванне народнага асяроддзя і сімволікі (культаў, прадметаў, рэчаў)веснавых песень.

Гуканне вясны

Існуюць мясцовыя адрозненні ў абрадзе гукання вясны, але яны не кранаюць самой сутнасці абраду і асноўных яго кампанентаў, якія заставаліся нязменнымі: выхад на высокае месца, паленне агню, спяванне гукальных песень. Месца дзеяння – горка – выбіралася невыпадкова. Горка хутчэй прагравалася сонцам, хутчэй вызвалялася ад снежнага покрыва, з яе было далёка відаць, і песні-гуканні, якія спяваліся там, былі далёка чуваць. Звычай спяваць на горцы знайшоў адлюстраванне ў вяснянках:

Ой, выйдзем мы на горку

Ды паклічам бога

Адамкнуць зямліцу,

Выпусціць расіцу. [10,-с.13]

Былі і больш глыбокія прычыны выбару такога месца для культавага дзейства. Амаль усе веснавыя ігрышчы, пачынаючы з гукання вясны, ды і не толькі веснавыя, адбываліся на горках, на ўзвышаных месцах. Б.А.Рыбакоў слушна звязвае гэта з ідэямі неба, культам гор і з’яўленне такіх “новаўвядзенняў і адносіць да пачатку жалезнага веку, асабліва перыяду пераходу да варыўнага земляробства. “З ідэяй неба, з культам Сварога звязаны культ гор, горных вяршынь, “красных горак”, “красных узвышшаў” – бліжэйшых да неба кропак зямлі. Дакладней сказаць, гэта не быў культ гор сам па сабе: горы і ўзвышшы былі не аб’ектам, а месцам культу”. [11,-с.285]

У некаторых месцах гукаць вясну пачыналі на звеставанне (благавешчанне). Вось як апісвае абрад гукання ў Гомельскім павеце П.С.Батурын: “Звычайна само гуканне адбываецца ў нас так: гурты дзяўчат збіраюцца на самыя ўзвышаныя месцы ў вёсцы, каля гумнаў; пасцілаюць там салому і, пасеўшы на яе ў рады, пяюць да позняй ночы веснавыя песні. Часам спяваюць па чарзе: у адным месцы пачнуць і спыняцца, у другім працягваюць”. Культ расліннасці, у першую чаргу ушанаванне бярозы, часам трапляў і ў ранняе свята гукання вясны. У Любанскім р-не Мінскай вобласці зафіксаваны звычай кідаць на бярозу кастрыцу, пячы яйкі, спяваць пры гэтым вяснянку “Ой, вясна, вясна, ой, што ж ты нам прынясла”. [1,-с.20] Таксама прыклад:

Ай, не радуйся, зялён дуб,

Ай, не радуйся, зялёны.

Не к табе ідзём вянкі віць,

Не к табе ідзём вянкі віць.

Ай, узрадуйся, бяроза,

Ай, узрадуйся, белая.

Мы к табе ідзём вянкі віць,

Мы к табе ідзём вянкі віць.

Натуральна, што ў песнях на працоўную тэматыку, якая займае важнае месца ў абрадавай творчасці, мы знаходзім часам паслядоўнае апісанне працоўнаг працэсу, шмат дэталей, што раскрываюць, характэрызуюць быт, працоўную этыку, закранаюць маральныя пытанні. Гультайка, якая “над кудзелькаю драмала”, або “усю піліпаўку праспала”, пускае кудзельку пад лёд, да мамкі, з такімі прыгаворамі:

-- Плыві, кудзелька, у валакенца

Да к маёй матцы ў акенца.

Няхай яна вас напрадзе і натчэ,

Да на сінім моры пабеліць,

Да на сухім дубе пасушыць,

Да ў своечкі пакачае,

Да ка мне, маладзенькай, напрысылае [№59].

Даследчыкі абрадавай паэзіі лічаць невыпадковымі матывы, звязаныя з прадзеннем, менавіта ў веснавой паэзіі. Менавіта гэтыя матывы і вызначаюць асноўныя прадметы і рэчы, што тычацца непасрэднай працоўнай дзейнасці.

Валачобныя песні.

Апошняя нядзеля перад Вялікаднём называлася Вербніцай. У гэты дзень у царкве асвячалі галінкі распушчанай вярбы, якою білі адзін аднаго прыгаворам: “Вярба б’е, не я б’ю за тыдзень – Вялікдзень, будзь здароў, не ўмірай, Вялікадня дачакай, ужо недалечка чырвона яечка. Будзь здаровы, як вада! Будзь багаты, як зямля!” Асвечаным галінкам вярбы, як грамнічным свечкам або сарачынскім галёпам, потым увесь год надавалася магічнае значэнне.

