№10 ӘДІСТЕМЕЛІК НҰСҚАУ
Тақырыбы: Биологиялық объектілерге микроскопияның арнайы тәсілдері.
Мақсаты: Биологиялық микроскоптың құрылысын оқып және микроскопияның арнайы тәсілдері білу.
Оқыту мақсаты: микроскоптың параметрлерін және сипаттамаларын анықтау және микроскопиялық объектілердің өлшемдерін жұргізу.
£¼рал-жабды³тар: Микроскоп, аз саµылауы бар пластина, ºлшеу¿ш
сыз²ыш, б¼рандалы микрометр¿ бар окулярлы микроскоп, эталонды³ шкала ºлшеу ж½рг¿з¿лет¿н микрообъект¿лер.
Теориядан ³ыс³аша ма²л¼мат
¬са³ денелерд¿ немесе микрообъект¿лерд¿ ³арап зерттеу ½ш¿н лупа ж±не микроскоп ³олданылады. Микроскоп деген¿м¿з ол ба³ылаушыныµ еµ жа³сы кºру ара³ашы³ты²ын ³алыптастыратын ж±не ба³ылаушы ½лкейт¿лген кºру б¼рышымен ³арап зерттелет¿н объект¿н¿µ кеск¿н¿н алу²а арнал²ан оптикалы³ аспаб.
£арапайым микроскоп ол денен¿µ жорамал ½лкейт¿лген кер¿ кеск¿н¿н берет¿н ек¿ жина²ыш линзалардан т¼ратын ж½йе. (1-сурет).
Микроскопта²ы с±улелер жолы
1-сурет.
Ўдетте т±жїрибелїк микроскопта объектив ол сызыітыі јлІайтумен жјмыс ¿стейтїн жинаІыш линзалар жЅйесї.
мјндаІы
- микроскоп объективїнїµ артіы фокусїнен
єзї берген дене кескїнїне дейїнгї
іашыітыі, ал
-
объективтїµ артіы фокустыі іашыітыІы.
Артіы
-
тан алдыµІы
-
іа дейїнгї іашыітыі микроскоп тубусыныµ
оптикалыі јзындыІы
деп аталады ж±не оны
белгїсїмен белгїлейдї. Окуляр дегенїмїз
Ѕлкейтуї, лупаныµ Ѕлкейтуї сияіты,
бјрыштардыµ Ѕлкейуї болып келетїн екї
жинаІыш линзалардан тјратын жЅйе.
мјндаІы 25 см – еµ жаісы кєру іашыітыІы,
-
см – мен алынІан окулярдыµ фокустыі
іашыітыІы.
Микроскоптыµ Ѕлкейту кєбейтїндїмен аныіталатын болады
Линзаларды таµдау аріылы микроскоптыµ еµ Ѕлкен Ѕлкейтуїн алуІа болады, бїраі мјндай Ѕлкейтудїµ іажеттїлїгї шамалы болады, єйткенї микрообъектїлердегї дифракция іјбылысы наіты кескїн алуІа, микрообъектїнїµ єзїнїµ дербес бєлїктерїн байіауІа кедергї болады. ОсыІан байланысты микроскоптыµ пайдалы Ѕлкейтуїн ескерген орынды.
Оптикалыі жЅйенїµ екї жаіын орналасіан жарыі берїп тјрІан (не жарыі тЅсїрїлїп тјрІан) нЅктелердїµ бєлек кескїнїн беру іасиетї - оптикалыі жЅйенїµ рјісат беру іабїлеттїлїгї деп аталады.
Оптикалыі жЅйенїµ рјісат беру іабїлетї осы екї нЅктенїµ еµ аз іашыітыіпен сипатталынады, оны рјісат ету шегї деп атайды.
