26. Валюталық бағам жэне омың түрлері

27. Тепе- теңдік валюталық бағам

1. Валюталық бағам жэне оның түрлері. Қандай да болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық

түпкі максаты-бағалар түрақтылығын, экономикалық өсу мен толық

жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жагдайда

айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы

мөлшерінің және бага деңгейінің түрақтылығын қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты

болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі әсер етпейді. ¥лттық күшеюге экспортқа жүмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бэсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен қатар, үлттық валюта қүнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені одан импорттық шикізатпен жүмыс істейтін өндіріс салалары тұрады. Ал үлттық валюта қүнының азаюы кезінде үтушы мен үтылушылар орны ауысады. Соған қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетінің жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта бағамдарымен жүмыс істеуге ұмтылады.

Валюта бағамдарының өзгерісінің экономика секторына эсерінен басқа, валютаның төмендеуі немесе жоғарылауы макроэкономикалық деңгейде маңызды эсерлерді тудырады. Экспорттық операциялар мемлекеттің жалпы шығындар деңгейін жоғарлатады. Таза экспорт шығьшдардың бір бөлігі болғандықтан, өгерісі мультипликативті әсер арқылы үлттық табыстың өзгерісіне әкеледі; Бүл өз кезегінде, экономикада жалпылама сұранысты өзгертіп, өндіріс, жұмыстылық пен бағаның нақты көлемінің деңгейіне әсер етеді; Таза экспорт үлғаю салдарынан валюта қүнының құнсыздануы ел экономикасына экспонсионистік эсерін берді. Ал валюта құнының қымбаттауы экономикада іскерлік іс- әрекеттің төмендеуіне экеледі. Одан басқа валюта багамының өзгерісі экономиканы үсыныс дағдарыс жагдайына келтіреді. Валюта бағамдары импортталатын өндіріс факторларының деңгейіне қатты эсер етіп, түтыну тауарларының бағасына әсер тигізеді. Сонымен бірге валюта багамның өзгерісі ішкі нарықта бәсекелестіктің шиеленісуі салдарынан импортталатын өндіріс факторлар бағасына жанама эсер береді.

Түзету қажеттілігін көрсететін көрсеткіштер. Сауданың аз багалық икемділігі кезінде тепе-тендікті бұзатын сырткы факторлар эсерінің орнын толтыруы, валюта бағамдарының өте үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта багамының ауытқуларының ұлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін. Өйткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта багамының, осы мемлекеттің қатал ақша-несие саясатын үстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты мазасыздану жагдайында болады.

Сөйтіп, төлем балансының, әсіресе ағымдағы операциялар балансын теңестірілуінің негізгі міндеті - валюта бағамына жүктеледі. Ол тауарлар мен қызмет көрсетулерге сұранысты көрсетіп, ішкі (ДР) және сыртқы (Д8Р**) нарықтағы тауарлар бағасымен анықталады. Бүл жерде сыртқы нарықтагы багалар спот-курсты (ағььмдағы) пайдаланып ішкі нарықтың бағаларына келтірілуі тиіс. Ағымдағы есеп пен шетел және ішкі рыноктардагы салыстырмалы бағалар арасындагы функционалды тәуелділік (8Р*) /(Р) ретінде көрсетіліп, тура пропорционалды болады. Егер (8Р*)/(Р) жогарыласа, ағымдағы есеп балансы да өседі.

Ағымдағы операциялар есебіне эсер ететін тағы бір фактор, ел ішінде (Ү*) жэне шетелде (Ү*) жасалатын үлттық табыс болып табылады. Ел ішінде жасалатын ұлттық табыс тауарлар мен қызмет көрсету импорты арқылы ағымдағы есепке әсер етеді. Ал импорттың өсуі тұтынудың жоғарылауына әкеледі. Импорт түтынудың бір бөлігі болғандықтан, импорт

*

табыспен бірге жоғарылап, ағымдағы есептің азаюына әкеледі. Сол себептен Ү* мен ішкі ағымдағы есептің арасындағы қатынас оң болады. Басқаша айтқанда Ү* өсуі шетелдіктердің импортының өсуіне әкеледі (немесе ұлттық экспорт өсуіне) жэне ағымдағы еееп балансының өсуіне әкеледі. Сөйтіп ағымдағы есеппен көрсетілген өзгермелер арасындағы функционалды байланыстьшықты бьшайша көрсетуге болады:

САВ = САВ (8Р*/(Р, Ү, Ү*) (1)

Капиталды есеп те кейбір өзгермелерге тәуелді. Оның катарына: мемлекет ішіндегі жэне оның шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздык қойылымдар жатады. Ішкі пайыздық койылым мен капиталды есеп арасындағы функционалды тәуелділік тура пропорционалды болады. Басқаша айтқанда ел ішіндегі пайыз қойьшымының өсуі шетел капиталын тартып, халықаралық корлар ағымының келуін қамтамасыз етеді. Соган сэйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайыздың койылымы (К.*) арасындағы байланыстылық кері пропорционалды. К* өсуі мемлекеттен инвестициялык қорлардың кетуіне экеледі. Ең соңында капитал есебі айырбас бағамына (е) тәуелді. Пайыздық койылым, айырбас бағамы мен капиталды есеп арасындағы тәуелділік былай көрсетіледі.

КА =КА (г, г*, е) (2)

Жоғарыда көрсетілген ақпаратқа сәйкес, капиталды жэне ағымдағы есепке эр түрлі валюта бағамының тәртіптері қалай әсер ететінін көрейік.

Бекітілген валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Бүл жағдайда жеке меншік сектор тауарлар мен активтердің кез келген көлемін түрақты айырбас бағамымен сатып, не сатып алуы мүмкін. Егер шетел валютасына сүраныстың өсуі болса, орталық банк оның дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасының кымбаттануына әкеледі, ал бүл бекітілген айырбас бағамы жағдайына тиімсіз. Егер шетел валютасының үсынысы көп болса, орталық банк оны сатып алып, өз қорларын толықтырып, осы әрекет арқылы шетел валютасының қажетсіз қүнсыздануын болдырмайды. Сөйтіп валюталық нарықтағы орталық банктің бага реттеу мен интервенциялар сәйкестіліктің мөлшерлік әдістері болып, шетел валютасына бекітілген бағаларды ұстауға мүмкіндік береді.

АКҒХ = САВ (8Р*)/(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*, е) (3)

7) теңдігіне сәйкее, егер орталық банк импортты жабу үшін өз қорларын пайдаланса, ол ағымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Төлем балансының сауда балансынан басқа барлық есептері теңестірілген деп болжамдайық. Сауда балансында импорт экспорттан 100 млн. АҚШ долларына асады. Осының салдарынан мемлекет экспорттан асқан мөлшерін орталық банк корларын пайдаланып төлеуі тиіс.

Бірақ орталық банк ішкі пайыз койылымын сыртқы қойылымға сәйкес өзгерте алады. Елде ағымдағы есеп дефициті бар жэне орталық банк өз алтын валюталық қорларын шығындағысы келмейді деп болжам жасайық. Сондықтан тепе-теңдікке капиталды есепті үлғайту арқылы жету үшін, кысқа мерзімде ішкі пайыз қойылымын г шетелдегі г* сәйкес үлғайтуды қажет етеді. Сөйтіп ішкі салымдардың жоғары табыстылыгы ағымдағы операциялары есебінің дефицитін қаржыландырып, орталық банкке өз алтын валюталык қорларын пайдалану кажеттілігі болмай қалады.