Каб абараніцца ад маланкі, усе члены сям’і з’ядалі па аднаму пухірку асвечанай вярбы, а гаспадар зпрыгаворам абыходзіў, сцёбаючы ўсю жывёлу, пабудовы, воллі, агарод, поле, магілы продкаў. Рэшткі вярбы захоўваліся да наступнай вербніцы.

Малюючы ідылічны казачны выгляд гаспадарскага двара, валачобнікі імкнуліся паказаць, як выгадна ён размешчаны. Услаўлены валачобнай песняй дом земляроба, звычайна стаіць “на пагорачку, на падмурачку, а каля двара камянна сцяна” або жалезны тын, медзяны вароты”. Паўз двор “Дунай цячэ”, “двор выбіты (усланы, забрукаваны) талерамі”:

Вот яго двор на пагурачку,

На пагурачку трысцём трышчон,

Трысцём трышчон, вароты залаты,

Вароты залаты, вярэі тачоны,

Падваротнічка – рыб’я костачка. [15,-с.3]

Медзяны вароты, падваротня – рыб’я костачка – вобразы, якія прыйшлі ў песню з глыбокай старажытнасці. Гэта атрыбуты міфалагічнага мыслення, калі рыбінай косці, конскаму чэрапу надавалася апатрапічнае, ахоўнае значэнне. У асобных песнях пры ўстаноўцы на ідэальнае можна знайсці апісанне сялянскага двара, набліжанае да рэальнасці. Практычна даецца вобраз старога сялянскага двара замкнутай планіроўкі. “Двор замчысты” – падобны на замок, адначасова і закрыты, агароджаны з усіх бакоў:

Твой дварочак, як вяночак,

Тынам, тынам дубовенькім,

Дубовенікім, цясовенькім,

Твой дварочак мастом машчан… [14,-с.86]

Найчасцей падрыхтоўка селяніна-гаспадара да сустрэчы за “цудам” уключала яшчэ абавязкова святочнае апрананне яго. Хор валачобнікаў раіў-паказваў гаспадару:

Надзень шаты дарагія,

Сама пані кунню шубу аж да долу.

Вялікае значэнне надавалася велікодным яйкам. Менавіта яйка з’яўлялася неад’емным атрыбутам Вялікадня. Пасля разгаўлення ўсе выходзілі на вуліцы з поўнымі кішэнямі выбраных моцныз крашанак і пачыналі шматлікія маляўнічыя гульні з біццём і качаннем яек: “А Вялікдзень – дзень вялікі красным яйкам забаўляець”.

А потым таго, святое вялічка,

Святое вялічка з красным яечкам,

Тое яечка на пасвянцанне,

Старым, малым на разгаўленне,

Маладым дзетачкам на пагулянне. [10,-с.113]

Напрыклад у велічальнай песні дачцэ ўжываюцца такія прадметы і рэчы, якія з’яўляюцца неад’емнай часткай для будучага ўлюбу, які жадаюць ёй валачобнікі:

Стаіць вярба сярод двара,

Ай, малым-лалым,гэй, малым-лалым!

На той вярбе залата раса.

Прыляцелі райскія пташкі.

Залату расу абцерушылі.

Вышла-выбегла красна дзяўчына.

Шаўкову хустку разаслала

І панясла да злотнікаў.

- Вы, злотнічкі-надобнічкі.

Вы вылейце тры надобкі.

Перша надобка – залаты персцень.

Другая надобка – руцвяны вянок.

Трэцяя надобка – шаўковы карабец.

Залаты персцень – на ўпадабанне.

Руцвяны вянок – на заручанне.

Шаўковы карабец – на шлюбаванне.

Старэйшыя жанчыны на Вялікдзень на ўсходзе сонца мыліся ў начоўках, у якіх клалася золата, серабро і чырвонае яйка, каб разбагацець і памаладзець. Дзяды расчэсвалі валасы з прыгаворамі: “Колькі на галаве валасоў, няхай столькі будзе ўнукаў”.

Юр’я.

Напярэдадні Юр’я, беларусы ўшаноўвалі сімвал вясны, росквіту прыроды. Дзяўчаты на лузе выбіралі самую прыгожую дзяўчыну, апраналі яе русалкай,упрыгожвалі зелянінай, вянком з кветак, вадзілі вакол яе карагоды.

Дзяўчыну саджалі на дзярновую лаўку, на якой з аднаго боку ставілі гладыш з малаком, слоік са смятанай, клалі масла, яйкі, сыры, а з другога – хлеб. Ля ног дзяўчыны ляжалі некалькі вянкоў з зелені, адпаведна ліку дзяўчат з карагода. Затым, узяўшыся за рукі, карагод дзяўчат скакаў вакол “лялькі” і спяваў у гонар яе песню, якая завяршалася просьбаю:

Дай нам жытцу ды пшаніцу,

У агародзе – сенажаць,

Поўны грады, роўны зрады.

