69

№ 7 ЗЕРТХАНАЛЫҚ ЖҰМЫС

Тақырып: Тұрақты токты қолдануға негізделген терапевтикалық техника.

Мақсаты: Гальванизация негізіне жататын физикалық құбылыстармен студенттерді таныстыру.

Оқыту мақсаты: Гальванизация негізіне арналған аспаптардың әсерін және қондырғыларды оқып зерттеу.

£¼рал-жабды³тар: Гальванизация ½ш¿н ³ажетт¿ аспаб, эл. осциллограф, вольтметр, физиологиялы³ ер¿т¿нд¿, бинт (жгут) ж±не электродтар.

Студентте 1982 жылы шы³³ан физикадан лабораториялы³ практикум к¿табы болу керек.

Студент бер¿лген ж¼мысты орындау ½ш¿н мыналарды á¿ëó ³àæåò: электронды жартылай ºтк¿згїшт¿к диоды, диодтар ½ш¿н вольтамперл¿к сипаттама, электрл¿к фильтрлер, гальваника туралы т½с¿н¿к, т¿р¿ организм тер¿с¿не т¼ра³ты токтыµ ал²аш³ы ±сер¿, электрофорез - емдеу ±д¿с¿, электронды³ осциллограф, “а²ын” аспабыныµ электронды³ схемасы.

Студент орындай б¿лу ³ажет: Емдеуш¿ денес¿не электродтарды орналастыра б¿лу. Гальванизациялы³ аппараттыµ шы²ысын осциллографтыµ к¿р¿с¿не жал²ауды б¿лу, осциллографтыµ кºрсету¿ бойынша аспабтыµ электронды³ схемасын тексеруд¿ б¿лу.

Теориядан ³ыс³аша ма²л¼мат

Гальванизациялау ж±не ионды³ гальванизациялау. Тºменг¿ кернеуде, 5 ж±не 50 мА-ге теµ аралы³та²ы т¼ра³ты электр тогын емдеу ма³сатында ³олдану гальванизациялау деп аталады. Гальванизация кез¿нде 60-80 В-іа теµ кернеу ж±не ты²ызды²ы 0,050,1 электр тогы іолданылады. Гальваникалыі токтыµ организмге ±серї, іабыршаітарына енетїн иондар концентрациясын єзгертуге ±кеп соітырàтын кЅрделї пðоцестї тудырады.

А²за јлпасы (ткань) їшїнде орналасіан химиялыі заттардан электрлїк зарядтары терїс полюске немесе оµ полюске іарай орын ауыстырады, кейде диссоциацияланІан бєлшектердїµ орын ауыстыруын байіауІа болады, мысалы, май тамшыларыныµ коллоидтардыµ терїс полюске іарай орын ауыстыруын байіауІа болады. Мјндай іјбылыс катафорез деп аталады.

ЗарядталІан жарІаіша (мембрана) аріылы єтетїн ток, ол аріылы судыµ єтмдїлїгїн кЅшейтедї. Бјл іјбылыс электрл¿к осмос іјбылысы деп аталады. Гальванизациядан басіа медицинада иондыі гальванизция деген јІым кеµ іолданылады яІни электролиз ±дїсїн пайдаланып тјраіты ток аріылы адам организмїне (аІзасына) шипалы (лекарственный) иондарды енгїзу.

Шипалы заттар диссоциациялану негїзїнде іабылдайтын зарядтардыµ таµбасына с±йкес енгїзїледї. Анод аріылы кейбїр органикалыі іосылыстардыµ иондары берїледї, мысалы, сульфидин, пенициллин ж±не басіалар. Катафорез, электрлїк осмос, иондыі гальванизация іјбылыстарыныµ жиынтыІы электрофорез деп аталады. Ер¿тїндїден, электродты³ іаттамадан (прокладок) ж±не электролиттерден іјралатын ток єткїзетїн тїзбегїнен тјратын кЅрделї тїзбек иондыі гальванизация кезїнде пайда болады.

Т½зетк¿шт¿к ³ондыр²ы

Гальванизация ж±не ионды³ гальванизация²а т¼ра³ты ток керек. Т¼ра³ты токты химиялы³ ток кºз¿нен алу ºте ти¿мс¿з, себеб¿ ол тез зарядсызданады, сонды³тан гальванизация аспабтарында трансформатордан, электрл¿к вентильден, тег¿стелген фильтрден т¼ратын т½зетк¿шт¿к ³ондыр²ы ³олданылады.

