Тақырып 12 Серіктестердегі капиталдың есебі

Капитал туралы түсінік. Теориялық негіздеме. Серіктестіктердің мәні. Жарғылық капиталдың есебі, оның қалыптасуы мен өзгеру тәртібі. Жарғылық капиталдың қалыптасуы тәртібі мен шаруашылық субъектісінің қызметінің түріне байланысты оның көлемі. Акционерлік қоғам. Төленбеген капиталдың есебі.

Бухгалтерлік есепке жататын заттар мен құбылыстардың жалпы тізіміне сипаттама беру үшін оның теориясында бухгалтерлік есеп объектілері түсінігі қолданылады. Заңды немесе жеке тұлға құқығы бар кәсіпорындар мен барлық шаруашылық субъектілерінде олардың кімге және меншіктің қандай формасына жататына қарамастан бухгалтерлік есеп түрінде ұйымдастырылған бақыланушы зат олардың ресурстарын қозғалысқа келтіретін шаруашылық қызметі болып табылады.

Субъект ресурстары дегенде оның шаруашылық қызметі барысында пайдаланатын түрлі активтерінің, міндеттемелері мен жеке меншік капиталының жиынтық құңы түсініледі.

Субъект міндеттемесі өткен оқиғалардан туындайды, ол бойынша жасалатын есеп ресурстардың кері қайтуымен аяқталады да, олар өзіне экономикалық пайда қамтиды.

Жеке меншік капитал–бұл субъектінің бүкіл міндеттемелерін ұстап қалғаннан кейінгі (немесе субъектінің борыштан тысқары мүлкін) активіндегі қалдық мүдде.

Қазақстан Республикасының экономикасы шаруашылық жүргізуші субъектілердің әралуан түрлерін қамтыған. Субъект қызметінің міндеттерін оның иесі белгілейді. Ол міндеттер: қоғамға қажетті сапалы, рентабельділігі жоғары өнім шығару. Оларды өткізу табысты молайтады, өнім тапсыру келісімшарт орындауға ықпал етеді. Өндірісті ұйымдастыруды жетілдіруге жол ашады, осы негізде бүкіл қаржы–шаруашылық қызметтерінің экономикалық көрсеткіштері жақсарады. Шаруашылық жүргізуші субъект өз қызметін меншік иесі берген өкілеттілік негізінде жүзеге асырады.

Нарықтық экономика жағдайында басқарудың экономикалық әдістері шешуші орын алады, демократиялық негіздер мен өзін-өзі басқару кеңейеді.

Қазақстан Республикасындағы Азаматтық кодекске сәйкес шаруашылық субъектінің мынадай түрлері құрылады:

1 Шаруашылық серіктестіктер:

• толық серіктестік.

• коммандитті серіктестік.

• жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС).

• қосымша жауапкершілігі бар серіктестік.

• акционерлік қоғам (ААҚ).

• еншілес шаруашылық серіктестік.

2 Өндірістік кооператив:

3 Мынадай түрдегі мемлекеттік кәсіпорындар:

• шаруашылық жүргізу құқына негізделінген мемлекет кәсіпорын.

• шұғыл басшылық құқына негізделінген мемлекеттік қазынашылық кәсіпорыны, Қазақстан Республикасы үкіметінің немесе жергілікті атқарушы органның шешімі бойынша құрылады.

• еншіліс мемлекеттік кәсіпорын тек қана мемлекеттік кәсіпорын арқылы құрылады.

4 Коммерциялық емес ұйымдар

Шаруашылық қызмет дегеніміз шаруашылықпен айналысушы субъектінің өмір сүру формасы; ол оның қаржылық ресурстарының қозғалысы (жағдайының өзгеруі) шаруашылық қызметтің өмір сүруінің экономикалық формасы болып табылады. Сондықтан қаржы ресурстарының қозғалысы мен пайдаланылуын басқарып алмайынша шаруашылық қызметті басқару мүмкін емес.

Ол үшін мыналырды білу қажет:

• шаруашылық–қаржы ресурстарының мәні болып табылатын құнның бар екенің заттай формасын (құрамын) немесе сол ресурстар немесе салынғанын (инвестицияланған).

• субъектіде қаржы ресурстарының қайдан және қандай себеппен пайда болғанын (көздері мен олардың пайда болуы) және бұлар кейін тиісті екенін (орналастырылуы).

Субъектілер мейлінше көп заңды қаржылық шектеулер жағдайында жұмыс істейтінін атап өтеміз. Атап айтқанда, соның бірі мынадай: Қаржы ресурстары көзінің пайда болуын көбінесе олардың мақсаты анықтайтын, яғни оларды қалай пайдаланған жөн, қайда жұмасаған дұрыс. Сондықтан да, жаңа ғана айтылған ақпараттың екі түрі қаржы ресурстарының тиісінше салынуын салыстыруға, сөйтіп олардың дұрыс пайдаланылғаны туралы қорытынды жасауға, нормадан ауытқу себептерін анықтап, туындаған қолайсыз фактілерді жоюға мүмкіндік береді.

Субъектінің қаржы ресурстары жағдайының бухгалтерлік, ақпараттық үлгісіне (бухгалтерлік баланс) олардың құрамы мен орналасуы жөніндегі аталған екі белгінің бірі: Салынған қаржының бағыты мен оның пайда болу көзі бойынша цифрлық деректер қосылады

Шаруашылық субъектінің қаржылық ресурстары (активтері) өздерінің сипаты жағынан әртүрлі көптеген көздерден құралады. Алайда оларды басты екі топқа біріктіруге болады.

1. міндеттеме дегеніміз–контрактының немесе жарғының талаптарының нәтижесі сияқты белгілі бір жоба бойынша іс– қимыл жасау міндеті;

2. жеке меншік капитал–бұл субъектінің бүкіл міндеттемелерін ұстап қалғаннан кейінгі активі. Бұлар:

Активтер=Міндеттеме+Меншік капитал=түріндегі негізгі баланыстың теңеуден туындайды.

Аталған көздер топтарын былайша түсіндіруге болады: жеке меншік капитал–бұл жеке меншік қаржы ресурстары, ал міндеттеме– бұл бір жақтан жұмылдырылған (қарызға алынған) ресурстар, ол субъектіде уақытша ғана болады, яғни біршама уақыттан соң, алдын ала шарттасқан мерзім өткеннен кейін оларды қайтып беруге тура келеді. Бұлардың жеке меншік ресурстардан айырмашылығы осы, жеке меншік ресурстарды субъект үнемі пайдаланады, оларды қайтарып беремін деп қобылжымайды.

Жеке меншік капиталдың құрылымы былай: жарғылық капитал; өтелмеген (төленбеген) капитал; қайтарылған капитал; қосымша өтелген және қосымша өтелмеген капитал, резервтегі капитал; бөлінбеген табыс (жабылмаған шығын); басқадай капиталдар.

Келесі сұрақтарға басты назарды аудару қажет:

1 Шаруашылық іс-әрекет жүргізетін ұйымдардың түрлері

2 Капитал түсінігі, оның түрлері

3 Капиталдың синтетикалық есебі

Әдебиет

1. Бухгалтерлік есептің халықаралық стандарттары

2. Баймұханова С.Б. Қаржылық есеп: Оқулық. – Алматы,2007.-296б.

3. Нидлз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Н. Принципы бухгалтерского учета – М., 1996