Некаторыя дзеянні, пэўныя атрыбуты юраўскіх абрадаў выяўляюцца ўсюды, нават там, дзе яны даўно забыты і захаваліся толькі часткова. Акурванне жывёлы, выган яе вярбою, ужыванне яек, хлеба,солі, акрапленне жывёлы пасвячонаю вадой, паход у жытное – такія элементы абраду захаваліся і да нашых дзён. Часам жа абрад Юр'я складаўся з момантаў надзвычай рэдкіх. Але ўсе Яны ўзаемазвязаны і ўсе разам уяўляюць цэласную разгорнутую цырымонію. Пры гэтым карысталіся рознымі рэчамі, якім надаваўся сакральны сэнс.

Выган жывёлы адбываўся па абедзе, калі пастух пачынаў на трубе імітаваць разныя словы – спачатку кусок сала, пірага, потым – у поле. На першыя гукі гаспадыня выносіла пастуху «вынас» -- сала, яйкі, хлеб. А другі этап на двор выходзілі гаспадар з гаспадыняю. Ён трымаў у адной руцэ чатыры камяні, у другой – касу і вобраз Георгія; яна – хлеб з соллю і святую ваду. За імі нявестка несла лубку аўса або хмелю. Усе гэтыя рэчы служылі для таго каб ахоўваць жывёлу. Увесь працэс праходзіў з адпаведным заклінальным тэкстам.

Важнейшая жыццёвая функцыя, якая даручаецца Юр’ю, -- “адмыкнуць зямліцу”. Таму вельмі вялікае значэнне надаецца “ключам”, якімі нібыта Юрый павінен адамкнуць зямлю.

Юр’я! Вечар добры, Юр’я!

Юр’я! Падай ключы,Юр’я!

Юр’я! На што ключы, Юр’я!

Юр’я! Зямлю дамыкаць, Юр’я!

Юр’я! На што адмыкаць? Юр’я!

Юр’я! Расу пушчаць,Юр’я!

Юр’я! На што раса? Юр’я!

Юр’я! для каровак, Юр’я!

Вар’іруецца азначэнне саміх ключоў, якімі Юры адмыкае зямлю. Гэта ў большасці выпадкаў ключы зямельныя, часам пякельныя, бываюць залатыя, што вызначала бы каштоўнасць і важнасць [1,-с.99]. У некаторых падкрэсліваецца здольнасць іх адмыкаць не толькі зямлю, але і неба:

Падай, падай ключы і замкі

(Просіць Юры Бога – П.Б.)

Адамкнуці неба і зямлю,

Выпусціці цёплую расу

І на жыта, і на пшаніцу.

Матыў адмыкання зямлі і неба спецыяльнымі ключамі шырока прадстаўлены і ў шматлікіх песнях з упамінаннем маткі Юр’я. Тут магчыма варыяцыі:

І матка Юр’я клікала, гэй.

- Да падаў, сынку ключыкі

або :

Юрай матку кліча:

- Падай, матка, ключык,

Адамкнуць зямліцу.

Часам Юр’ева маці ходзіць па небе, па гары, каля рэчкі з ключыкамі-замочкамі; яна ці сама адмыкае зямлю, ці даручае гэту справу Юр’ю.

Тройца або Сёмуха.

Ужо на пачатку Сёмухі людзі пачыналі “Прыпадаць да Майі”; Збіралі травы, упрыгожвалі пабудов зелянінай, сцежку да дома папарна абстаўлялі бярозкамі, падлогу ў хаце і сцежкі ля дома, ганак усцілалі “панамі” – аерам, “шаўковай травой”, плялі вянкі і пускалі іх на ваду і г.д. Таму галоўным кампанентам траецкіх свят была зеляніна.

Пойдзем, дзевачкі, мы ў гай гуляць,

Да вянкі заўём, да на ўсе святкі,

На духаўскія, на пятроўскія.

Ой, што дух-троіца-то і збор дзеўкам.

Ай, не радуйся, зялёны дуб,

Не к табе ідзём вянкі віць,

Ай, узрадуйся, бяроза белая,

Мы к табе ідзём вянкі завіваць.

Абавязкова абрадавай стравай на Сёмуху была яешня: дзяўчаты пяклі яе на вогнішчы ў лесе, і ўсе павінны былі пакаштаваць, бо гэта давала ім здароўе ў будучых дзетках.

А мы вяночкі завілі,

Беразовік палілі

І яешаньку паелі.

Адносіны да дрэва, як да жывой істоты, ад якой шмат, што залежыць, якую нельга пакрыўдзіць, уласцівыя і абрадавым дзеяннем, і песням. Бярозу ўвялічвалі ў песнях, голле яе надоўга пакідалі ў хаце, за абразамі. Адным словам, бяроза ў абрадах і песнях атрымлівае шырокі знакавы сэнс:

Гукала дзевачак бяроза вянкі развіваць:

Хадзіце, дзевачкі, вянкі разбіраць.