Иілмелі валюта бағамы жағдайындағы реттеу._Иілмелі валюта бағамы кезінде орталық банк валюта нарығында интервенцияларын жүзеге асырмайды. Көбінесе шетел валютасына сүраныстың өзгеруі валюта бағымының ауыткуына байланысты болып, ол өз кезегінде ағымдағы және капиталды есептерге әсер етеді.

Валюталардың еркін жүзуі төмендегідей нэтижелерге экеледі деп есептеледі:

О = АКҒХ = САВ (8Р* /(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*,е) (4)

Төменде көрсетілетін мысалдар ағымдағы жэне капиталды есептер теңсіздігінің валюта бағамына қалай әсер ететін түсінуге көмектеседі.

АҚШ ағымдағы есеп бойынша 100 миллион АҚШ доллоры көлемінде дифициті болып, бірақ орталық банк оны валюта нарығындағы интервенция арқылы жабуды қаламайды деп болжам жасайық.. Бүл жерде капиталды есеп те артық мөлшер болуы мүмкін жэне оны осы дефицитті жабуға пайдаланылады. Енді 100 милл. доллор АҚШ резиденттерінен шет ел азаматтарына бағытталады. Мысалға, АҚШ төлемдерді долларды

*

жасап, 100 милл. доллор шетелдіктердің банк есеп - шоттарына аударылады. Егер валюта бағамы бекітілген болмаса, дәстүрлі төлем балансының түрғысынан АҚШ доллорын бағасы төмендеуі керек.

1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты бақылауды Қытайға берді. Осы уақыттағы саяси белгісіздігі нәтижесінде Гонконг инвесторларын көбісі өз каражаттарын Канадаға салуға ынталы болды. Сөйтіп Канада он капитал ағымы байқалып, ол Канаданың төлем балансының капиталды есебінің артык мөлшеріне экеледі. Канада да бекітілген валюта болған жағдайда, бұл ресми алтын валюталык корлардың үлғайуына экелер еді. Ал иілмелі валюта бағамы жағдайында, бүл артық мөлшер Канада доллорының кымбаттануына әкелер еді.

Төлем балансының теориясына сәйкес бағалар табыс жэне пайыз қойылымдағы өзгерістер валюта бағамына эсер етеді.

Одан мынандай қорытынды жасауға болады.

- ішкі нарықтагы багалардың өсуі экспорттың азаюына экелгендіктен, ол өз кезегінде үлттық валютаға сүраныстың азаюы, оның құнсыздануына экеледі.

-Ұлттык табыстың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына, импортқа деген сұраныс ұлғаюына байланысты, шетел валютасына сұраныстың өсуіне әсер етеді.

Ішкі пайыз койылымының өсуі ішкі активтерге сұраныстың ұлғаюына экеліп, шетел активтеріне деген сұранысты төмендеткендіктен, ол ұлттық валютаның қымбаттануына эсер етеді.

Егер ағымдағы операциялар балансының нашарлауының басты себебі ырықтандыру кезеңінде барлық өтпелі экономика елдері кезіккен, ішкі нарық бағаларының күрт өсуімен мемлекеттің бәсекелестік қаблетінің төмендеуімен байланысты болса, ұлттық валютаның девальвациясы бэсекелестік қаблетті ықпал ете алады.

Түзетулердің қажеттігін сыртқы баланстың жалпы бағалау негізінде, орта мерзімдегі келешегіне сай қарастыру қажет. Көп жағдайда бұл бағалау төмендегідей көрсеткіштермен толықтырылады:

Валюта бағамының нақты тиімді индексі. Бұл көрсетгкіш көбінесе валюта бағамын түзету қажеттігін бағалау үшін қолданылады. Егер валюта бағамының нақты тиімді индексінің, елдің әлемдік нарықтағы орны тепе-теңдік жағдайында деп саналған кезеңнен жоғары болса (ұлттық валюта ревальвациясы), бұл мемлекеттің сыртқы нарықтағы бәсекелестік қаблеттілігінің төмендеу нышаны болады. Валюта бағамының нақты тиімді индексі екі жақты сауда ағымдарының негізінде анықталады, бірақ экспорттың бэсекелестік қаблетін бағалау үшін үшінші елдер нарығында бэсекелес-экспортерлер үлесін есепке алудың артықшылығы болар еді. Шығындар көрсеткішін ең толық анықтайтын көрсеткіш болып өнім бірлігіндегі еңбек күші шығындары болып табылса да, көптеген дамушы елдер бойынша бұл ақпараттың жоқтыгы валюта бағамының нақты индексін есептеу үшін тұтыну бағалар индексі қолданылады. Бірақ , егер тұтыну бағалар индексінің құрамына сыртқы сауда потенциалды бар тауарлардың басым бөлігі енгізілсе , валюта бағамының нақты өсуі тек қайта бағаланған валютаның ,табысты түзетуін жүргізілгенін гана көрсетіп, елдің бәсекелестік қабілетінің жоғалтуын анықтамай, валюта бағамына тағы түзетулер енгізілу қажеттілігін көрсетпейді. Сондықтан валюта бағымы индексінің мәнінің өзгерту себептерін білу маңызды.

Параллельді нарықтағы бағам. Ондай нарық болса, валюта багымының

дұрыстығын бағалауды жүзеге асыруда қажет болатын тағы да бір көрсеткіш болып табылады. Мысалға параллельді нарықтағы айырбас бағамының ресми бағамына қарағандағы төлем деңгейі, ұлттық валютаның ресми багамы жоғарылатып қойылғанын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар параллельді нарықтағы бағамды қарастыру кезінде, оның көлемін және ресми іс-эрекет ету рұқсаты барын есепке алу қажет, өйткені ресми емес нарықтағы бағамға тэуекелділіктің көп үлесі енгізіледі.

Әр мемлекетте айырбас бағамының нақты тиімді индексін есептеудің белгілі бір әдістемесі бар. Төменде Қазақстан Республикасы үшін әдістеме келтірілген. Жалпы алғанда,

*

эр түрлі елдердщ эдістемелері арасындағы маңызды өзгешеліктері жоқ, мэселе тек жағдайлары мен қорытынды мәліметтерді пайдалануда.

Айырбас бағамының нақты тиімді индексін есепттеу әдістемесі.

28. Алғы шартты көрсеткіштер

Республиканың жалпы тауар айналымдағы үлес салмақтарына сэйкес,

-Қазақстанның негізгі сауда партнерлерін таңдау.

-Сауда партнерлері елдердің елдердің валюталарының қатысты номиналды айырбас бағамдары.

-Сауда партнерлері - елдерінің түтыну бағалар индексіндегі өзгерістері.

-Теңгенің долларға катысты айырбас бағамы.

-Қазақстандагы түтыну бағалар индексінің өзгеруі.

25. Индексті есептелуге қатысты болатын, базистік кезеңді таңдау.

29. Негізгі алгоритм. Мәліметтерді өзгерту. Сауда партнерлерінің үлес салмагы түрақтандыру арқылы сауда партнер мемлекетінің - \Мі үлес салмағын жалпы тауар айналымында табу үшін:

\Мі = (\¥іхх/(х+т) + (\\м^п1хт/(х +т)

-мемлекеттің экспорттағы үлес салмагы тауар айналымындагы жалпы көлеміндегі үлес салмагына көбейтіліп, мемлекеттің импорттағы үлес салмагының Республиканың жалпы тауар айналыындағы импорт көлемінің көбейтіндісімен қосылады.

