adyrbaikyzy_bioinjeneriya_umk_kz

Бионженерияның қандай əдісін in vitro деп атайды А) жасушалық инженерия В) гендік инженерия С) мутагенез

D) индуцирленген мутагенез Е) селекция

$$$ 7.

Жасушалық инженерияның əдістері: А) культивирлеу В) жасушалардың реконструкциясы

С) сомалық жасушалардың гибридизациясы D) дұрыс жауабы жоқ

Е) А, В,С

$$$ 8.

Культивирлеу бұл жасушаларды құрастыру əдісі ... жолымен: А) гендік инженерия В) жасушалық инженерия

С) гендік жəне жасушалық D) мутагенез

Е) индуцирленген мутагенез

$$$ 9.

Гибридизация бұл ... əдісі: А) гендік инженерия

В) жыныс жасушаларының қосылу негізіндегі жасушалық инженерия С) сомалық жасушалардың қосылу негізіндегі жасушалық инженерия D) В жəне С

Е) гендік жəне жасушалық инженерия

$$$ 10.

Бионженерияның қандай əдісін in vivo деп атайды А) жасушалық инженерия В) гендік инженерия С) мутагенез

D) индуцирленген мутагенез Е) реконструкция

$$$ 11.

Жасушалардың реконструкциясы бұл:

А) біртиптік жасушалар фрагментінен өміршендік жасушаны жасау В) фрагменттерден өміршендік жасушаны жасау С) ядродан өміршендік жасушаны жасау

81

D) əртүрлі жасушалар фрагментінен өміршендік жасушаны жасау Е) цитоплазмадан өміршендік жасушаны жасау

$$$ 12.

Эукариоттарда генетикалық ақпаратпен алмасу ... нəтижесінде өтеді: А) коньюгация В) трансформация

С) жыныс жəне парасексуалды процесте, протопласттардың қосылу D) трансдукция

Е) трансляция

$$$ 13.

Клондау бұл особьтарды қайта өндіру: А) асексуалды жолмен В) вегетативті жолмен

С) жасушалық культураны қолданып бір жасушадан

D) геномды репликация жолымен, ДНҚ-ны рекомбинациялау Е) барлық жауабы дұрыс

$$$ 14.

Репликация бұл:

А) ДНҚ молекуласының көшірмесін қамтамасыз ететін биологиялық процесс

В) ДНҚ молекуласын жіпшелерге бөлуін қамтамасыз ететін биологиялық процесс

С) ДНҚ молекуласын екі есеге көбейтуін қамтамасыз ететін биологиялық процесс

D) геномдағы ДНҚ-ның нуклеотидтік тізбегін анықтатын биологиялық процесс

Е) дұрыс жауабы жоқ

$$$ 15.

ПТР бұл:

А) ДНҚ молекуласының екіеселену технологиясы В) мақсатты ДНҚ молекуласының көшірме технологиясы С) ДНҚ молекуласын бөлу технологиясы

D) геномдағы ДНҚ-ның нуклеотидтік тізбегін анықтау технологиясы Е) дұрыс жауабы жоқ

$$$ 16

Трансляция бұл:

А) генетикалық кодқа сəйкес иРНҚ-ның матрицасы бойынша ақуыздың полипептидтік тізбегінің синтезі

В) полипептидтік тізбегінің аминқышқыл тізбегінде мРНҚ кодонына

82

салынған ақпараттың тасымалдануы С) амин қышқылдарының синтезі

D) нуклеин қышқылдарының синтезі Е) А жəне В

$$$ 17.

Секвенирлеу бұло:

А) геномдағы ДНҚ-ның нуклеотидтік тізбегін анықтатын əдіс В) асексуалды жолмен особьтарды қайта өндіру С) донордан реципиентке ақпаратты тасымалдау əдісі

D) ДНҚ көшірмесін жасау əдіс Е) жіпшелерге ДНҚ-ны кесу əдісі

$$$ 18.

Амплификация бұл:

А) ДНҚ молекуласының екіеселенуі В) ДНҚ көшірмесін жасау əдіс С) құрылымдық гендерді көбейту D) гендерді көбейту

Е) плазмидаларды көбейту

$$$ 19.

Праймер:

А) репликацияның инициаторы В) трансляцияның инициаторы С) трансдукцияның инициаторы D) рекомбинацияның инициаторы Е) транскрипцияның инициаторы

$$$ 20.