Прайшлі святкі,

Разаўём вянкі;

Зязюля перастала кукаваць,

Нашу долю сустракаць.

Акрамя бярозы ў траецкіх святах прысутнічала іншая зеляніна – галінкі клёна, ліпы, граба, дуба, а таксама травы, кветкі. Усе яны аб’ядноўваліся агульнай назвай “май”. Перавага ж аддавалася бярозе, што адлюстроўвалася ў песнях: “не радуйся, клён да ясеня”, “Ай, не радуйся, зялёны дуб” і інш.

Русальны тыдзень

Самы распаўсюджаны русальны абрад – гэта праводзіны русалкі. Сама русака ў розных мясцінах увасаблялася па-рознаму: пераапранутая дзяўчына, лялька, нябачная міфічная істота, якая хаваецца ў жыце і да якой ідзе дзявочае шэсце.

Перш за ўсё месца знаходжання русалак у песнях – гэта бор. Лес і поле. Сядзяць яны найчасцей на бярозе, белай або крывой. Вядома, якую ролю адыгрывала бяроза ў траецкай абраднасці, таму такое спалучэнне русалка – бяроза паводзіць на думку пра язычніцкую аснову гэтага вобраза, звязаную з ідэяй урадлівасці.

На белай бярозе

Русалкі сядзелі,

Сукі вязалі,

Да на тых суках

Русалкі гуталі.

Другое свяшчэннае месца, куды праводзілі русалак – могілкі.

Русальныя вянкі адыгрывалі пладаносную магічную ролю. Аб гэтым сведчыць традыцыя разрываць іх або цэлымі закідаць у жыта, на грады. Пры гэтым сакральны сэнс надаваўся самім травам, кветкам, з якіх плялі вянкі дзяўчаты для сябе і для русалкі. Нават у нашы дні, калі абрадавыя правілы захоўваюцца не так строга, усе інфарматары падкрэсліваюць разнастайнасць русальных вянкоў. Часам у іх упляталі і жыта. Русалцы часта плялі вянок з хмелю.

& 2. Персанажы, вобразы, рытуальныя дзеі веснавых песень і іх спецыфіка.

Гуканне вясны

У некаторых беларускіх гукальных песнях даволі выразна выяўляюцца рысы, якія указваюць на эпоху родавай арганізацыі грамадства і тым самым сцвярджаюць даўнасць паходжання гэтых твораў.

Ці пазволіце, старыя людзі,

Студзёную зіму замыкаці.

Студзёную зіму ў каморачку,

А цёплае лета на вулачку [10.-№32,33].

Характэрны пачатак многіх такіх песень: “Благаславі, маці”, “Ці пазволіце, старыя людзі”, “Старыя дзяды” і г.д. Зварот да старэйшых, да родапачынальнікаў.

Як і на ўсю народную творчасць, на веснавую паэзію ўплывала хрысціянства. У песнях з’яўляюцца бог, прачыстая. Да іх звяртаюцца за той самай просьбай, што раней да кіраўнікоў роду, але змест песні гэта не мяняе.

Благаславі, божа,

Прачыстая маці

Вясну загукаці,

Зіму замыкаці [№35].

А ў гэтай песні:

- вол бушун –

Вясну чуе,

Карова раве –

Вясну заве.

• яшчэ не вясна, яшчэ толькі яе чаканне, яе прадчуванне, абуджэнне ўсіх жыватворных сіл, што выяўляюца з першых радкоў.

У ва ўсіх зафіксаваных варыянтах, зусім кароткіх ці з пералічэннем жывых істот у прадчуванні вясны, два моманты застаюца абавязковымі; вол бушуе ў прадчуванні веснавой працы або пашы, дзеўка плача ў прадчуванні, жаданні сямейнага жыцця. Гэта песня – яскравая ілюстрацыя навуковых палажэнняў, якія выказвалі шмат хто з даследчыкаў абрадавай каляндарнай паэзіі: заклінальныя песні ў мастацкай форме алюстравалі жаданні чалавека дасягнуць матэрыяльнага дабрабыту і сямейнага шчасця. Усё існае з нецярплівасцю чакае вясну, бо яна для кожнай істоты азначае прыход пары абуджэння жыццёвых сіл.

Вол бушуе –вясну чуе.

Баран бляе – у поле хоча.

Курка сакоча – нясціся хоча.

Дзеўка плача – замуж хоча.

Стары крэха – пажыць хоча [№3].

З цягам часу, калі і абрады і песні пачыналі страчваць сваё магічнае значэнне, паэтычныя творы маглі абрастаць падрабязнасцямі, якія выяўлялі ўвагу да чалаека і яго пачуццяў, што мы бачым на прыкладзе некаторых песень. У адным варыянце зазначаецца:

Не плач, дзеўка, нажывешся:

Пайдзеш замуж за жаўнера,

Жаўнер будзе ваяваці,

А ты будзеш жабраваці [№16]

Яшчэ адзін варыянт адлюстроўвае клопат маці пра лёс сына:

Ці мне яго гадаваці,

Ці мне яго ў войска аддаці,

Ці мне яго ўтапіці?

