2.3 Қостанай облысының топырақтық ресурстары

Қостанай облысы күрделі топырақ жамылғысымен аймақ кендігінің бағыныштылығымен және солтүстіктен оңтүстікке қарай биоклиматтық шарттардың өзгергіштігімен ерекшеленеді. Облыс аумағында келесі аймақтар бар: қара топырақ аймағы екі аймақшасымен – кәдімгі және өңтүстік қара топырақтар; қоңыр топырақтар аймағы келесі аймақшалармен – қара қоңыр, қоңыр, ақшыл қоңыр топырақтар; қара күрең жартылай шөлді топырақтар аймағы.

5 кесте

Қостанай облысының топырақ ресурстары

№	Топырақтар	Аймақ,мың.га	%
ҚАРА ТОПЫРАҚТАР АЙМАҒЫ		6585,7	33,6
1	Кәдімгі қара топырақтар	1568,1	8,0
2	Сортаңды кәдімгі қара топырақтар	1180,8	6,0
3	Оңтүстік қара топырақтар	1993,7	10,2
4	Сортаңды оңтүстік қара топырақтар	923,7	4,7
5	Шалғынды қара топырақтар, шалғынды және шалғынды-батпақты топырақтар	307,8	1,6
6	Сортаңды қара топырақтар, сортаңдар, шақаттар, құмдар	611,6	3,1
ҚОҢЫР ТОПЫРАҚТЫ АЙМАҒЫ		9992,7	50,9
7	Қара қоңырлылар	2629,3	13,4
8	Сортаңды қара қоңырлылар	1326,4	6,8
9	Қоңырлылар	1701,2	8,7
10	Сортаңды қоңырлылар	779,7	3,9
11	Ақшыл қоңырлылар	699,2	3,6
12	Сортаңды ақшыл қоңырлылар	890,8	4,5
13	Шалғынды қоңырлылар, шалғынды, шалғынды батпақты	446,6	2,2
14	Қоңыр сортаңдар, сортаңдар, шақаттар, құмдар	1519,5	7,8
ҚАРА КҮРЕҢ ШӨЛЕЙТ ТОПЫРАҚТАР		3021,7	15,5
15	Қара күрең шөлейт топырақтар	212,4	1,1
16	Сортаңды қара күрең шөлейт	502,8	2,6
17	Шөлейт сортаңдар, сортаңдар, құмдар	2306,5	11,8
	ЖАЛПЫ ОБЛЫСТЫҢ ТЕРРИТОРИЯСЫ	19600,1	100,0

Жоғарыда айтылып кеткен топырақтар аймақтарының бар болуы солтүстіктен оңтүстікке қарай климаттың құрғақшылығымен байланысты. Бұл жағдайда гидротермиялық коэффициенті 0,9-дан 0,3-ке дейін өзгереді, жауын-шашынның мөлшері 350-ден 220 мм дейін азаяды. Агроклиматтық факторларының маңызды өзгешеліктері облыс топырақтарының құнарлығына едәуір әсер етеді. Облыстың солтүстігінде орналасқан нысапты құрғақ дәрежедегі жоғары құнарлы қара топырақтар құрамында 5% дейін гумус бар, кейін құнарлығы төмендеу қоңыр топырақтарға ауысады, ал облыстың оңтүстігіндегі жерлер мүлдем құнарсыз қара күрең топырақтарға айналады.

Қостанай облысы аумағының топырақтарының негізгі түрлерінің жалпыланған мәліметі 5 кестеде көрсетілген. Ең құнарлы жерлер қара топырақ аймағында орналасқан, теріс қасиеттермен асқынбаған (3561,5 мың. га немесе облыс территориясының 18,2%) ең күшті егіндік жерлер – кәдімгі және оңтүстік қара топрақтар. Қара топырақ аймағының едәуір аймағында – 2101,5 мың. га сортаңды қара топырақтар сортаңдар комплексінде 30% (облыс территориясының 10,7%) дейін дамыған.

2.4 Қостанай облысының оңтүстік қара топырақтарының күйі және құрылыу шарттары.

Топырақ құрылымына және оның эволюциясына климат пен өсімдіктер тікелей әсер етеді. Қостанай облысының климаты күрт континенталдығымен және жиі қайталанатын құрғақшылықпен ерекшеленеді. Ыстық және құрғақ жазы суық және аз қарлы қыспен ауысады. Ауа температурасының жылдық амплитудасы орташа есеппен 75°С құрайды, ал кей жылдары 88°С құрайды (4 кесте). Ауыл шаруашылығымен айналысу үшін жеткіліксіз ылғалмен қамтамасыз етілуді Қостанай облысының климатының ең қолайсыз факторы деп санаған жөн. Облыстың солтүстік ауданында жауын-шашынсыз кезеңдерде 30 күнге дейін жетеді, ал оңтүстігінде 70 күнге дейін. Жалпы алғанда құрғақшылықтың қайталануы 10-30% жыл құрайды. Ал қоңыр топырақтарда 30-50% жыл.