Объективтїµ рјісат ету іабїлетїн беретїн негїзгї элементтї апертуралыі бјрыш деп атайды. Апертуралыі бјрыш ол объективтїµ оптикалыі осї мен объектив саµылауы шетїнен ж±не іаралып тјрІан препарат ортасынан жЅргїзїлген с±уле арасындаІы бјрыш. Теориялыі талдаулар жЅргїзулер аріылы рјісат берó шегї формуласы алынады:
(конденсоры бар микроскоп ½ш¿н)
ì¼íäà²û
-
препаратты жары³тандырып т¼ратын жары³
тол³ыныныµ ¼зынды²ы, n – препарат пен
микроскоп арасында²ы иммерсиялы³
ортаныµ сыну кºрсетк¿ш¿,
- апертуралы³ б¼рыш.
-
объектив апертурасы.
Микроскоптыі пайдалы ¼л²айтуы деген¿м¿з шамасы микроскоп объектив¿н¿µ р¼³сат етет¿н ара³ашы³ты²ына теµ болып келет¿н препарат бºл¿ктер¿н¿µ к½й¿н кºзбен кºре алатын оныµ м±н¿. £аруланба²ан кºз ½ш¿н р¼³сат ет¿лет¿н ³ашы³ты³ - 0,1мм немесе 100 мкм.
Пайдалы ½лкейту:
мјндаІы Z – микроскоп объектив¿н¿µ р¼³сат беру шег¿.
Микроскоп апертурасын аны³тау
Микроскоп апертурасын ж±не пайдалы ½лкейту¿н аны³тау ½ш¿н мынадай ³ондыр²ы жинау ³ажет: микроскоптыµ денел¿к столына саµылауы ºте аз пластина ³ою керек. Микроскоп тубусын ³оз²алта отырып саµылау шеттер¿н¿µ на³ты кºр¿нет¿н¿не келт¿ру керек.
Микроскоп тубусын ³оз²алтпай окулярды суырып алыµыз.
Конденсор мен микроскоп айнасын алыµыз.
Микроскоп штатив¿ табанына ек¿ жылжымалы кºрсетк¿штер¿ бар миллиметрл¿к шкала ³ойыµыз.
Ê
ºру
ºр¿с¿н¿µ жары³ фонына шкала мен кºрсетк¿ш
жа³сы кºр¿нет¿ндей ет¿п келт¿р¿п бол²ан
соµ, кºрсетк¿шт¿ олардыµ шеттер¿ кºру
ºр¿с¿н¿µ шекарасымен ти¿сет¿ндей ет¿п
³ою керек. Б¼л жа²дайда кºрсетк¿шт¿
³оя отырып кºзд¿ микроскоптыµ оптикалы³
ос¿нен б¿ршама сол²а ы²ыстыру керек.
Б¼л ³ажет, ºйткен¿ дене столында жат³ан
пластина саµылауы кºру ºр¿с¿н¿µ шеттер¿н
шамалы ºзгер¿ске келт¿ред¿.
Кєру єрїсї шеêараларында кєрсеткїштердї іойып дене столында жатіан саµылаулы пластинадан микроскоп штативтї табанында жатіан шкалаІа дейїнгї іашыітыіты есептеп жазып алыµыз. Бїздїµ жаІдайымызда дене столында конденсор жоі, сондыітан рјісат берó шегїн есептеу Ѕшїн мына формуланы алІан орынды.
(2 бєлїмїнде жоі)
MN кес¿нд¿с¿н б¿ле отырып, демек оныµ жартысын ж±не LP шамасын б¿лгенд¿ктен
шамасын есептеуге болады.бойынша тригонометриялы³ кестелерд¿ ³олдана отырып апертуралы³ б¼рыш м±н¿н аны³тап, сосын z м±н¿н есептеуге болады. Егерде ортаныµ сыну кºрсетк¿ш¿
болса, онда апертура м±н¿н есептеуге
болады.
Барлы³ м±ндерд¿ 1- кестеге т½с¿р¿µ¿з.
Объективт¿к санды³ апертурасыныµ ж±не микроскоптыµ пайдалы ½лкею¿н аны³тайтын н±тижелерд¿ жазу.
1 – кесте.
№ |
MN ìм
|
PL ìì |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Ескертпе: бер¿лген ºлшеулерд¿ ½ш реттен жасау керек. Жауапты Халы³аралы³ ж½йес¿нде (Си) бер¿µ¿з.