У войска аддаці – шкада будзе

Утапіці – грашно будзе [№17].

Пачэсны абавязак адмыкання цяпла, лецечка выконваюць побач з птушкамі пчолкі:

Вылесці, сізая галачка,

Вынесі залатыя ключы,

Замкні халодную зіманьку,

Адамкні цёплае лецечка [№40]

Ты, пчолачка ярая,

Ты вылець за мора.

Ты вынясі ключыкі,

Ключыкі залатыя.

Адамкні лецечка,

Лета цёплае [№41].

Скаргі на зіму з яе цяжкасцямі мы знаходзім і ў песнях, яія спявалі на стрэчанне. У адной з іх паміж зімой і летам адбываецца наступны дыялог:

- Што цябе, лецейка, узвілічаюць,

Мяне, зімачку, праклінаюць?

• Бо ты, зімачка, халодная,

Лугі, балоты памарозіла.

Ой, я, лецейка, да вясёлае,

Лугі, горы ізмачыла,

Лугі,горы ўзвесяліла [№51].

Для веснавых абрадаў і песень характэрна анімістычнае ўяўленне прыроды, адухаўленне самой вясны, пэўная міфалагізацыя гэтага вобраз і ў той жа час па-свойму рэалістычнае станаўленне да яго. І сябе чалавек успрымаў цесна звязаным з прыродай, неад’емнай яе часткай,таму пры ўсім рытуальна-малітоўным станаўленні да вясны ён нідзе не выступае пакорлівым, прыгнечаным. Чалавек з павагай адносіцца да прыроды і мае права чакаць ад яе спагоды і садзеяння. І матывы заклінання ў веснавых песнях – яшчэ адзін напамін, чаго селянін чакае ад прыроды. Яго жаданні, веснавыя надзеі звязаны з двума жыццёва важнымі момантамі – добрым ураджаем і шлюбным шчасцем. У пэўнай ступені гэтым можна, растлумачыць вобразы – сімвалы вяснянак, якія ў розных варыянтах праходзяць праз усю веснавую паэзію. Перш за ўсё гэта вобраз добрага ўраджаю, багатага плёну ўсёй працы. Сабраны ўраджай абавязкова гіпербалізуецца, жаданае выдаецца за сапраўднае, у чым, безумоўна, можна бачыць элементы здзяйсняльнай магіі:

На полі капалі,

У гумне стагамі,

На таку ў малотна,

У засеках спорна,

У млыне умолна,

У дзяжы падыходна,

У печы узрасна,

На стале ўкроена [№44].

І нездарма ў песнях кожнага веснавога цыкла- юраўскіх, велікодных, траецкіх- амаль даслоўна паўтараецца такое пажаданне.Элементы старажытных заклінанняў у песнях, вядомых нам па пазнейшых запісах, пераасэнсоўваліся, сталі паэтычнай умоўнасцю і ўспрымаюцца яе дасканалыя мастцкія вобразы.

Другі скразны вобраз-сімвал – дзявочы вянок, што, як пісаў Я.В.Анічкаў, “наводзіць на думку пра каханне і шлюб”. Вянкі з кветак, згалінак дрэў – абавязковы атрыбут абрадаў і песень. Аднак значэнне вянкоў не вычэрпваецца толькі абрадавым “у сувязі з іх асаблівым сімвалізмам”. Яны выконваюць і эстэтычную ролю, “падабаюцца проста як прыгожая рэч, як натуральны сродак упрыгожання”.

Веснавыя гуканні не складаюць выключэння з агульнай масы заклінальных песень, і ім уласцівы такія якасці, як імператыўнасць, адсутнасць, як правіла, сімволікі, паралелізму, упрыгожвальных эпітэнтаў. Метафара і гіпербалізацыя – найбольш характэрныя рысы іх паэтычнай вобразнасці. Лірычнасці іх садзейнічае агульны задушэўны тон, ласкавасць зваротаў да прыроды, унутраная арганізацыя верша. Усхваляванасць і ўзнёсласць, якія адпавядаюць настроям чакання, пачуцця надзей, што нясе з сабою вясна, робяць гэтыя творы асабліва прывбнымі і спрыяюць іх захаванасці ў народнай памяці.

Вялікдзень (валачобныя песні).

Зыходзячы з таго, якія персанажы і вобразы сустркаюцца ў велікодных песнях, іх можна падзяліць на 5 груп:

1. Песні, адрасаваныя гаспадару;

2. Песні, звернутыя да гаспадыні;

3. Песні, прысвечаныя дарослай незамужняй дачцы;

4. Песні – панічу, нежанатаму сыну;

5. Песні – бабцы.