Электр жел¿с¿не айнымалы кернеу ³ажет болатын т½зетк¿шт¿µ ж¼мысы ½ш¿н трансформатор ³олданылады, к½шт¿к трансформатор т¼йы³ болат ºзектен т¼рады да о²ан сым орамнан т¼ратын ен¿ (кейде одан кºб¿рек) катушка киг¿з¿лед¿. Орамдардыµ б¿реу¿, б¿р¿нш¿ орам дел¿нет¿н¿, айнымалы кернеу кºз¿не т¿ркелед¿. Ек¿нш¿ ретт¿к орама деп аталатын орам²а «жЅктеме», яІни электр энергиясын тудыратын приборлар немесе вентиль іосылады. Трансформатордыµ бїрїншї реттїк орамасы ±р тЅрлї мысалы 127 В немесе 220 В-іа іîñóІа болатындай етїп жасалады.

Электрлїк вентиль - токты тек бїр баІытта Іана єткїзе алатын іабїлетї бар прибор. Вентильдїµ орнына шала - єткїзгїштерден мысалы, селеннен, германийден, кремниéден жасалынІан диодтар іолданылады. Јандай шала єткїшгїштен жасалынІанына байланысты вентильдер - ±ртЅрлї атаііа ие болады, мысалы, селенíен жасалынІан немесе германийден жасалынІан вентиль деп аталады.

Вентиль айнымалы кернеудї сек¿рмелї кернеуге тЅрлендїре алатын болІандыітан тЅзетїлген кернеудїµ секїрмесїн азайту Ѕшїн сызба нјсіаІа тегїштегїш фильтр іосады. ТЅзеткїш іјрылІылардыµ кейбїр сызба нјсіасын іарастырайыі.

а) Б¿р жарты периодты т½зетк¿ш

Б¿р жарты пеиодты т½зетк¿шт¿µ сызба н¼с³асы 1(а)-суретте келт¿р¿лген. М¼нда б¿р жарты периодты вентиль (Д) трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасымен ж±не ж½ктеме кедерг¿с¿мен ( ) т¿збектей жал²ан²ан. Б¿р¿нш¿ жарты периодта Т трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасында айнымалы ток ºзгер¿с¿н¿µ ±сер¿нен Д диод т¿збег¿нде I ток ж½ред¿, б¼л ток ж½ктеме кедерг¿дег¿ кернеудїµ тємендеуїне ±кеп соітырады.

Ал ек¿нш¿ жарты периодты т¿збекте ток болмайды, ºйткен¿ б¼л жа²дайда вентиль шамасы жа²ынан ½лкен м±нге ие болатын кедерг¿н¿ беред¿.

1 (а)-сурет 1(б)-сурет

М¼ндай т½зетк¿штерд¿µ сызба-н¼с³асы шекс¿з ³арапайым, б¿ра³ б¿р³атар кемш¿л¿ктер¿ де бар. Т½зет¿лген кернеуд¿µ серк¿рмел¿ жи¿л¿г¿н¿µ азды²ы, сиымдылы³тыµ ж±не индуктивт¿л¿кт¿µ ½лкен м±нїн ³олдануды ³амтамасыз етед¿, яІни бјл жаІдайда тЅзеткїштїµ єлшемї ±лде ³айда артады. Бер¿лген сызба н¼с³асы ж½ктемен¿µ (кедерг¿н¿µ) ±жепт±у¿р аз н½ктес¿н алу²а м½мк¿нд¿к беред¿ (~50 мА).

б) Ек¿ жарты периодты т½зетк¿ш

Ек¿ жарты периодты т½зетк¿ш¿н¿µ сызба-н¼с³асы 2(а)-суретте кет¿р¿лген. б¼л сызба-н¼с³ада æ±íå вентильдер¿ б¿р-б¿р¿не ³арама-³арсы -кедерг¿с¿ ар³ылы жал²ан²ан. Трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасы сызба-н¼с³аныµ ортаµ²ы н½ктес¿нен тартыл²ан. Б¿рдей ек¿ уа³ыт кес¿нд¿с¿не с±йкес келет¿н ек¿ вентильдег¿ кернеу, таµбалары жа²ынан б¿р-б¿р¿не ³арама-³арсы болатындай ет¿п сызба-н¼с³ада жина³тал²ан.