Промотор:

А) транскрипцияның инициаторы В) трансляцияның инициаторы С) трансдукцияның инициаторы D) репликацияның инициаторы Е) рекомбинацияның инициаторы

$$$ 21.

Трансгенді организм:

А) басқа организмнің генетикалық материалы бар организм В) модифицирленген мутагенез əдісімен алынған организм

С) индуцирленген мутагенез əдісімен модифицирленген организм D) культивирлеу əдісімен модифицирленген организм

Е) біртиптік жасушалар фрагментінен жасалған организм

83

$$$ 22.

Жасушалардың, ұлпалардың жəне мүшелердің барлық типтеріне дифференцировканың шексіз қабелеті

А) клондалуы В) тотипотенттігі

С) трансформациялауы D) культивирленуы

Е) бөлінуге қабілеттілігі

$$$ 23.

Бір биологиялық жүйеден екіншісіне геннің қолдан тасымалдануы: А) трансфекция В) трансдукция С) трансляция

D) трансгеноз Е) транскрипция

$$$ 24.
Орташа	бактериофагтардың	көмегімен	бір	бактериядан	екіншісіне

генетикалық материалды тасымалдау: А) трансфекция В) трансляция С) трансдукция

D) транскрипция Е) трансгеноз

$$$ 25.

ДНҚ-ның берілген учаскесіндегі РНҚ молекуласының биосинтезі: А) транскрипция В) трансфекция С) трансляция

D) трансгеноз Е) трансдукция

$$$ 26.

Генетикалық конструкцияны (ген + вектор) жасушаға енгізу: А) трансгеноз В) трансфекция С) трансляция

D) транскрипция Е) трансдукция

$$$ 27.

Жасушаға бөгде ДНҚ-ның ену нəтижесінде оның тұқым қуалаушылық

84

қасиеттерінің өзгеруі (прокариоттарда генетикалық материалмен алмасудың бір тəсілі):

А) транскрипция В) трансформация С) трансдукция D) трансгеноз

Е) трансфекция

$$$ 28.

Қажетті генді алған жасушалардың идентификациясы: А) трансдукция В) скрининг С) сплайсинг

D) трансфекция Е) трансляция

$$$ 29.

Қажетті ақуызды кодтайтын, гені бар ДНҚ:

А) рекомбинантты ДНҚ В) митохондриальді С) қажетті

D) хлоропластты Е) плазмидты

$$$ 30.

Транскрипция мен трансляция арқылы өтетін геннің өзін-өзі көрсетуі:

А) экспрессия

В) экспансия С) культивирлеу

D) реконструкциялау Е) сплайсинг

Жауаптардың дұрыс коды

Сұрақтың	1	2	3	4	5	6	7	8	9	10	11	12	13	14	15
номері																В
Дұрыс жауап	D	А	С	Е	Е	В	Е	В	В	В	D	С		Е	С
Сұрақтың	16	17	18	19	20	21	22	23	24	25	26	27	28	29	30
номері																С
Дұрыс жауап	Е		А	С		А	А	D	АС	ВА		В		В	В

85

2.7Өткен курс бойынша емтихан сұрақтарының тізімі

1.Биоинженерия – бұл ғылым саласы ма, əлде өндіріс саласы ма?

2.Биоинженерия алдында қандай мақсаттар жəне міндеттер тұр?

3.Сіз қалай ойлайсыз, Биоинженерия – беталды ғылым ба, əлде ғылыми пəндердің «симбиозы» ма?

4.Биоинженерияның ең маңызды жетістіктерін атап шығыңыз.

5. Қашан	жəне	қандай	жетістіктердің	негізінде	гендік	инженерия
қалыптасты?

6.Бионженерия қандай мəселелерді шешеді?

7.Биоинженерияда қолданылатын əдістерді атап шығыңыз.

8.Биотехнологиялық процестің химиялықтан қандай айырмашылығы бар?

9.Кез келген биотехнологиялық процестің негізгі элементтерін, кезеңдерін сипаттаңыз.

10.Биотехнологиялық процестің əрбір кезеңінің ерекшелігін сипаттаңыз.

11.Микроорганизмдердің тіршілігіне негізделген, процесс барысында алынған өнімдердің негізгі топтарын атаңыз.

12.Организмдерді культивирлеудің хемостатты жəне турбидостатты əдістерін сипаттаңыз, олар неге негізделген, үздіксіз культивирлеудің басымдылығы неде?