Түтыну бағалар индексі бағасының базистік кезеңіне қатысты өзгерту.

Тенгенің кросс багамын шетел сауда партнерлерінің валюта бірлігіне - 8іт эрбір есепті кезеңге есептелуі.

Тенгенің кросс-бағамы = шетел валютасының долларға қатысты бағамы/теңгенің долларга қатысты бағамы.

Наминалды тиімді айырбас багамының индексін есептеу.

Есепті кезеңдегі базалық кезеңге қатысты тенгенің айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу.

А8і = 8і^т/8і°

Бүл жерде:

Д8і - теңгенің есепті кезектегі айырбас бағамының шетел валютасының бірліктерінде көрсетілген өзгерістері (кері лотировка).

8і^т- есепті кезеңдегі тенгенің багамы.

8і° - базалық кезеңдегі тенгенің бағымы.

ҚЕЕК. - номиналды тиімді айырбас бағамының индексін есептеу.

ҚЕЕК. = 100 х П‘ (Д8¹)*

26. оның есептеулі Республика тауар айналымындагы топтар бойынша шетел мсауда партнерлерінің тұрақталган үлес салмағын есепке ала отырып, тенгенің айырбас бағамының өзгеріс индексіне көбейт\індісімен есептелінеді.

Тенгенің есепті кезеңіндегі базалық кезеңімен салыстырғандағы нақты тиімді айырбас бағамы индексін есептеу.

Әр бір сауда партнерлері үшін салыстырмалы бағалар индексін - КР (геіаііһе ргісез) есептеу:

КР = СРИ/СРІ

Бүл жерде: СРІ*(РІҒ)- Қазақстанның сауда партнері мемлекеттеріндегі бағалар деңгейі. СРІ(РсІ) - Қазақстандагы тұтыну бағалар индексі.

КЕЕК = П'[ҚЕЕК х (Р^ІҒ)] = ЮОх П^І(А8^І/Р_рі)^ш

27. Есептеулі тенгенің айырбас багамының өзгеріс индексінің сауда партнерлерінің салыстырмалы бағалар ингдексіне түзетіліп, Республиканың тауар айналымындагы түрақталган мемлекеттің үлес салмагын есепке ала отырган көбейтіндісі арқылы жүзеге асады.

Алынған нэтижелер. Алынған нэтижелерді қабылдау номиналды жэне нақты тиімді айырбас багамының есептегі кезеңінің өзгерістер индекстерін багалау негізінде болады.

*

Осы әдістемені пайдаланудың негізгі қорытындының мэні мынандай:

-Тиімді айырбас бағамы индексінің өсуі, негізгі сауда партнер мемлекеттердің валюталарымен салыстырған.да ұлттық валютаның қымбаттауы туралы айтуға болады және басқада біркелкі жағдайларда жергілікті тауарлардың бәсекелесінің каблеттігінің төмендеуіне әкеледі.

Девальвация салдары. Мемлекеттің төлем балансын жақсартудың ең тиімді әдісі сыртқы нарықтардағы ұлттық валютаның құнының өзгеруі болып табылады. Бұл әдісті мемлекеттің сыртқы экономикалық операциялардың ағымдагы есебінің дефицитін қаржыландыруға мүмкіндігі болмаған жағдайда жэне ағымдағы есптің сальдосы кезінде пайдалану өте тиімді. Мемлекеттің валюта бағамын өзгертуінуң негізгі мақсаты - сыртқы экономикалық потенциалы бар тауарлардың салыстыр малы ішкі пайдалылығын өзгерту болып табылады. Олар экспорттық потенциалы бар тауарлардан құралады. Бұл тауарлардың нақты экспортталатын жэне өндірілетін эрі ел ішінде тұтынылатын деп бөлінеді де, экспорттық жэне импорттық потенциалы бір тауарлардың, яғни импорт тауарлардың және олардың отандық өндірістегі баламаларының ең жақын ауыстырушы болып табылады. Тауарлардың ішкі бағалар деңгейі әлем наркындагы жағдайымен валюта бағымына байланысты анықталып, егер бар болатын болса, экспорттық дотациялар және халықаралық тасмалдау шығындарымен тарифтерге байланысты болады. Ал экспорттык жэне ипорттық потенц иалы жоқ тауарлар (оның негізін қызмет көрсетулер құрайды) бағасы мемлекет ішіндегі ұсыныс пен сұраныс арқылы анықталады.

Мемлекеттің сыртқы экономикалық агымды операциялар есебінің теріс сальдосы көптеген себептерге байланысты болып, бір қатар факторлардың бірлескен әсерін көрсетеді. Осындай негізгі факторлар қатарына кіретіндер:

30. ел ішіндегі ұсыныстың қалыпсыздыгы ;

31. Әлемдік нарықтагы пайыз қойылымның ұлгаюына байланысты борышты өтеудегі шығындардың өсуі;

32. сыртқы сауда жагдайының нашарлауы;

33. импорттық бағалардың экспорттық бағаларға қараганда жогарлауы;

34. Экспонсионистік ақша - несие жэне бюджеттік саясат.

Төлем балансы мемлекеттің капитал агымы келуімен ресми сыртқы қорларды пайдалану арқылы қаржыландыра алу мүмкіндігі болғанға дейін пассивті бола алады, бірақ ол шексіз жүргізіле алмайды. Үлкен жэне ұзақ мерзімді төлем байланысының дифицетімен өмір сүруге болмайды, тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін арнайы шаралар қабылдану қажет. Үкіметтің қарамагында бір қатар мүмкін шаралары бар. Оның ішінде валюта бағымын түзетуде бар жэне ол, көбінесе, қосымша шаралармен қатар қолданылады. Соңғыларына ақша - несие жэне бюджеттік саясатты қаталдату, борыштың мерзімдерін қайта қарастыру, бағаларды ырықтандыру жэне сол сияқты құрылымдық мәселелер жатады.

Валюта бағамын өзгерту өте экспонсионистік сипаттағы қаржы саясатының эсерінен болған ағымдагы есеп сальдосының нашарлауы кезгцінде өте тиімді. Бірақ сыртқы сауда жагдайларының нашарлауы да валюта багамын өзгеруді қажет етуі мүмкін.

Егер сыртқы сауда жагдайларының нашарлауы, мысалға дамыган өнеркәсібі бар елдердің экономикалық іс- әрекетінің құлдырауынан шыққан экспорттық багалар төмендеуінен пайда болса, дамушы елдер өз валюта бағамын өзгертпей, экономикалық жағдай мен бағалардық циклдік өзгерісінің келуін күтуіне болады. Бірақ экспорттық бағалардың төмендеуі кейбір экспорттық тауарларға сұраныстың ұзақ мерзімді төмендеуімен сипатталса, онда мысалға өндірістік технология өзгерісі нэтижесінде сұраныстың азаюы, экспорт құрылымын ұлғайту мен валюта багымын өзгерту қажет болуы мүмкін. Тәжірбие жүзінде дамушы елдердің өндірісі дамыған елдердің циклдық жақсаруын күтуі үшін жеткілікті қорлар мен мүмкіндіктерінің болмауы мүмкін. Одан басқа дамушы елдер өздерінің экспорттық қысқа жэне орта мерзімде кеңейтуге мүмкіндіктері болмайды. Осы жагдайларда экспорттық сектор табыстылығын қалпына келтіру үшін девальвация қажет болады.