Ортаµ²ы н½ктеге жал²ан²ан ж½ктеме -³а ³атысты кернеулер 1-ш¿ н½ктеде тер¿с болса, 2-ш¿ н½ктеде оµ м±нге ие болады. Сонды³тан б¿р¿нш¿ жары периодта²ы òîê вентиль, -ж½ктеме кедерг¿ ж±не трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасыныµ жартысы ар³ылы ºтед¿. -ек¿нш¿ вентиль ар³ылы ток ж½рмейд¿, себеб¿ о²ан ортаµ²ы ж½ктемемен салыстыр²анда²ы жал²ан²ан кернеу тер¿с м±нге ие болады. Ал - тогы вентиль ар³ылы ж½ктеме кедерг¿ден ж±не трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к ораманыµ бас³а жартысынан ºтед¿. Сонымен ек¿ жарты периодтыµ бойында да, -кедерг¿с¿не жал²ан²ан вентиль алма-кезек ж¼мыс жасайды ж±не , импульстерге -ар³ылы б¿р ба²ытта ºтед¿.

2 (а)-сурет 2(б)-сурет

2(б)-суреттен ж½ктеме ар³ылы б¿р период бойында ток импульс¿н¿µ ек¿ рет ºтет¿нд¿г¿н кºруге болады, сонды³тан со²ылу (сек¿ру) жи¿л¿г¿ кернеу жи¿л¿г¿нен ек¿ есе кºп болады (я²ни 100 Гц).

Б¼л жа²дай бер¿лген сызба-н¼с³аны ½лкен токтар ½ш¿н орындау²а немесе ±лде-³айда жина³ты фильтр (с½зг¿) ³олдану²а м½мк¿нд¿к беред¿. Б¼л сызба-н¼с³аныµ кемш¿л¿ктер¿н¿µ ³атарына:

1. Аз ж½ктемеге ие болуын (трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасында ток тек ³ана периодтыµ ек¿нш¿ жартысында ж½ред¿).

2. Анодты³ орама шы²ысыныµ ортада орналасуын жат³ызу²а болады.

в) Т½зетк¿шт¿µ кºп¿рл¿к сызба-н¼с³асы

3-ш¿ суретте келт¿р¿лген т½зетк¿шт¿µ кºп¿рл¿к сызба-н¼с³асы к½шт¿к трансформатордыµ ³¼рлысын ы³шамдау²а ±кеп со³тырады. Б¼л сызба-н¼с³аныµ жо²арыда келт¿р¿лген сызба-н¼с³адан айырмашылы²ы, б¼нда ортаµ²ы н½кте жо³ ж±не ек¿нш¿ ретт¿к орамда орам саны ек¿ есе аз.

Сызба-нјсіа тємендегїдей жјмыс їстейдї: егер б¿р¿нш¿ жарты периодта трансформатордыµ ек¿нш¿ ретт¿к орамасында кернеу, сызба-н¼с³аныµ II н½ктес¿нде оµ потенциал болатындай ет¿п ¼сынылса, онда ток мынадай т¿збек ар³ылы ºтед¿.

1  А  вентиль Д₁  В  R_н  Е  вентиль Д₃  С  2

Ек¿нш¿ жарты периодта II орамныµ полярлы²ы ³арама-³арсы таµба²а ºзгерсе ток мына т¿збек бойынша ж½ред¿.

2  С  вентиль Д₂  В  R_н  Е  вентиль Д₄  А  1

Сонымен, екї жарты периодта да -кедергїсї аріылы ток жЅредї.

Бјл сызба-нјсіаныµ кемшїлїгїнїµ іатарына диодтардыµ саныныµ кєптїгїн жатіызуІа болады (4 диодтан аз емес). ТЅзеткїштїµ кєпїрлїк сызба-нјсіасыныµ ерекше іасиеттерїнїµ басымдылыІынан бјл сызба-нјсіа кєптеген приборларда єте жиї іолданылады.

3-сурет