Святыя ў валачобніцкіх песнях – сяляне- земляробы:Юрый па межах ходзіць- жыта родзіць, Мікола-даглядае, Пятро- зажынае, а “Божая маці жыта жала, у снапочкіклала”.

Дына першы дзень святых Вялікадней,

Вясна-красна на ўвесь свет!

Красны малойцы-валачобнікі.

А ішлі ж яны ды гуляючы.

Слаўнага сяла ды пытаючы.

А ў тым сяле- слаўнага пана,

Слаўнага пана, пана Івана.

Дапытаўшыся, ішлі пад ваконца:

-Ой, ці ж дома,ты, слаўны пане?

-Ці спіш, ці ляжыш, ці адпачаваеш?

Калі спіш, не ляжыш-дык Бог з табою;

А не спіш, не ляжыш – дык гукай са мною.

Хоць ён ідома – не адзываецца,

У новай каморы прыбіраецца,

Надзяе боты слуцкай работы.

Надзяе футру сабалёвую.

Надзяе шапку бабровую.

Паджыдае ён, святых святачкоў.

Светлых святачкоў – вялікаднічкаў.

Першага свята – святога Вялічка.

Другога свята – святога Юр’я.

Трэцяга свята – святога Міколу.

Сярод валачобных гаспадарскіх песень сюжэт “гаспадар выбірае на агледзіны жыта” мае самастойнае бытаванне. Акцэнт у іх робіцца на двух момантах, якія атрымліваюць найпаўнейшае развіццё, -- сцэне збораў на агледзіны і вобразе нівы, будучага ураджая, жніва. У паасобных варыянтах гэтага сюжэта ёсць яшчэ адзін эпізод сустрэчы гаспадара з апекунамі земляробства – Юр’ем або Міколам.

Сцэна “цуда”, якая дазваляе песне разгарнуць цэлую галерэю вобразаў, міфічных апекуноў земляробства, ствараецца артыстычна, вынаходліва, з фантазіямі:

Сярод двору шацёр стаіць

Навюсенькі, яснюсенькі,

Золатам крыты, срэбрам літы,

Прыбрамачкі срэбраныя,

Зашчэпачкі залаценькія.

Да ў тым шатры крэсла стаіць,

А ў тым крэсле сам бог сядзіць,

Сам бог сядзіць кніжку дзяржыць,

Каля яго пчолкі ляталі,

Пчолкі ляталя, мяды збіралі.

Тыя пчолкі-усе святочкі

Перад богам збіраліся

Збіраліся, рахаваліся,

Катораму святцу ўперад стаці.

Земляробчы змест, своеааблівасць валачобнай паэзіі вельмі добра выяўляе працоўны каляндар пры паказе Юр’я, Міколы, Іллі – вобразаў, што параходзяць праз многія цыклы песень гадавога круга. У календары валачобных песень вобразы гэтыя знайшлі шырокую распрацоўку, асабліва вобраз Юр’я.

Святы Юрый, з неба йдучы,

З неба йдучы вазьмі ключы,

Адамкні зямлю сырусеньку,

Пусці расу цяплюсеньку і г.д. [14, -с.88]

Услед за Юр’ем вылучаецца вобраз Міколы. Валачобная паэзія прадстаўляе міфічнага Міколу сапраўдным рупліўцам на сялянскім полі.

Святы Мікола па жыце ходзіць,

Па жыце ходзіць, ён жыта глядзіць,

Добрым дождыкам падмачываіць,

Ціхім ветрыкам прасушіваіць.[25.-с.158]

Больш паэтычных фарбаў знаходзяць творцы валачобнай паэзіі для абмалеўкі вобраза святога Іллі, які ўвасабляе самую гарачую пару ў гаспадарчым годзе селяніна- жніво.

Святы Ілля, крутая жняя.

Пайшлі ўполе жыта жаці,

Жыта жаці, зажынаці

Збелым сырам, з малым сынам,

Што размахне, то сноп кладзе,

Снапы вяжыць, у мэндлі ставіць

Копы лічыць, на воз кладзець,

Адна тарпа на семечка,

А другая – на емечка,

А трэцяя – піва варыць,

Піва варыць, сыноў жаніць.[19,-с.97]

Жывасць агульнай карціны, намаляванай у творы, яе паэтычнасть шмат учым абумоўлена дыялогам, дакладней зваротамі валачабнікаў да гаспадара, гаспадара да пчол, дазволіў стварыць паэтычны вобраз работы пчол, наданай у будучым часе:

Пчолкі мае вы, раістыя,

Ляціце ж вы за брод па мёд,

У шчырыя бары па жоўты воск,

На ліпачку па пасылачку![15-с.3].

