3.1.7. Дифференциал
Дифференциал автомобильдің жетекші дөңгелек- терінде бүрылыс кезінде ортүрлі жылдамдық беру қызметін атқарады. Автомобиль бүрылған кезде оң немесе сол жақтағы (автомобиль жүріс бағытымен) доңгелектер ортүрлі жол жүреді. Егер автомобиль оңға бүрылса, онда оң жақ- гағы ішкі доңгелек кысқа доғамен, ал сол жактағы сыртқы доңгелек үзақ доға- мен бір мезгілде отеді, иемесе солға бүрылса, керісінше болады. Яғни бүрылыс кезінде ішкі доңге- лек акырын, ал сырткы доңгелек тез айналуы керек.
Олай болмаса, олардың коз- галыс кинематикасы бүзы- лады да, бірі тайғанап, бірі тығылып, еркін доңгелей алмайды. Кейде ол дөң- гелектердің жартылай бі- ліктеріне де зиян келтіру мүмкін.
Дифференциал кобінесе басты берілістің үлкен гісті доңгелегінің ішіне орналастырылып, сонымен бірге оның корабы (1) (3.10-сурет) айналады.
Сол кораптың ішінде сателлиттік (2) жоне жарты- лай осьтік конусты тісті доңгелектер (3,4) бекітілген. Сателлигтік жоне жартылай осьтік тісті дөңгелектердің осьтері бір-біріне перпендикуляр орналаскан. Олар үнемі тістесіп түрады.
Осылайша қүрылған дифференциал мынандай ретпен жүмыс істейді. Автомобиль түзу сызыкты ба- ғытпен жүріп келе жатқанда, оның оң немесе сол жақтағы жетекші доңгелектерінің кедергілері бірдей болады. Сондықтанда сателлит (2) оз осінен айнала алмайды да онымен қатар тістесіп түрған конустық гісті дөңгелектердің (3,4) екеуін бірдей айналдырады. Сойтігі, олармен жалғасқан доңгелектер де бірдей жылдамдықпен айналады.
Автомобиль бұрылған кезде, дөңгелектердің жартылай осьтеріндегі кедергі өзгереді, ягни біреуінікі көп, екіншісінікі азаяды. Олай болса сателлиттің (2) екі жанына түсетін күштер де ортүрлі болады. Енді сителлит оз осінен айналады. Сонда кедергісі аз доңге- лек тез, ал кедергісі коп доңгелек ақырын айналады. Сойтіп олар ортүрлі жылдамдық алады. Осылайша дифференциал өзіне тиісті қызметін атқарады.
Осы түсіндірілген дифференциал — олардың ең қарапайым түрі. Ондай дифференциалдыц негізгі кемшілігі - қозғалысты кедергісі аз доцгелекке бере- тіндегінде. Бүл автомобильдің қиын жерлерден отуіне үлкен кедергі келтіреді. Себебі, жол бетімен ілінісу күші аз дөңгелек тайғанап, айнала береді де, ілініс күші көп дөңгелеккс дифференциал айналыс бермейді. Ойткені сателлиттер оның конусты дөңгелегінің бой- ымен доңгелей береді.
Қарапайым дифференциалдыц осындай қасиетін оның ең негізгі кемшілігіне жатқызады.
Қарапайым дифференциалдың осындай жағым- сыз қасиетінен қүтылу үшін, қүрылысы одан да күрделілеу, оздігінен тіркесетін дифференциалдар қолданылады. Оның ең оңай жолы, екі жартылай осьтің аралығына, шлицамен жылжитын муфта қой- ылады да, қажег кезінде екі жартылай осьтерді осы шлицалы муфтамен біріктіріп тастайды. Сол кезде дифференциал “тіркесіп” қалады, яғни оны жүмыс- ган ажыратып тастайды. Автомобиль жайсыз жерден өткеннен кейін, дифференциалды қайтадан іске қоса- ды, яғни шлицалы муфтаны жылжытып, екі жарты- лай осьті ажыратады. Мүндай госілді қолдану оте ыцғайсыздық тудырады.
Қазіргі автомобильдердіц кейбіреулеріне өздігінен тіркесетін дифференциал қолданылады. Олар қажет кезінде өздігінен-ақ, жүргізушінің осерінсіз, тіркесе- тін болады. Ондай дифференциалдар жүмыс прин- циптеріне қарай екі түрге бөлінеді: үйкелісі артты-рылған дифференциал жоне жүдырықшалы диффе- ренциал.
Үйкелісі арттырылған дифференциалдың жүмыс принципі үйкеліске негізделген. Ол үшін орбір жар- тылай осьтің конусты дөңгелектерінің (3,4) (3.10-су- рет) артында үйкелісі үлкен дискілер қойылады.
Автомобиль тура жүргенде, ол дискілер конусты дөцгелектермен жанаспайды, ойткені оларды сыртқа қарай итеретін осьтік күш болмайды, болса да аз бо- лады. Ал автомобиль бүрылғанда, немесе жайсыз жер- де тығылғанда, кедергісі көп дөңгелектін конусгы дөңгелегінің ось бойымен осер ететін күші артады да ол артындағы үйкеліс үлкен дискіге жанасады. Енді оны мен диск аралығындағы үйкеліс когі болғандық- тан ол дифференциал қорабымен бірге айналады. Сөйтіп, айналыс моменті енді кедергісі аз дөңгелек- ке емес, керісінше кедергісі когі дөңгелекке беріледі. Сонда тығылып түрған автомобильдің жер бетімен ілінісі коп доңгелек айналады да оның жайсыз жер- ден шығуына көмектеседі.
Жүдырықшалы оздігінен тіркесетін дифференци- алдар озық муфта принципімен жүмыс істейді. Сон- да екі жартылай осьтер озық муфта арқылы бір-бірімен жалғасып түрады. Бүрылыс кезінде тез айналуға тиіс дөңгелек жүдырықшалы муфтадан ажырайды да озып айнала береді, ал момент дифференциалдан қалған доңгелекке беріле береді. Мүнда да жоғарыдағыдай жағдай туады.
Осындай дифференциалдармен қоса басқа түрлері де кездеседі. Олармен арнаулы одебиеттерде таны- суға болады.