21 – тарау

ХАЛЫҚАРАЛЫҚ БАҒАЛЫ

ҚАҒАЗДАР НАРЫҒЫ

21.1. Эмиссияның әлемдік орталығы және халықаралық бағалы қағаздар айналысы

Қазіргі заманғы халыаралық бағалы қағаздар нарығы қазіргі тек алғашқы орналастыру ретінде көрінеді. Сондықтан халықаралық бағалы қағаздар нарығы еуровалюта деп аталатын сипаттағы соңғы және эмиссияны қандай да бір ұлттық реттеу шегінен тыс эмитенттермен жүзеге асырылатын шығырылым ретінде түсіндіріледі. Кең мағынасындағы халықаралық бағалы қағаздар нарығы – халықаралық эмиссиямен шетелдік эмиссияның жиынтығы ретінде қарастырылады, яғни басқа елдің ұлттығ нарығында шетел эмитенттерінің бағалы қағаздар нарығы.

Бүгінгі таңда әлемдік борыштық бағалы қағаздар нарығында әр түрлі қаржы құралдарының үлкен көлемі айналысқа түседі,соның ішінде басқа қаржы құралдары арасында көбірек көлем алатын шетелдік облигациялар.

Халықаралық облигациялар эмиссиясы 60-жылдардың ортасында басталған болатын және құндық көлемі бойынша халықаралық акция эмиссиясынан 9-10 есе жоғары.

70-жылдардың басына дейін шетелдік облигацияларды шығарудағы талассыз басымдылық АҚШ, ГФР, Швейцария және Жапонияның ұлттық нарығына тиесілі болды. Бірақ жағдай өзгерді және шетелдік облигация эмиссияның өскелең бөлігі еуропалық және жапондық нарықта жүзеге асты. Қарызға алу сомасы бойынша әлемдегі ең көлемді нарық американдық нарық болғандығына қарамастан, оның халықаралық операцияларға қатысуының үлес салмағы айтарлықтай үлкен емес. Сонымен, соңғы он жылдың ішінде АҚШ-тың шетелдік облигация эмиссиясы ұлттық корпоративтік облигациялар эмиссиясынан 8,5%-дан көп емес болды. Ұзақ уақыт аралығында «янкибондз» - мұндай атауды АҚШ-тың шетелдік облигация нарығы алды, негізгі қарыз алушысы Әлемдік банк, Американаралық даму банкі, Азия даму банкі және т.б. болды. «Янкибондз» нарығы арқылы несие берушілер орналастырылған жалпы капитал сомасы 1973 жылы 10,6 млрд долларға өсті, содан кейін 80-жылдары бір жылдағы эмиссия 4,5-10 млрд доллар деңгейінде болды.

Бағалы қағаздар нарығының дамуын ірі державалардың аумағында қарастыратын болса, онда АҚШ-тың әлемдегі ең ірі нарығы бар. Акцияның өз ерекшеліктері: жай акциялардың номиналдық құны жоқ, ал олардың иелері әдетте, компаниялар қосымша шығарылымдар жүргізген жағдайда құқық алмайды. Ашық айналыс үшін компаниялар акция шағарғанда олар АҚШ-тың бағалы қағаздар және биржа бойынша комиссиясына баруы керек және алдыңғы уақыттарды қызметін жалғастыратын ақпаратты ашу бойынша қатаң міндеттемелерді орындаулары қажет.

Шетел облигациялары эмиссиясының тағы да бір ірі орталығы ГФР болып табылады. Олардың алғашқы эмиссиясы 1959 жылы батысгермандық марканың конвертациясын енгізгеннен кейін басталды. Бундесбанк өкілділігімен бірге әрбір ай үшін ГФР-дің 6 негізгі банктері жаңа эмиссия жоспарын белгіледі. Неміс маркаларында көрсетілген шетел облигациялары мен еурооблигацияларының эмиссиясы статистика арқылы жеке тіркелгенмен, шындығында, олардың арасындағы айырмашылық айтарлықтай маңызды емес: еурооблигациялық эмиссия халықаралық консорциуммен, ал шетел эмиссиясы неміс маркаларында тек коммерциялық банктерден тұратын консорциум арқылы жүргізіледі. Бұдан басқа облигацияның екі үлгісі ұсынушыға шығарылды, әр қайсысы 1000 неміс маркасын ірілендіреді, еске сала кететін жайт оларды ГФР-дың резидент еместері сатқанда қандай да бір шектеу жоқ және пайыздарға табыс салығы салынбайды.

Ұлыбританияның бағалы қағаздар нарығы әлемдегі көне нарықтардың бірі. XX ғасыр мен XIX ғасырдың көптеген жылдары бойы ол ірі және біршама дамыған нарық болып келеді, әрі әлемдік экономикадағы Британ империясының орнымен байланысты болды. Тап осы Лондонда 1773 жылы әлемдегі бірінші мамандандырылған қор биржасы пайда болды.

Ұлыбританияда жай акциялар міндетті болып табылатын кез келген номиналмен эмиссиялана алады. Әдетте ол 25,50 және 100 пенстерді құрайды. Негізінен акциялар атаулы болып табылады. Жай акция иелерінің олар қоғамға ұсынылғанға дейін акцияның жаңа шығарылымын бірінші кезекте сатып алу құқығы бар.