13.Биотехнологиялық процесс қандай элементтерден қосылған?

14.Неге биотехнологиялық процестердінəтижелі жүргізуі бақылау мен басқару тəсілдерінің мүлде жетілдіруімен тығыз байланысты?

15.Биологиялық объектке қандай талаптар қойылады(микроорганизмдер мысалында)?

16.Процестер нəтижелігін бағалаудағы критерийлерді атап шығу.

17.Неге биотехнологиялық процестердінəтижелі жүргізуі бақылау мен басқару тəсілдерінің мүлде жетілдіруімен тығыз байланысты?

18.Ферментация процесінің аппаратурасына нелер жатады?

19.	Органикалық қышқылдар мен ферменттерді өндіру үшін					қандай
аспаптар қолданылады?
20.	Аэробты	терең	ферментациялау	үшін	аппараттарды	энергияға
байланысты қандай топқа бөлген?

21.Ферментерді қандай принципке сүйене отырып үш топқа бөледі?

22.Микроорганизмдердің тіршілігінде негізделген процестерде алынатын өнімдер қандай топқа бөлінеді?

23.Биоинженерия нені зерттейтін биотехнологияның саласы?

24.Селекция дегеніміз не?

25.Идуцирленген мутагенез түсінігіне сипаттама беріңіз.

26.Трансдукция дегеніміз не?

27.Клондау əдісіне сипаттама беріңіз.

28.Жасушалық инженерияға сипаттама беріңіз.

29.Протопластарды бөліп алу əдісі неге негізделген?

30.Жасушалардың протопласттарын көп мөлшерде алудың тиімді əдісін

86

алғашқы рет кім зертеген?

31. Оқшауланған протопласттардан пайда болған жасушалардың қабілеттері қандай факторлаға тəуелді?

32.Жасушаларды культивирлеу əдістеріне сипаттама береңіз.

33.Жасушаларды культивирлеу жүйесі қандай бағыттар бойынша жүреді?

34.Ағынсыз культуралар дегеніміз не?

35.Ағынды культураларға не жатады?

36.Сомалық гибридизация дегеніміз не?

37.Иммобильді өсімдіктер жасушаларына сипаттама беріңіз.

38.Гендік инженерия дегеніміз не?

39.Трансформацияланған бактерияларды жасау процесі қалай өтеді?

40.Генетикалық инженерияның мүмкіншіліктері мен əдістері.

41.Генетикалық инженерия технологиясының мəні неде?

42.Полимеразалық тізбекті реакция.

43.Ген инженериясының тарихы.

44.ДНҚ-дан генді шығару əдісі қалай жүреді?

45.Химиялы-ферментті синтез.

46.«Гендер банкі» деген не?

47.Рекомбинантты технологияларға не жатады?

48.Рекомбинантты ДНҚ-ны құрастыру əдісі.

49.Реципиент-ағза жасушасына гендерді тасымалдау қалай жүреді?

50.Генді алу жолдарына сипаттама беріңіз.

51.Генді шығарудың жолын таңдау неге негізделген?

52.ДНҚ-дан генді қандай қосындылар көмегімен шығарады?

53.Бактерия ДНҚ-на адам генін қалай құрастыруға болады?

54.Кері транскриптазалар, плазмида, рестриктаза терминдеріне түсініктеме

беріңіз.

55.Генетикалық материалмен алмасу тəсілдері.

56. Көздеген мақсатқа байланысты гендік инженерияның қандай деңгейлерін ажыратуға болады?

57.Гендік инженерия нені жəне қандай деңгейде зерттейді?

58.Рекомбинантты ДНҚ құрамына енетін жекеленген гендерді қандай жолдармен дайындауға болады?

59.Гендік инженерияның əдістерін қолдану үшін қажетті басты материал

не?

60.ДНҚ молекуласы неден құралады?

61.Гендік инженерия жұмыстарының барысы қандай кезеңдерден тұрады?

62.Рестриктаза ферменттерінің атқаратын қызметі қандай?

63.Рекомбинантты ДНҚ-ын клондау процесі қалай жүреді?

64.Вектор ретінде қандай заттар пайдаланыла алады?

65.Гендік инженерия жұмыстарының биологиялық тұрғыда қауіпті болуы мүмкін бе? Қандай жағдайда қауіп тудыруы мүмкін деп ойлайсыз?

66.Генетикалық модифирленген (ГМ) өсімдіктер деген не?