У валачобных песнях яскрава праглядаецца вобраз гаспадыні Песні, звернутыя да гаспадыні, непасрэдна прымыкалі да песень гаспадарскіх. Разумная, руплівая жонка – творца дабрабыту сям’і, зарука яе шчаслівай долі, -- пацвердзіць песня валачабнікаў у прамой згоднасці з народным поглядам на сям’ю. Гэта асноўная думка – ідэя песеннага твора ўвасобленна ў зрокавых пластычных вобразах, рэалізавана ў стройнай кампазіційнай форме:

Да чыя то жана была гаспадыня,

Вясна – красна на ўвесь свет!

Да на ціхі Дунай па ваду ходзіла?

Да брала яна вёдры да ўсё новыя,

Да пачопачкі атласовыя,

Да крамысел – яваравы корань.

Да прыходзіць к ціхаму Дунаю,

Да што раз махне – серабра займе,

Другі раз махне – да то золата.[25,- с.228]

Валачобныя песні, адрасаваныя дзяўчыне, пры распрацоўцы тэмы будачага вяселля, замужжа выяўляюць багацце фантазіі, яскравасць паэтычнага мыслення народа. Адзін з самых пашыраных сюжэтаў валачобных, адрасаваных дзяўчыне, -- збор ёю залатой кары або расы цудадзейнага дрэва і просьба узлотнічкаў выкаваць тры надобкі: залаты кубак, персцень і пярловай венчык. Тры надоб’і сімвалізуюць сабой запойны, заручанне і вянчанне:

Сіва, раба дай зязюленька,

Ой, віно ж, зеляно!

Усе лясочкі пааблётала,

У адным лясочку да не бывала.

А ў тым лясочку стаіць кузенька,

А ў той кузеньцы тры кавальчыкі.

Выйшла, выбегла красна дзеўчына:

Вы, кавальчыкі, тры брацейкі,

Выкуйце мне да тры радасці:

Перша радасць – залаты персцень,

Другая радасць – залаты вянец,

Трэця радасць – залаты кубак

Дзяўчыначка, наша панначка,

Дарым мы табе тры радасці:

Залаты персцень з мілым мяняцца,

Залаты вянец- з мужам вяпчацца,

Залаты кубак- мёд-віно піці,

Мёд-віно піці, свёкра дарыці.

Эпічны пачатак валачобнай паэзіі вельмі гарманічна, моцна выяўляюць валачобныя песні, адрасаваныя нежанатаму сыну гаспадара, хлопцу, панічу, як велічальна называюць яго спевакі. Асобныя з іх сваёй кампазіцыйна-вобразнай структурай сведчаць аб старажытнасці пходжання, выяўляць міфалагізм мыслення іх стваральнікаў. Адзін з самых ранніх сюжэтаў перадае сустрэчу паніча з чарадзейнымі змяёй, арлом або сокалам. Змяя ці птушка просіць малайца не страляць яе і абяцае за гэта быць “ у адгоддзе пры вялікай прыгоддзе”. Вобраз зямлі не выглядае ўвасабленнем зла ў валачобных песнях. У выпадку згоды малайца захаваць ёй жыццё яна абяцае быць яму памочніцай, услугаваць, памагаць на вяселлі. Прычым дапамога гэта будзе выражацца не ў звычайнай форме, а ў выкананні мужам змейкі, яе сынам і дачкамі абрадавых роляў як удзельнікаў вясельнага рытуалу:

Не тні мяне, бел малойчык, гэй, лолам!

Не тні мяне, бел малойчык,

Стану я табе ў прыгодзе, гэй, лолам!

Стану я табе ў прыгодзе.

Пушчу сынкі ў чашнікі, гэй, лолам!

Пушчу сынкі ў чашнікі.

А дачушкі ў сванечкі, гэй, лолам!

А дачушкі ў сванечкі,

А старога за старасту, гэй, лолам!

А старога за старасту,

Сама стара за кухарку, гэй, лолам!

Сама стара за кухарку. [14.-с.86]

Юраўскія песні

У юраўскіх песнях, прысвечаных працоўнаму календару, падкрэсліваецца шматзначнасць юраўскага свята, поліфункцыянальнасць самога вобраз Юр’я. Ён выступае як апякун жывёл, часцей апякун поля, земляробства. Умоўна можна вылучыць некалькі тэм, звязаных у песнях з юраўскім святам. Гэта “Юры адмыкае зямлю, пускае расу”, “Юры з Прачыстай і інш. святцамі ў дарозе”, “дзе Юра нагою, там жыта капою” і інш.

Ужо адзін пералік тэм сведчыць, што ў песнях у большасці выпадкаў гаворыцца пра Юр’я як апекуна земляробства.

Святы Юра ўперад пайшоў,

Асядлаў каня варанога

і паехаў аж а бога.

Узяў ключы залатыя,

Адамкнуў зямлю, пусціў расу,

Пусціў расу на ўсю вясну,

Вільготна, выгадную [В.П.№101]

У многіх песнях Юр’я называюць божым паслом, божым ключнікам, часам у песнях з’яўляюцца нейкія новыя дэталі, якія ўзмацняюць важнасць дзейнасці Юр’я.