*

Өзгеріссіз валюта бағамы мен шетел валютасындағы экспорттык бағалардың төмендеуі жағдайында экспорттың табыстылығы азаяды. Девальвация болса экспорттың ұлттық валютадағы багасын жоғарлатып, ішкі нарықта өндіріс үшін қолданылатын факторлармен еңбек күші шығындары да сол дәрежеде өспеген жағдайда табысты болады. Ішкі нарықтағы шетел валютасының девальвациядан кейінгі жоғары бағасы дэстүрлі емес экспорттык іс-әрекеттің дамуын ынталандырып, мемлекеттің экспорттық базасын кеңейтуге эсер етеді.

Аса көп мөлшерлі макроэкономикалық саясаттың экспансиясы, нақты салық жэне басқадай төлемдер мен үкіметке өз еркімен және банктік емес секторлармен ұсынылатын несиелер көлемінен асып кететін мемлекеттік шығындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жүйесінен карыздану арқылы қаржыландырылып, ол банктердің жеке секторды несиелеуімен қатар елде өтімділіктің артық мөлшерін қалыптастырады. Экспансионистік ақша-несие саясаты табыстың үлғаюына экеледі, соның салдарынан ел ішіндегі шығындардың өсуінен сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағасын жоғарлатуға мэжбүр қылады. Бекітілген валюта бағамы кезінде осының бэрі сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағаларының сыртқы ранокта бағасы қалыптасатын потенциалы бар тауарларға қарағанда салыстырмалы өсуіне экеледеі. Сондықтан елде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың тұтынылуының өсуінің екі себебі бар: номиналды табыстың өсуімен олардың бағаларының салыстырмалы төмендеуі. Ішкі түтыну қүрылымында сыртқы сауда потенциалы бар тауарларға жұмсалатын, каржы үлесінің өсуіне бағытталған мезгілде, оның өндірісі жергелікті өндіріс факторларға шығындар өсуімен пайдалылығы төмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондықтан экспансионистік акша- несие бюджеттік саясаты салдарынан ағымдағы сыртқы экономиканың есептің сальдосы сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың мемлекет ішінде түтыну мөлшерінің өсуімен оның ұсынысының азаюына қарай нашарлай береді.

Импортқа экімшілік шектеулер қоюға бармас үшін, экспорттың табыстылығын қалпына келтіріп, шығындарды мемлекет ішіндегі табыс деңгейіне сэйкес келетін деңгейге дейін азайту кажет. Негізінде бұл екі мақсатқа қол жеткізу үшін девальвацияны пайдалануға болады. Өйткені:

35. Девальвация сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың ішкі рынокта бағасын жоғарлатып, оның өндіріс табыстылығын басқа тауарларға қарағанда көтереді. Ағымдағы баланс жағдайы, осы тауарларға жұмсалатын қаржы бөлігінің өсуіне қарай жақсарып, оның өндірісі үлғая түседі.

36. Сонымен қатар девальвацияның шығындар деңгейін төмендету тенденциясы бар. Өйткені девальвация кезінгде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың бағасы ішкі нарықта басқа тауарларға қарағанда жоғарылағандықтан, ел ішінде бағалардың орта деңгейі көтеріледі, ал табыс пен шығындардың нақты төмендейді.

Бір маңызды атап кететін жағдай, сыртқы экономикалық ағымдағы опрециялар есебін жақсарту үшін шығындардың нақты мәнін азайту қажет болады, ал бүл өмір деңгейінің төмендеп кетуіне әкелуі мүмкін. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі сыртқы тепе-теңдіктің ауытқуларын өздігінен жоймайды.

Девальвация тиімді болу үшін үлттық валютаның накты кұнсыздануы керек. Басқаша айтқанда, девальвация эсерінен сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың басқа тауарларға қарағанда салыстырмалы бағаларының өзгеруімен өндіріс табыстылығының жоғарылауы бұл тауарлардың одан кейінгі баға көтерілуінен кейін жойылмауы қажет. Өйткені девальвация ел ішіндегі жалпы бағаның орта деңгейінің көтерілуіне экелетіндіктен, жүмыс ісетушілердің өмір деңгейінің төмендеп кету салдарынан еңбек ақыны жоғарлату талаптары болатыны күмәнсіз. Одан басқа тауар мен қызметтерге шығындардың жалпы көлемінде мемлекеттің үлесі импорт пен девальвация ауқымына сэйкес өсе түседі де, енді сыртқы борышты өтеудің ұлттық валютадағы эквиваленті деп жоғарылай түседі. Ұлғайған бюджеттік шығындардың бір бөлігі халықаралық саудадан түсетін салықтардың өсуімен жабылуы мүмкін, бірақ нэтижесінде бюджетке түсетін салмақ ұлғая түседі.

*

Ол өз кезегінде бәсең ақша-несие саясатын жүргізуіне экелуі мүмкін. Себебі, ол көбінесе жұмыстылық пен бюджет ұғымдарына тәуелді болып отырады. Ал девальвациядан пайда болған басымдылықтарды сақтау мақсатында еңбек ақымен бюджеттік шығындар көлемін шектеу өте қажет.

Девальвацияның табысты болуы мемлекет бюджетінің дефициттік акша имиссиясы аркылы қаржыландырылып, соның көмегімен нақты валюта багамы қалыптасып, бәсекелесті қабілеті қалпына келуіне байланысты болады. Мәселе, тек валютаны ьаға өсу қаркынымен салыстырғанда каншалықты девальвациялау қажет болғанында, өйткені валюта жэне тауар рыноктарында экономикалык сілкіністерге бейімделу жылдамдықтары эртүрлі.

Мемлекет сыртқы сауда жагдайларының нашарлауымен кезікск, валюта девальвациясын пайдалануда өте сак болуы кажет. Егер экономика импортқа катты тэуелді болса, онда девальвация кезінде импорттық шикізатты пайдаланатын жергілікті өндірушілер шығыны жогарылап кетеді. Осының салдарынан өз негізінде ішкі нарықтагы бағалар деңгейінің жоғарлауы, ұлттық валютаның нақты кымбаттауы, бәсекелестік қаблеттің төмендеуімен ағымдағы операциялар балансының нашарлауына әкеледі. Бұл жағдайда бэсекелестік қаблетті қалпына келтіру мэселесі экономика құрлымын қайта құру, инвестициялық саясатты қайта қарастыру сияқты жолдармен шешілуі тиіс.

Әр түрлі елдер экономиканың дагдарысынан эр түрлі валюта бағамдарының тэртібі саясатын пайдалану арқылы шыкканы бэрімізге де белгілі. Мысалға,соғыстан кейінгі Жапония экономикалық дағдарыстан бекітілген айырбас багамы бар ақша бірлігімен шыққан Тайвань болса иілмелі бағам тэртібінің екі жақты жүйесін қолданған. Мемлекеттің ішкі бағалар деңгейінің әлемдік нарық бағалар ара қатынасымен орнатылған ұлттық валюта бағамы халықаралық есеп айырысу жүйесіндегі тепе-теңдікті колдауды камтамасыз етеді. Валюта бағамының төмендеуі, не жоғарлауы төлем балансының жағдайын бұзады. Ұлттық валютаның артық мөлшері эмиссия әсерінен ішкі рыногтағы құнсыздануы жэне басқа елдердің ұлттық экономикаларымен тепе-теңдіктің бұзылуына әкеледі. Сондықтан валюта қатынастарындағы мемлекеттік реттеу аясы өзара есеп айырысудағы тепе-теңдікті қам тамасыз ететін ұлттық валютаның басқа валюталарға қатысты бағамдарын анықтауда болып отыр. Валюта бағамын реттеу эдістерінің саны өте көп. Ол тікелей немесе жанама әсер ету арқылы жүзеге асырылады.