Облигация нарығына келетін болсақ, онда олардың негізгі үлгісі – екі түрде қамтамасыз етілген облигациялар: анықталған активтермен және компанияның барлық активтерімен қамтамасыз етілген. Бірақ Ұлыбритания нарығында қамтамасыз етілмеген, айырбасталатын және кепілдендірілген облигациялар да бар.

Шетелдік облигация эмиссиясының маңызды әлемдік орталығы – Швейцария. Оның үлесіне жалпы эмиссия сомасының жартысынан астамы тиесілі. Жеке орналастырулар мен банктік несиені қоса есептегенде, Швейцария франктарындағы капитал экспорты елдің ЖҰӨ-нің 10%-ынан асқан кездер болды. Швейцария арқылы халықаралық капиталдың орасан үлес салмағы кері экспортталады. Өзінің шетелдегі бағалы қағаздарға жаңа инвестициясының сомасы бойынша соңғы жылдарда олар Жапония, ГФР және Ұлыбританиядан кейін төртінші орын алады.

Швейцария франкіндегі шетел облигациясының эмиссиясы банктік концорциум қатысуы арқылы жүзеге асырылады және әдетте жоғары номиналмен, валюталық биліктермен шешәілуі тиіс маңызды сомада шығарылады. Эмиссия бойынша шығындар басқа нарықтарда шетел облигациялары кезіндегі шығыстар деңгейімен салыстырғанда жоғары. Шетелдік облигация нарығында қарыз алушы ретінде тек қана халықаралық институттар, шетел мемлекеттері және корпорациялар шығады. Эмиссия банктік концорциум арқылы Базель қор биржасы мен Цюрихта жүзеге асырылады. Шетелдік облигация бойынша пайыздар салық төлемдерінен босатыла алады. Швейцария нарығы ГФР-дың шетелдік облигация нарығымен салыстырғанда мемлекеттік реттеу объектісі болып табылады: эмиссия проспектісі Швейцария Ұлттық банкінің келісімін алуы керек, ал АҚШ-тың 10 млн доллар эквиваленті сомасынан асатын эмиссияларға биліктің ерекше рұқсаты болуы қажет.

Капиталдың көлемі бойынша Францияның бағалы қағаздары әлемде 4-5 орын алады. Капитал нарығында басым жағдайды акциялар мен мәміленің негізгі үлес салмағын Париж алады. Францияда акцияның әр түрі шығарылады: жай және артықшылықты, дауыс беретін және дауыс бермейтін, бір немесе екі дауыс беру құқығы бар. Жай акциялардың көпшілігі ұсынушылық. Атаулы тек қана қор биржасында листингі жоқ акциялар бола алады.

Францияда облигация нарығы акция нарығына қарағанда көбірек дамыған. Барлық облигациялар құжатсыз формада шығарылады. Қысқа және орта мерзімді облигациялар жеткізілуі төлемге қарсы отандық инвесторлар үшін Франция банкісінің «Сатурн» жүйесі көмегімен және шетелдік инвесторлар үшін Euroclear мен Cedel арқылы жүзеге асырылады. Ұзақ мерзімді облигациялар шетел инвесторлары үшін Euroclear жүйесі арқылы төлемге қарсы қойылады.

1983 жылдан бері Францияда варранттары бар облигациялар және айырбасталатын облигациялар шығарыла бастады. Олардың көптеген түрлері бар. Солардың бірі пайыз қайтару кезінде төленетін ұзақ мерзімді қайтару құқығы. 1984 жылдан бастап банктер айналыс мерзімі 10 күннен 7 жылға дейінгі, номиналы ең аз шамада 1 млн франк айналыстағы депозиттік сертификаттар шығаруға кірісті. 1987 жылдың 1 қаңтарынан кейін шығарылған барлық облигациялар пайыз салығынан босатылған.

Жапонияның облигация нарығы жоғарыда айтылғандармен интернационализация және либерализация бойынша ымыраға келмейді. Бұдан басқа 70-жылдардан бері жапондық капитал экспортын кеңейту, көптеген елдердің орталық банктерінің иенді елдің резервті валютасы ретінде қолданудың өсуі, капитал нарығында бағалы қағаздар жағдайының бекітуімен тартымды иендерді халықаралық инвесторларының қолдануы және басқа валюталармен салыстырғанда иеннің салыстырмалы күшеюімен байланысты жапондық емес қарыз алушылар арқылы қарызға алынған капиталдың жедел өсуі басталды. Елдің облигациялық нарығы әкімшілік және классикалық шетел облигациялары эмиссиясын жүзеге асырады.

Жапонияда негізгі акционерлердің рөлін ұзақ мерзімді қарым-қатынасты күшейту, жаңа клиенттерді өзіне тарту және қажет емес аутсайдерлерден қорғану болатын корпорациялар атқарады. Компания мен оның акционерлері арасындағы өзара қарым-қатынас өзара артықшылықтарға негізделген. Екі фирмалар өздерінің «достастық» компанияларда екендігіне сенімді болу үшін жиі-жиі бір-бірінен акцияларды меншіктенеді.

Әдетте Жапондық акциялар 50 иенге тең номиналды шығарылады. Акцияның көп бөлігі – жай. Шындығында барлық акциялар атаулы, ал биржада листингі барлар – тек атаулы болып келеді.