Святы Юр’я – божы пасол,

Божы пасол да бога пайшоў,

А ўзяў ён ключы залатыя,

Адмыкнуў зямлю сырусенькую,

Пусціў расу цяплюсенькую

На Белую Русь і на ўвесь свет [В.П.№70]

Вялікае месца ў юраўскіх абрадах і песнях займалі рытуалы, звязаныя з ушанаваннем поля. У Кобрынскім павеце Годзенскай губерні, гаспадыні на пярэдадні дня святога Юры пяклі каравай, згортвалі Яго ў настольнік і аддавлі гаспадару. З ім у дзень Юр’я гаспадар раніцаю абыходзіў усе свае палі, а ля апошняй паласы, дзе расце жыта спыняўся, клаў у яго каравай і параўноўваў з ім вышыню жыта. Калі каравай хаваецца ў жыце, значыць ураджай будзе добры.

Вобраз-сімвал багатага ўраджаю ў розных інтэрпрытацыях абавязкова прысутнічае ў песнях. Гіпербалізаванае апісанне самога жыта стварае малюнак багацця, заможнасці, адлюстроўвае надзею працоўнага чалавека на добры плён:

Радзі, божа, жыта

Чыста, ядраніста,

На колас класіста,

Ядро з вядро,

Каласок з піражок.

Да з каласочка

Будзе жыта бочка,

Да з каласінкі

Будзе з паўасмінкі [№185]

Траецкія песні або сёмушныя

Няма сумнення, што выдатная эстэтыка Зялёных святак па сваёй тэатралізаванасці не ўступае Зімовым святкам, свайму адпаведніку сонцазвароту зімой, але ў нейкім сэнсе з’яўляецца ягонай супрацьлегласцю. Калі там у цэнтры татэмныя жывёлы-продкі у вобразах Мядзьведзя, Казы, оніка, Бусла, то тут непадзельна пануе Дрэва Сусвету – усеагульнае міфалагічнае ўяўленне аб космасе і чалавеку, у якое укладваюцца нашы прадстаўленні аб навуковым свеце.

У нашай свядомасці ўяўленні аб Зялёных Святках перш за ўсё звязана з хрысціянскай Трой (трыядай Бог-бацька, Бог-сын, Бог- Дух Святы).

Трыяда Дрэва Сусвету – гэта космас, атмасфера і зямля, у чалавечам – галава, тулава, ногі, у традыцыйнай культуры – мінулае, сучаснае і будучае, а ў мастацтве – ад утылітарна-практычнага пачатку да фантастыкі, а ад яе—да рэалізму. Трыяда складае асновы беларускага святочнага календара – адпаведна абуджэнню, найвышэйшая кропка і смерць прыроды.

Песні, карагоды пачыналіся на Сёмік – у чысты чацвер. Дзяўчаты як сімвалы чысціні, ішлі ў гэты дзень у лес, “завівалі вянкі на ўсе святкі”, плялі іх з галінак брозы, якая лічылася сімвалам дзявоцкасці. Менавіта вянок і з’яўляўся вобразам – сімвалам сёмушных абрадаў і песень. Прыгожа спявалі багатыя па вобразнасці і мелодыцы сёмушныя песні:

Пойдзем, дзеванькі, мы ў гай гуляць,

Да вянкі заўём, да на ўсе святкі,

На духаўскія, на пятроўскія.

Ой, што дух –тройца – то і збор дзеўкам.

Ай, не радуйся, зялёны дуб,

Не к табе ідзём вянкі віць,

Ай узрадуйся, бела бяроза,

Мы к табе ідзём вянкі завіваць.

Вянкі гэтыя дзяўчаты ўскладалі сабе на голавы, і, нясучы іх такім чынам да рэчкі спявалі:

За рэчкай, за быстраю чатыры дваркі,

А ў тых дварках – чатыры кумы.

Вы, кумачкі, галубачкі, куміцеся, любіцеся,

Куміцеся, любіцеся – любіце і мяне.

Пойдзеце вы ў зялёны лес – возьмеце і мяне.

Саўёце вы па вяночку, завіце і мяне.

Панясёце на ціхі Дунай, вазьміце вы і мой.

Кінеце свае вяночкі – кіньце выі мой.

А ўсе вянкі паверх плывуць, а мой патануў.

А ўсе дружкі з паходу ідуць, а майго няма.

Рытуал ”завівання вянкоў” як водгук старажытных жаночых калектыўных абрадаў у свяшчэнных гаях, калі татэмам жанчыны была бяроза, ператварыўся ў наш час у прыгожую гульню, забаву. Пры гэтым кумленні ўсё ж захоўвае элементы дзявочых ініцыяцый—прыёму дзяўчат у род, што сведчыла аб іх сталасці і рабіла іх паўнапраўнымі членамі роду.