87

67. Қазіргі кезде көп шығарылатын ГМ өнімдері қатарына қандай өсімдіктер жатады?

68.ГМО жəне ГМӨ таралу қауіпсіздігі неде?

69.Гендік инженерияның жетістіктері мен қиыншылықтары.

70.Иммобильденген ферменттерді қалай дайындайды?

71.Жасушаларды қандай тəсілдер арқылы иммобильдеуге болады?

72.Иммобильденген ферменттердің басымдылығы мен кемшіліктері.

73.Иммобилизация əдістері, олар неге негізделген?

74.Иммобильді жасушалардың биокаталитиздік белсенділігі қандай салаларда қолданылады?

75.Ферменттерді алып жүретін заттар қалай жіктеледі?

76.Ферменттерді алып жүретін заттарға қандай талаптар қойылады?

77.Ферментерді қандай принципке сүйене отырып үш топқа бөледі?

78.Генетикалық материалмен алмасу тəсілдері.

79.Əлемде, Қазақстан Республикасында биоқауіпсіздіктің проблемалары қалай шешіледі?

80.Жасушалардың идентификациясы деген не?

81.Амплификация деген не?.

82.ДНҚ-ның кодын шешу – тізбектегі азот негіздерінің жүйелілігін қалай табу болады?

83.Гибридизация жəне Саузерн-блоттинг əдістерінің негезі.

84.	ДНҚ-ның кодын шешу– тізбектегі азот негіздерінің					жүйелілігі.
Сэнджер əдісінің негізі.
85.	Репортерлы	гендерді	жəне	ДНҚ	синтезаторларын		қолда
технологиялары.
86. Бір ағзадан екіншісіне генетикалық ақпаратты қолдан тасымалдау қалай
іске асырылады?
87.	Қандай элементтер мен		конструкциялар		көмегімен бір		ағзадан
екіншісіне генетикалық ақпаратты тасымалдау іске асырылады?
88.	Микроорганизмнің геномына		жүйелілік-мишеньдерді			енгізу	қалай
өтеді?

89.Өсімдіктердің геномына жүйелілік-мишеньдерді енгізу қалай өтеді?

90.Жануарлардың геномына жүйелілік-мишеньдерді енгізу қалай өтеді?

88

Курс бойынша глоссарий

Адсорбция – бұл иммобильді ферменттердің алып жүретін заттың үстінгі

бетіндегі өте қарапайым əдісі.

Ағынсыз культуралар – ортаның фиксирленген көлеміне жасушалар кіретін

культуралардың типі.

Ағынды

культуралар -

қоректік

орта

мен

метаболиттердің

концентрациясын

өзгертпей,

нақты

гомеостатикалық

күйін

жəне

де

жасушалардың санын қамтамасыз ету.

Амплификация – гендердің көшірмелер санының көбеюі.

Биоинженерия - биологиялық объектілер мен биологиялық процестердің

негізінде түбегейлі жаңа технологиялар құру, сол арқылы

адамға

қажетті

өнімдерді алу.

Биоинженерия міндеті - тірі организмдерді мүлде жетілдіру жəне

табиғатта болмаған, жақсарылған сипаты бар жаңа биологиялық белсенді

қосындыларды алу.

Биомасса – 1.

тірі ағзалар

тіршіллігінің

нəтижесінде

пайда

болатын

жасушалық

масса.

2.

энергия

көзі немесе химиялық

қосындылар

ретінде

қолданылатын органикалық заттар.

Блоттинг – бір

ортадан (гельден) қатты

алып жүретін затқа(қағаз,

нетроцеллюлозды фильтр) жекеленген молекулалардың тасымалдануы.

Вектор – бұл өздігімен репликацияға қабілеті бар, ДНҚ-ның сақиналы

молекуласы.

Ген (гр. genosтуыс, шығу тегі) - тұқым қуалау информациясының бірлігі;

ДНҚ молекуласының нақтылы бір бөлігі, РНҚ-ның немесе полипептидің

құрылымы туралы мəлімет сақтайды.

Ген–мишень – 1. клондалған ген. 2. арнайы əсерге душар болған ген. 3.

зерттеушіні қызықтыратын ген.

Генді клондау – гендік клондарды жасап шығару əдісі.

Гендік

инженерия – бұл бір

ағзаның

геномынан керекті

генді шығарып

алып басқа ағзаның геномына енгізуіне мүмкіндік жасайтын әдіс.