Тікелей тәртіп белгілеу немесе валюталық шектемелер, көбінесе көп мөлшерлі төлем балансының дефициті жэне үлкен сыртқы борыш жагдайында қолданылады. Валюталык шектемелер төлем балансының мынандай тауарларын түзетеді: сауда балансы, қызмет көрсету мен саудалық емес операциялар балансы, капитал қозғалысымен несиелер балансы. Валюталык бағамға жанама әсер етудің мэні реттеудің нарықтық әдістерін пайдаланып, соган сәйкес акша-несие, валюта және салык бюджеттік саясат жолымен қолдану болып табылады.

Валюта бағамына сонымен қатар, үкіметтің белгілі бір іс-әрекеті нэтижесінде қалыптасатын экономикалық жағдайда әсер етеді. Ұлттык валютаның қалқымалы багамы мемлекеттік экономикалық жағдай өзгерісіне байланысты ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкүндік береді. Еркін ауытқымалы валюта бағамы кезінде сыртқы сауда балансының нашарлауы (теіс сальдо) валюта жағдайына әсер етіп, оның бағамының төмендеуіне әкеледі. Елдің шетел валютасының ағымы айналымдағы ұлттык ақшалардың жалпы массасын азайтпайды да, ақша бірлігі бағамы төмендей бастайды. Сөйтіп ұлттық валюта бағамы әлемдік нарықта қалыптасатын жағдайды өте сезгіш болады.

Қалқымалы бағам кезінде сыртқы экономикалык тепе-теңдікті реттеу қарыз капиталы нарыгында пайыз қойылымын өзгерту арқылы әсер етуге бағытталған ақша-несие аясындағы анықталатын пайыз мөлшерінің деңгейі инвестициялық сүраныстың өсу немесе төмендеуіне тікелей әсер етіп, одан кейін жалпы сұранысқа эсерін береді. Пайыз қойылымының өсуі инвестициялық белсенділікті арттырып елге қоса инвестицияларды тартады. Ал пайыз қойылымының төмендеуі, керісінше, инвестицияларды шет елдерге бағыттайды. Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда тұрақты бағамының төмендеуі

*

экспорттық өнімге шығындар өсуіне ықпал етіп мемлекеттщ импортқа шығындарын жоғарлатып сыртқы карыз көлемі мен қарыздың негізгі бөлігі мен пайыздарын өтеуін жоғарлатады. Бюджеттік шығындармен бюджет дефицитінің өсуі байқалады. Соңғысының көлемі улттык валюта бағамының төмендеу дэрежесіне байланысты. Төмендеу неғұрлым көп болса, ұлттык валютада есептелетін дефицитті жабу шығындары соғұрлым өсе түсіп, мемлекеттің бюджеттің тепе-теңдігі бүзылуы жоғары тола береді. Шетел валютасының қымбаттауы үлттық валюта бағамы төмендеуі импортты үлғайтады жэне экспорттың тауарлар бэсеке қаблеттілігіне теріс әсер етіп, экспорттың өндіріс даму карқынын баялатады. Ол сыртқы сауда балансын нашарлатып, сыртқы сауда дефицитін үлғайтады.

2.Тепе- теңдік валюталық бағам. Валюта бағамынын қозғалысына орталық банк шетел валютасын сату мен сатып алу арқылы жүргізілетін валюта интервенцияларымен әсер етеді. Айналымнан үлттық валютаны шыгару арқылы орталық банк елдің төлем балансы дефициті кезінде бағамды жоғарылатуғ_а (қүлдырауын тежеуге) мүмкіндігі бар. Керісінше, шетел валютасын сатып алу аркылы, ол ақша массасын үлғайтуын төлем балансы оң сальдосы кезінде ұлттық ақша бірлігінің бағамын төмендетеді Сонымен бірге ұлттық валюта қалқымалы валюталық бағам кезінде төлем балансының жагдайына байланыссыз алыпсатарлық факторларға өте әсерлі болады. Оның бағамын жэне сыртқы экономикалық тепе-тендікті қолдап отыру еркін айналымдағы валюта қорларының зор көлемі болуын қажет етеді. Бағамға интервенция арқылы эсер ету бағытты болғанымен, қысқа мерзімді сипатта болады. Негізінен валюталық интервенцияның мақсаты үлттық валютаның бағамының валюта рьшогьшдағы жағдайьш мемлекеттегі экономикалық жағдайына сэйкестендіріп, оның төмендеп, не жоғарылап кетуін болдырмау. Сонымен қатар валюталық интервенцияның тиімді болуы, оның әсерінің ұлттық валюта бағамының өзгеру тенденциямен сәйкес бағьпталған кезде болады. Одан басқа сыртқы рыноктардағы валюта интервенциялары іші резервтерінің көлеміне тікелей эсер етіп, сол арқылы айналымдағы ақша мөлшеріне әсер етеді. Бірақ бір ақша-несие саясатьш ішкі нарықга жүргізу мен сыртқы валюта рыноктарындағы экономиканың белсенділікті бөлу мүмкіндігі бар. Бүл әдіс стерилизация деген атауға ие болып, сыртқы рыноктағы шетел валютасында көрсетілген активтердің әрбір сатылуын, ел ішінде багалы қағаздын ашық рыногында сондай көлемде сатып алумен қатар жүргізіледі. Жэне, керісінше сыртқы рыноктағы эрбір сатып алу ішкі рьшоктағы сондай көлемде сатумен жүреді.

Бекітілген валюта бағамы кезінде төлем балансы көлеміне не әсер етеді? Төлем балансына әсер етуді екі бөлікке бөлуге болады: сауда балансына әсер ету мен капитал қозғалысы бойынша балансқа эсер ету. Сауда балансы немесе экспорт пен импорт айырмасы; үлттық өнім шығарумен теріс байланыста, ал валюта бағамына оң байланыста болады. Сонымен қатар, ол шетел сұранысының тәуелсіз өзгерістерге байланысты, мысалга шетел автомобильдерін сатып алудан жергілікті автомобильдерді сатып алуға көшуі сияқты өзгеруі мүмкін. Төлем балансының қаржылық бөлігі ең алдымен пайыз қойылымына (ел ішінде жэне сыртқы) тэуелді болады. Жоғары пайыз қойылымы шетелден капиталды тартады, бірақ ол қарқынды инфляция эсерінен номиналды пайыз өсуі емес, нақты пайыздар өсуімен сипатталуы тиіс. Түйсік негізінде оңай түсінілетін, жоғары пайыз қойылымы біздің елге шетел капиталын тартып, төлем балансының.оң сальдосын береді деген түжырым рас, бірақ ол қыска мерзімде (пайыз көтерілгеннен кейін бір жыл немесе одан аз мерзім) әрекет етеді. Ұзақ мерзімде бүл механизм жұмыс істемей, тіпті кері бағытта екі себептен эрекет ете бастайды:

Алдымен жоғары пайыз мөлшері, шетелден қарыздарды инвесторлардың елімізде қарыз формасында сақтаған өз активтер корларын қайта құрғанша тартады. Бірақ ол қайта кұру процесі

біткенде оның ағымы саябырлай бастайды.

Егер пайыз қойылымын жоғарылату қысқа мерзімде шетелден капиталдарды тарту мен төлем балансын жақсартуды жүзеге асырса, одан кейін бұл жоғарылату кері нәтижелерге алып келеді.

