2.5 Зерттеу жүргізілген жердің топырақтың шарттары

Қостанай АШҒЗИ негізінен оңтүстік аз гумусты қара топырақтармен орташа-орташа жеңіл саздақты механикалық құрамымен ұсынылған. Бұл топырақтар үшін топырақ түзу белгілерінің келесі үйлесімдер тән: гумусты қабаттың шамалы мықтылығы, В қабатының жоғары тығыздығы, карбонаттардың терең емес болуы, сульфатты қабаттың да жиі болуы. Мұнда сортаңды қара топырақтар дербес массивтері де, әртүрлі сортаңдардың әртүрлі құрамымен кешендерін де түзеді.

Тәжірибелік учаскесінің топырағы – оңтүстік қара топырақ, орташа мықты, жеңіл саздақты 10% дейінгі сортаңдармен кешенінде. Тыңайған учаскесі топырағының морфологиялық белгілерінің сипаттау үшін Қостанай АШҒЗИ территориясында иілімді-толқынды жазықтықта жасалған кескіннің сипаттамасын келтіреміз.

Аd 0-5 см	Қара, жеңіл саздақты, кесектіғ ылғалды, борпылдақты, өсімдік тамырларымен қатты тамырланған, ақырындап көшу.
А 5-19 см	Қара-қоңыр, жеңіл саздақты, кесекті-дән тәрізді, ылғалды, борпылдақты, айқын көшу.
В1 19-38 см	Қоңыр бояулы ағындармен қара-қоңыр, жеңіл саздақты, біртекті емес түйіршікті, балауса, тығыз, жарықшалы, ақ көздеркүйіндегі карбонаттардың шығуымен, 48 см тереңдіктерде қайнайды, боялуы бойынша айқын көшу.
В2 38-58 см	Сұрлы гумусты ағындармен сұрлы қоңыр, жеңіл саздақты, тоң кесекті, балауса, тығыз, жарықшалы, ақ көздер күйіндегі карбонаттардың шығуымен, 48 см тереңдіктерде қайнайды, боялуы бойынша айқын көшу.
ВС 58-80 см	Қара қоңыр, қара түсті тар гумус ағындармен және карбонаттар дақтары, жеңіл саздақты, балауса, тығыз, аз тамырланған, көшуі ашық.
С 80-130 см	Қоңырлы-сары, жеңіл саздақты, ірі кесекті, балауса, тығыз, карбонаттардың бөлінуімен және гипстың кристалшаларымен, қатты қайнайды.

Тәжірибелік учаскенің тыңайған оңтүстік қара топырақтарында гумусты қабаттың мықтылығы (А+В1) 38 см құрайды. Аккумулятивті қабаттың мықтылығы А-39 см. Бұл қабат боялуына, құрылымына және В1 мен В2 19 см және В2 мықтылығы 20 см болады.

Қостанай облысы қара топырақтарының ерекшелігі В қабатының жоғарғы бөлігінде, ал кейде А қабатының өзінде де байқалатын пішіннің тілшелігі байқалады. Жағдайлардың көбінде қара топырақтардағы В қабатынан төмен ВС топырақ түзуші жыныстарына гумусты қабатынан ауыспалы. Оның мықтылығы қатты деңгейде ауыспалы және кейбір жағдайларда айтарлықтай емес немесе мүлдем жоқ.

ВС қабатының астында топырақ түзуші жыныс-С қабаты орналасқан.

Оңтүстік қара топырақтардағы тұз қышқылынан қайнауы топырақ түзуші жыныстың ағындары бойынша 48 см тереңдікте, ал гумусты ағындары бойынша 54 см-ден. Оңтүстік қара топырақтарда жағдайлардың көбінде карбонат дақтары 50 см бастап байқалады, жыныстың заклинкаларында басымдықты. В1 қабатшаның төменгі бөлігінде псевдомиляция күйінде карбонаттардың бөлінуі сирек байқалады.

Оңтүстік қара топырақтар суда еритін тұздарды және пішіннің төменгі бөлігінде гипсты құрайды, ал топырақ түзуші жыныста олар 115 см бастап байқалады.

Қара топырақ топырақтарын егіншілік қолдану үрдісінде генетикалық қабаттардың құрылуының бұзылуы болады және ең алдымен пішіннің жоғарғы бөлігінде. Игерілген топырақтардың жасалған жырту қабаты топырақтарының негізін тыңайғвн топырақтардың гумусты-аккумулятивті қабаты мен жоғарғы бөлігінде В1 құрайды. Бұл қабаттар жыл сайынғы өңдеулермен бұзылады. Ал төмен жатқан қабаттар – В2, ВС мен С айтарлықтай аз дәрежеде өзгерістерге ұшырайды.

Егістік қара топырақтардың морфологиялық трансформациясын білу үшін біздің тәжірибелер жүргізілген егістігінде жасалған кескіннің сипаттамасын келтіреміз.

А (пах) 0-25 см	Қара қоңыр, жеңіл аздақты, ұсақ кесекті, ылғалды, борпылдақ, тамырланған, көшуі бірте-бірте.
В1 25-43 см	Қоңыр ағындарымен біртекті емес қара қоңыр түсті, жеңіл саздақты, кесекті, балауса, тығыздалған, түсі бойынша көшуі байқалады.
В2 43-63 см	Қара гумусты ағындарымен сұрлы-қоңыр, жеңіл саздақты, тоң кесекті, балауса, тығыз, жарықтау, ақ көзшелер күйінде карбонаттар бөліністерімен, 52 см тереңдіктен қайнайды, түсі бойынша көшуі байқалады.
ВС 63-82 см	Қара түсті сирек гумусты ағындары мен карбонаттар дақтарымен қара қоңр, жеңіл саздақты, ірі кесекті, балауса, тығыз, аз тамырланған, көшуі ашық.
С 82-130 см	Қоңырлы сары, жеңіл саздақты, тоң кесекті, балауса, тығыз, карбонаттар бөліністерімен және гипс кристалшаларымен.

Егістік жер опырағының морфологиялық көрсеткіштер мәліметтерінің сараптамасы оларың ерекшеліктерін көрсетеді. (А+В1) гумус қабатының мықтылығы 43 см тең және жырту қабатының үлесіне 25 см келеді. Игерілген қара топырақтарда ВС қабаты ылғи жақсы ерекшеленеді және біздің жағдайда 19 см тең.

Заклинкалар бойынша 52 см бастап қайнау табылады және гусутік тілшелерден 56 см бастап. 52 см бастап лас ақ дақтар күйінде көзге көрінетін карбонаттардың бөліністері байқалады. Құрғақ жылдары карбонаттар бөліністерінің қабаты көтеріледі, ал ылғалды жылдары-топырақтың пішіні бойынша түседі.