Генетикалық инженерия - белгілі қасиеттері бар генетика материалдарын

алдын ала құрастырып, оларды тірі жасушаға енгізіп, көбейтіп, зат алмасу

процесін өзгеше жүргізу.

Гибридомалық

биотехнология – ісік

жасушаларымен

В–лимфоциттерді

қосу

негізінде

жасушалық

будандарды

немесе

гибридомаларды

биотехнологиясы.

Гендік

модификацияланған

организм(ГМО) - заманауи

молекулалық-

биологиялық əдістердің қолданылуымен биологиялық заңнама мен тірі органимздердің негізінде пайда болатын организмдер, яғни организмнің табиғи гендер жиынтығына гендік инженерия əдістерімен бөгде генді енгізу

Денатурация – 1. ДНҚ екітізбекті немесе РНҚ молекулалар тізбегінің ажырауы. 2. ковалентті емес (сутекті) байланыстардың бұзылу нəтижесінде биологиялық макромолекулалар конформациясының бұзылуы.

89

Дедифференциялану - маманданған бөліну қабілетінен айырылған жасушалардың жаңадан пролиферация бөлінуге көшу.

кДНҚ библиотекасы – бір ұлпада немесе жасушалық популяцияда өтетін, мРНҚ матрицасында in vitro синтезделінетін кДНҚ клондарының жиынтығы.

рДНҚ (рекомбинантты ДНҚ) - əр түрлі ДНҚ-лардан тұратынn vitroі жағдайында құрастырылған сақиналы молекула:

Жасушалық инженерия - қайта құрастыру, будандастыру негізінде жасушаның жаңа типін жасау əдісі немесе сома жасушаларын будандастыруға, яғни жынысқа қатысы жоқ жасушалардың қосылып біртұтас бірлігі.

Жасушаны қайта құрастыру(реконструкциялау) - жасушаның құрамына кіретін ядроны, цитоплазманы, митохондрияларды, хлоропластарды, хромосомаларды бір жасушадан басқа жасушаға көшіру негізінде мүлдем жаңа жасушаны жасау.

Зонд - іздеп жатқан ген бөлігінің азоттық негіздеріне комплементарлы кішігірім ДНҚ немесе РНҚ тізбегі.

Иммобилизация – бұл табиғи немесе синтетикалық материалдар бетіне ферменттерді жабыстыру процесі, оларды полимерлі материалдарға, қуыс талшықтарға жəне мембранды капсулаларға енгізу, көлденең химиялық тігу.

Кері транскриптазалар - бақытына қарай, табиғатта ақпаратты мРНҚ-дан қайта ДНҚ-ға аударатын ферменттер.

Клондау – сомалық жасушасының ядросын тасымалдау.

Конъюгация – генетикалық материалдың алмасуының бір тəсілі, бұл кезде генетикалық материал донордан реципиентке бір бағытта тасымалданады.

Культивирлеу – генотиптердің көбеюін in vitro қамтамсыз ететін əдіс. Мишень – зерттеушіні қызықтыратын биологиялық нысан (ұлпа, молекула,

жасуша, микроағзалар).

Моноклондық антиденелер биотехнологиясы– жасушалардың моноклонынан синтезделетін иммуноглобулиндер.

Мутагенез – физикалық немесе химиялық агенттер көмегімен қолдан жасалған мутация.

Периодты ферментация – шектеулі уақыт интервалында микроағзаларды өсіру. Таза ортаны егілетін материалмен инокулирлеу жəне процесс өзігімен

аяқталмай, ортаның	жаңа	порциясын	қоспай	жəне	өнімді	шығармай,
культивирлеуді үздіксіз режимде жүргізу.

Праймер – матрицамен гибридизацияланатын қысқа олигонуклеотид жəне оның көшірмесінде «затравка» болады.

Протопласт - ферменттердің əсерімен немесе механикалық əдістермен қабығы түгел жойылған өсімдік жасушасы.

Рестрикция - керек гендерді «кесіп алу».

Секвенирлеу – геннің нуклеотидтік кезектілігі жайында ақпарат алуға мүмкіндік беретін жəне оның молекулалық, функционалдық мəнін ашуға мүмкіндік беретін əдіс.

Селекция – бұл бағыт бойынша мутантты – ағзаларды сұрыптау, олардың тұқым қуалауы ДНҚ нуклеотидтік жүйелілігінде құрылымдық модификация

90