Оның себебі қарапайым - алынған қарыздар қайтарылуы тиіс. Егер

*

жоғары пайыз койылым бүгін бізге қарыз берсе, ертең оны пайыздармен қаайтару керек, Біз жоғары пайыздарды капиталдар

(қарыздарды) тартуды пайдалану туралы, қарыздардың негізгі

сомасы гана емес, оған жоғары пайыздарды төлеуге көңіл бөлмей айта алмаймыз.

Осы себептерге байланысты пайыз койылымын жогарылату елдің төлем балансын жақсартады деген түжырым тек қысқа мерзімде ғана рас болады. Сондықтан осы пайымдауларды пайдалану, экономикалық саясат алдында тез арада дағдарыстың алдын алу мақсатында ғана колданылуымүмкін. Өйткені үзак мерзімде жогары пайыз мөлшері жалпы төлем балансына кері әсер ететіні белгісіз.

Мысалға, Корей Республикасының жүргізген валюта-несие саясатының тиімділігі шетел несиелерінің тартуының колайлы тәртібінде жатыр. Бүл ішкі жэне сыртқы нарықтагы үсынылатын несиелер арасындағы пайыз койылымдарындағы айырмасымен түсіндіріледі. Көрсете кететін жагдай, Корей Республикасының Үкіметі мен Орталық банкі тартылған қарыздарды реформалаудың бастапқы сагыларында өте тиімді пайдалана білді. Одан кейін шетел капитал салымдарының тиімділігі күрт төмендеп кетті, оның себебін бақылау жоқтыгымен түсіндірілді. Бүл тәжірибе Қазақстан үшін өте пайдалы. Дамуды ынталандыруда шетел қарыздарын алу кездерінің болуы өте маңызды, бірақ мәселе оны пайдалануда, бақылау үйымдастыруда болып отыр. Бүл мәселе қазіргі уақытта өте маңызды болуда, өйткені несиелеудің ішкі жэне сырты нарықтагы пайыз қойылымдары арасындағы айырмашылық кәсіпорындарды ішкі рынокта қарыз алуға ынталандырмайды.

Корея Республикасының Орталық банкі валюта бағамын реттеу мэселесіне айырықша көңіл бөлді. Кореялық волютаның долларға қатысты ақылды девальвациясы корей тауар өндірушілерінің сыртқы рыноктарда бэсеке қабілеттілігінің жоғарылауына ықпал етті. Өкінішке орай, біз оны Қазақстанның Үлттық банкі туралы айта алмаймыз. Бірақ девальвацияның тек қысқа мерзімде ғана тиімді болатынын ешқашан естен шыгармау керек. Әйтпесе ол төлем балансындағы бұрмалау мен елдің сыртқы экономикалык орнының нашарлауына әкеледі.

Қорытынды

Айырбас валюта багамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің жэне баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету катар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты

болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі эсер етпейді. Ұлттық күшеюге экспортқа жүмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бэсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Соган қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетінің жоспарлаудың түрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта багамдарымен жүмыс істеуге ұмтылады.

Лекцияға әдістемелік нүсқаулар

Дәрісте берілген материалдарды қарастыруда валюталық бағам ның халықаралық жэне сыртқы саудадағы маңызын зерттеу керек. Өйткені, қандай да болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық

түпкі мақсаты - халықаралық бағалар тұрақтылыгын, экономикалық өсу мен толық жүмыстылықты қамтамасыз ету.

Әдебиеттер

37. Д.М. Мадиярова. Внешняя торговля РК в мировом хозяйстве.- Алматы.Классика, 2003

38. Стровский Л.Е. Внешнеэкономическая деятельность предпрития. Учебник.-М:ЮНИТИ, 2001

39. Мадиярова Д.М. Мировые торговын рынки.-Алматы, 2005.

*

40. Айтбаев Қ. ҚР-ң кеден саясатының калыптасуы.-Алматы: Философия және саясаттану институты, 2003.

Теориялық білім бақылауының сурақтар мен тапсырмалар нусқаулары Репродуктивті деңгей

1 .Ұлттық валюта курсының халықаралық сауда қатынастарына эсері?

28. Ішкі пайыз қойылымының өсуі дегеніміз не?

29. Валюта бағамының нақты тиімді индексі дегеніміз не?

Репродуктивті-практикалық деңгей

11. Параллельді нарықтағы бағам дегеніміз не?

12. Айырбас бағамының нақты тиімді индексі дегеніміз не?

13. Тұтыну бағамы дегеніміз не?

Шығармашылық деңгей

8. Девальвация салдары қандай?

9. Экспансионистік ақша-несие саясаты дегеніміз не?

*

Теориялық білім бақылауының сурақтар мен тапсырмалар нусқаулары Репродуктивті деңгей

41. Сауданы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдарын ата?

42. Экспорттық квотаның мәні неде?

43. Кедендік тариф жэне оның түрлері?

Репродуктивті-практикалық деңгей

30. Лицензиялар мен квоталар мәні неде? Өз жауаптарыңызды негіздеңіз.

31. Преференциалды режим дегеніміз не?

Шығармашылық деңгей

11. Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің кажеттілігі неде?

Жоғарыда айтылған тарифтер мен жеңілдіктер, квоталардың сіздің ойыңызша кайсысы елімізді дамыған, неліктен?

Тақырып 4. Сыртқы экономикалық қызметтегі кеден операциялары Мақсаты: Сырткы экономикалық кызметтегі кеден операцияларын жүзеге асыруды көрсету

8. Сыртқы экономикалық байланыс жэне кедендік операциялар

9. Кедендік операцияларды жүргізу барысы

1. Сыртқы экономикалық байланыс жэне кедендік операциялар Қазіргі уақытта шетелдермен сыртқы экономикалық байланыс жүргізу, әлемдік нарықта пайда табудың мүмкіндіктерін қарастыру - менеджменттің экзотикалық формасы емес, кез-кеген кэсіпкерліктің кез-келген түрі үшін қажеттілік болып табылады. Сыртқы экономикалық байланыстың қажеттілігі келесі себептерге байланысты:

• кәсіпорынның жоғары кірісті болуы үшін саясат жүргізу үлттық шекарада көп жағдайларда шектелген болады, кейде оны "барлық шөп жилініп біткен" сөзімен алмастырады;

• шикізат қоры мен түтушылардың эртүрлі болуы елдерде баганың көп төмендеуіне экеліп соқтырады жэне өзара тиімді алмастыруларға кері жагдайлар жасайды

• еңбек ресурстарының сапасы мен санының эртүрлілігі, олардың квалификациясы, түтыну деңгейі мен нақты жалақысы мөлшері эртүрлі елдерде бүл факторларды кірістің көзі ретінде пайдалануға мүмкіндік береді:

• экономикалық дамуда артта қалған елдер үшін халық санының көп болуы бұл нарықта жогарғы технологияларды, тауарларды сатып алуға қолдануға мүмкіндік береді

• қызмет көрсету саласы дамымаған, сонымен қатар тауарлармен кызметтерге үлкен сүраныс болатын елдерде жағдайын жақсарту бүл бағыттағы халықаралық экономикалық саясатты маңызды етеді;

• үлттық нақыштағы тауарлардың әлемдік нарыққа шығуы сыртқы экономикалық саясат үшін маңызды, оларды мақсатты түрде отандық нарықта өндіріп, шетелге сатады;

Қазіргі сыртқы экономикалық саясатқа оң әсер етушілер:

• элемдік экономиканың жақандануы, ягни елдер арасындағы саяси жүйе, шаруашылык қатынастардың үнемі дамуы мен кеңеюі;

• бүкіләлемдік жэне аумақтық қаржы-кредиттік жүйенің біртүтастығын кұру - хаықаралық экономиканың негізі болып табылады;

• мемлекеттер арасындағы тауар қатынастарын жеңілдететін барлық трнаспорт түрлерінің жедел дамуы;

• келіссөз жүргізу процесін жеңілдететін байланыс қүралдары мен комуникация жүйенің (телефоннан интернетке дейін) жедел қарқынмен дамуы;

Халықаралық саудаға кері әсер етушілер:

*

қатысушы мемлекеттердің нормативтік документтерінің сәйкес келмеуі; ұлттық ақшаны айырбастау;

мемлекетте саяси және сонымен қатысты экономикалық тұрақсыздық;

мемлекеттік стандарттардың шикізатқа, материалға жэне тауарларға байланысты

айырмашылықтары;

документтерді рәсімдеу қиындыктары;

кеден барырлері (жоғары кедендік төлемдер, қиын ережелер) тілдік барыр;

Сыртқы экономикалық байланыс жэне оның негізгі багыттары туралы шешім қабылдау үшін ең бастысы потенциалды әріптестің шаруашылық деңгейінің салыстырмалы анализі мен сол мемлекетте саяси-экономикалық жэне үлттық-мэдени жағынан танып білу болып табылады.

Шаруашылық деңгейінің дамуына байланысты мемлекеттер келесі топтарға жіктеледі:

44. қазіргі заманғы өндірісті жэне дамыган нарықтық қатынастагы;

45. дамыган нарықтық қатынас жолында келе жатқан өндірістің мол мүмкіндіктері бар;

46. өз өндірісін дамытушы, қазіргі замангы ауылшаруашылык өндірісі мен нарықтық экономикасы бар елдер;

47. шикізат экспортына бағытталған, дамымаған өндірісі бар бай елдер;

48. мол шикізат қоры мен еңбек ресурстарына өте бай және экономикалық дамудың алғашқы сатысында келе жатқан кедей елдер;

Сонымен, бірінші топтағы елдер барлық басқа топтағы мемлекеттермен еркін өзара байланыста, яғни тауар амаса береді, ал екінші топтағы елдермен ең алдымен үшінші және бесінші топтағы мемлекеттермен экономикалық қатынастарды дамытуға тырысады.

Мемлекеттегі саяси-экономикалық жағдайды - яғни бизнес бойнша потенциалды әріптестерді таңдау келесі белгілері бойынша сипатталады:

елдегі саяси тұрақтылық; азаматтық қогам, демократиялық бостандық.

Халықтың өмір сүру деңгейі "экапорттық - импорттық климат"

Мемлекеттің валюталық саясаты;

Мемлекеттің экономикалық саясаты; льготалар, қүқық қорғау, заңдар мен қауіпсіздікті сактау туралы кепілдік.

Мемлекеттің ұлттық-мэдени ерекшеліктерін білу табысты кәсіпкерлік үшін маңызды роль атқарады. Мысалы, кәсіпкер неміс халкының бірінші асты ішпейтінін, мүсылмандармен иудейлердің шошқа етін жаратпайтынын, корей халқының ит етін, татарлардың жылқы етін, ал француздардың бақаларды жейтінін білуі қажет.

Фирманың (кәсіпорынның) сырқа шығуы кәсіпорнның ішкі қажеттілігін не шеттен келген үсыныстармен байланысты болуы мүмкін. Осы жағдайларда тауардың қандай түрі жэне қандай мөлшерде шығарылуы мен әкелінуі, сонымен қатар кандай елдерден жэне қай елдерге, қандай нарыққа бейімделуі керектігін шешіп алу керек.

Нарықты таңдау барысында келесі жағдайларға көңіл аударған жөн: мүмкін сатулар мен жеткізулер көлемі;

бизнестің ұлғаюы үшін даму перспективалары мен тенденциялары; нарықтың көлеміне бэсекеге қабілетті тауарлардың болуы;

жағдайдың белгісіздігі мен информацияның жоқтығына байланысты тэуекелдік;

Кэсіпорынның сыртқы экономикалық іс-эрекетінің формалары.

Кәсіпорынның сыртқы экономикалық істері негізгі 3 формада жүзеге асады: экспорттық-импорттық операциялардың жүргізілуі кезінде; шетел инвестициялармен кэсіпорын құру жолымен; бірігіп жұмыс жасау нәтижесінде;

Экспорттық-импорттық операциялар 2 түрлі тәсімен жасалуы мүмкін: тікелей жэне

жанама

*

Тікелей операциялар кезінде кәсіпорын экспорттык-импорттық операцияларды өздері жүргізеді. Бұл кезде олар өздерінің жеке маманданған істерін қолданады, сонымен қатар шетел агенттері арқылы әсер етеді.

Ал жанама операциялар кезінде бұл операциялар тэуелсіз делдалдар арқылы жүзеге асады, яғни халықаралық сатушылар арқылы.

Тікелей операциялар алғашқы капиталдың көп болуын, даярланған кадрларды, шетелде орналастырылған аппараттар мен үлкен тәжірибені қажет етеді. Сондықтан мұндай операцияларды ресурстары мол үлкен кәсіпорындар жүргізеді.

Жанама операциялар онша үлкен емес кэсіпорындарға, яғни халықаралық комерцияны енді бастағандар мен тәуекелге барудан бас тартатындарға тэн.

Экспорттық-импорттық операциялардың активті жэне пассивті түрлері болады. Активті түрі шетел мен отандық нарыкты дамыту стратегиясымен байланысты, пассивті - күнделікті тапсырмаларды шешуді мақсат түтады.

Экспорттық-импорттық операцияларды жүргізу технологиясы мына циклдар бойынша жүзеге асады:

Нөлдік цикл - экспорт пен импорт көлемін анықтау. Мұнда экспорттык қажеттіліктерді анықтау жүреді.

Бірінші цикл келесі қадамдардан түрады:

экспортер нарықты зерттейді және сатылу туралы болжаулар жасайды; импортер де зерттеп, сүраныс не тапсырыс жасайды;

экспортер импортерден сұраныс не тапсырыс алғандығын растайда жэне оның шарттарын сараптайды;

импортер экспортерден үсыныс алғандығын растайды және шарттарын талдайды; экспортер сауда әріптесін таңдайды, импортер таңдаумен не келіседі не келіспейді;

Екінші цикл - контракт жасау:

экспортер тапсырысты кабылдап проектің контрактын даярлайды.

Импортер де, өзара келіседі.

Үшінші цикл - контрактың орындалуын қамтамасыз ету:

қажет жағдайда экспортер импорттық лицензияны даярлайды.

Жүкті сақтандырады, шекарадан өткізу документтерін даярлау екі жақта.

Импортер банкі экспортерге ақша аударады.

Төртінші цикл - тауарды яғни жүкті тиеу, алып бару:

экспортер тауарды шығарып беруге даярлайды және дейін жеткізеді.

Келісілген жерге дейін жеткізеді.

Экспортер елі жүкті тексереді

Экс пен имп тауарлардың шекарадан өткендігі туралы ақпарат алады.

Импортер кедені тексереді, салықтар мен алымдар белгілеп, тауардың аынуына рұқсат береді. Бұл "жүктің кедендік тазартылуы" деп аталады.

Бесінші цикл - есептеу операциялары:

экспорт импортке коммерциялық агентті жібереді. импорт бағасын келіскендей төлейді.