Қостанай облысы Қазақстанның арғы бетіндегі кәдімгі бетегелі селеулі далаларының аймағында орналасқан. Аймақтың өсімдіктерінің жалпы ерекшеліктері ретінде флористік құрамның біркелкілігі, жалпы ылғал жетіспеушілігін көрсететін күрт байқалатын ксерофиттік болып табылады.

Қостанай облысы Қазақстанның арғы бетіндегі кәдімгі бетегелі селеулі далалларының аймағында орналасқан. Аймақтың өсімдіктерінің жалпы ерекшеліктері ретінде флористік құрамның біркелкілігі, жалпы ылғал жетіспеушілігін көрсететін күрт байқалатын ксерофиттік болып табылады. Оңтүстік қара топырақтар аймақшасындағы әртүрлі шөпті селеулі далалардың шалғын шөптері астық тұқымдастардың ксерофилді түрінен (кәдімгі бетеге, селеулер және т.б.), бұршақ тұқымдастардан (сары жоңышқа, таспашөптер), сонымен қатар тырна шөптер, қозықұлақтар, жалбыз, сібір ботагөздер, жусан сияқты әртүрлі шөптерден тұрады. Құрғақ массаның өнімділігі 1 га-дан 5-10 ц.

Аз гумусты қара топырақтар аймақшасындағы оңтүстік қара топырақтар егістікке жарамды ең жақсы топырақтар болып табылады. Бұл топырақтар қажетті қоректік заттар қорына және қанағатты сулы-физикалық қасиеттерге ие болуда. Оңтүстік қара топырақтар аз фосфор мөлшерін құрайды. Соңғы жылдары дара дақылдардың бидайдың қопсытылуы нәтижесінде топырақтарда теріс зардаптарға әкеп соғады. Бұл гумус пен азоттың біраз төмендеуінде және табиғи құрылымының жоғалуында байқалды. Оңтүстік қара топырақтар жағары агрегаттықпен және гумус горизонттарындағы көп мөлшердегі суға берікті агрегаттармен (40-60%) ерекшеленеді.

Оңтүстік қара топырақтар біздің облысымыздың 11 әкімшілік аудандарында кездеседі. Осы топырақтардың агроөндірістік топталуы 3 кестеде көрсетілген. Бұл топырақтардың бүкіл егістік ауданының 71,5% теріс белгілермен асқынбаған мелиоративтік топтарға жатады

Қостанай облысының қара топырақтарының әкімшілік аудандары бойынша егістерінің мінездемесі, мың.га.

6 кесте

Қостанай облысының қара топырақтарының әкімшілік аудандары бойынша егістіктерінің мінездемесі, мың.га

Ауданадар аты	Жалпы аумақ	Механикалық құрамы				Мелиоративтік топтар
		Ауыр	орташа	жеңіл	I.Қиын емес теріс белгілер	II. Қиыршықтастанған	III.Тұзды	IV. Сортаңды	V. Шайылған	VI. Ыдыраған
Алтынсарин	198,1	117,1	38,9	42,1	120,8	-	19,4	53,9	1,3	0,4
Әулиекөл	26,5	20,8	3,3	2,4	15	-	1,3	8,4	1,5	-
Денисов	341,7	291,9	41	8,8	262,4	-	19,7	57,2	0,8	0,6
Жетіқара	118,2	101,4	16,5	0,3	92,2	9	2,7	14,2	-	-
Қарабалық	19,1	11,2	7,9	-	9,1	-	-	9,8	0,1	-
Қарасу	472,8	427,2	5,1	40,5	403,3	-	21,4	23,8	12,6	-
Қостанай	309	232,1	19,8	57,1	214,4	-	21,9	62,6	44	0,7
Мендықара	4,9	4	-	0,9	4,1	-	-	0,5	-	0,3
Сарыкөл	7,1	7	-	0,1	2,8	3,4	0,2	3,8	0,1	-
Таран	165,1	5,1	33,5	36,5	75,5	-	0,9	66,5	14,2	0,6
Федеров	91,5	77,5	11,8	2,2	56,2	-	14,2	18,4	0,3	1,3
Жалпы	1758,4	1386,3	179,3	192,8	1257,9	12,4	102,4	320,4	34,9	4