Алтыншы цикл - қорытынды операциялар: есеп жасалынады

2. Кедендік операцияларды жүргізу барысы. Сыртқы экономикалық байланыс кезінде тауар шекарадан өтетіндіктен оны текскру керек. Яғни заң жүзінде істің атқарушы мен мемлекеттердің құқықтарын қорғау. Бұл жүмыстарды кеден қызметі атқарады. Олардың негізгі міндеттері шекарадан өткен жүкті қадағалау мен оларға салық белгілеу болып табылады. Кеден бекеттері тауар өтетін шекараларда, порт-қалаларда болады. Олар теміржол, теңіз, эуе кедендері болуы мүмкін.

Кеден операциялардың жүргізу кезінде міндеттері: кеден заңдарын сақтау

- тауарды тексеру

контрабандамен күрес

*

тыиым салынған тауарларды тәркілеу кеден алымдары тауарды сақтауға алу - тауарларды тіркеу

Шекарадан өту кезінде кеден декларациясын, тауардың жасалуы жөнінде құжат, экспорттық не импорттык лицензия, санитарлык тексеру туралы мэлімет көрсетуі тиіс. Кедендік төлемдердің келесі түрлері бар: кедендік баж

кедендік рәсімдеулер, тауарды өткізу, ақпарат беру, лицензия беру үшін төлемдер акциздер

қосылған құн салығы

Шекарадан өтетен тауарлар мен транспорт кұралдарына кедендік режим орнатылған:

49. импорт - елге әкелінетін тауарлар

50. реймпорт - салық пен төлемдерді 1 рет төлейді.

51. транзит - тауарлар екі ел кедендерінің арасында төлемсіз жүреді

52. кедендік склад (қойма) - сақтау

53. бажсыз сату дүкені - аэропорт, порттарда бажсыз түру

54. тауардың уақытша әкетіуі мен әкеінуі- кедендік салықтан босатып тауарды колдану

55. экспорт - тауарлар сыртқа шағарылады

56. реэкспорт - алдын-ала әкелінген тауарлар

57. мемлекет пайдасына тауардан бас тарту - тауар иесі бас тартады

58. тауарды жою - көзі жойылады.

Қорытынды

Фирманың (кәсіпорынның) сырқа шығуы кәсіпорынның ішкі кажеттілігін не шеттен келген үсыныстармен байланысты болуы мүмкін. Осы жағдайларда тауардың қандай түрі жэне қандай мөлшерде шығарылуы мен әкелінуі, сонымен қатар қандай елдерден жэне қай елдерге, қандай нарыққа бейімделуі керектігін шешіп алу керек.

Сыртқы экономикалық байланыс және оның негізгі бағыттары туралы шешім қабылдау үшін ең бастысы потенциалды әріптестің шаруашылық деңгейінің салыстырмалы анализі мен сол мемлекетте саяси-экономикалық және үлттық-мәдени жағынан танып білу болып табылады.

Лекцияға эдістемелік нүсқаулар

Дәрісте берілген материалдарды қарастыруда сыртқы экономикалық байланысқа оң эсер етушілер жэне кедергілеріне назар аударған жөн. Сондай-ақ, импорттық операцияларды жүргізу технологиясының циклдарына назар аударыңыз.

Әдебиеттер

32. Д.М. Мадиярова. Внешняя торговля РК в мировом хозяйстве.- Алматы.Классика, 2003

33. Стровский Л.Е. Внешнеэкономическая деятельность предпрития. Учебник.-М:ЮНИТИ, 2001

34. Мадиярова Д.М. Мировые торговын рынки.-Алматы, 2005.

35. Айтбаев Қ. ҚР-ң кеден саясатының қалыптасуы.-Алматы: Философия және саясаттану институты, 2003.

Теориялық білім бақылауының сүрақтар мен тапсырмалар нүсқаулары Репродуктивті децгей

11. Сыртқы экономикалық байланысқа оң әсер етуші қогамдық факторларды ата.

12. Сыртқы экономикалық байланыстың негізгі кедергі күштерін көрсет.

*

59. Шаруашылық деңгейінің дамуына байланысты мемлекеттер қандай топтарға жіктеледі?

Репродуктнвті-практикалық деңгей

36. Кеден бекеттері кай жерлерде орналасады?

37. Кеден операциясының негізгі мақсаттары?

38. Кедендік төлемдердің түрлері?

Шығармашылык деңгей

11. Шекарадан өтетен қандай тауарлар мен транспорт құралдарына кедендік режим орнатылган?

12. Сіздің ойыңызша, шекарадан өтетен қандай тауарлар мен транспорт құралдарына кедендік режим орнатылган жөн?

Тақырып 5. Шетел инвестицііялармен кэсіпорын кьізметін реттеу

Мақсаты: шетел инвестициялармен пайда болған кәсіпорындардың құрылу эдістерін зерттеу, шетел кэсіпорындары түрлерін зерттеу, оларды тіркеу негізін зерттеу.

8. Шетел инвестицияларымен кэсіпорындардың құрылу жолдары

9. Кәсіпорындарды тіркеу

І.Шетел инвестііцияларымен кәсіпорындардың құрылу жолдары. ҚР территориясында кәсіпкерлікпен айналысам деген эрбір тұлғаға ҚР заңнамасы түрлі мүмкіндіктер береді, ал кәсіпті тіркеу күрделі іс емес.

ҚР заңнамасы шетел инвестициясының қандай да бір формасымен негізделген, ҚР заңнамасымен рұқсат етілетін қызметті жүзеге асыру Қазақстан территориясында негізделген жеке немесе заңды тұлгалар қызметі сияқты жагдай жасалғанына кепілдік береді (кейбір шетелдік инвестициялар үшін шектелген немесе жабық салалардан басқа).ҚР «Инвестициялар туралы» Заңына сәйкес шетелдік немесе жергілікті инвестициялар айырмашылығы жоқтың қасы. Шетелдік инвесторлар үшін кәсіпкерлікті жүзеге асырудың келесі жолдары бар:

Шетелдік кәсіпорын - бұл Қазақстан заңнамасына сәйкес Қазақстан территориясында құрылган , толыгымен шетелдік инвестордың үлесінде болатын (құрылтайшы немесе құрылтайшылары шетел азаматтары жэне шетелдік заңды тұлғалар) заңды тұлға.

Біріккен кәсіпорын - бұл Қазақстан заңнамасына сәйкес Қазақстан территориясында құрылған үлесінің (акция) бір бөлігі шетелдік азаматқа (азаматтарға) немесе шетелдік заңды тұлгаға тиесілі, ал бір бөлігі қазақстандық азаматқа (азаматтарға) немесе заңды тұлғага тиесілі болатын заңды тұлға.

Заңды тұлғаның филиалы немесе өкілеттілігі - бұл Қазақстан территориясында орналасқан шетелдік ұйымның жеке құрылымдық бөлімі , жеке кэсіпкер.Басқа елдің территориясында тіркелген кэсіпорындарға да Қазақстан территориясында кэсіпкерлікпен айналысуға тыйым салынбайды. Мұндай жағдайда кәсіпорын қызмет жасау орнында тіркелуге міндетті, салықтық заңнамалар резиденты жэне “резидент емес” сияқты ұғымдар арқылы операцияларды жүзеге асырады.

Резидент дегеніміз - Қазақстан Республикасында тұрғылықты тұратын немесе өмірлік мүдделердің орталығы Қазақстанда болатын жеке тұлға.

ҚР Резидент заңды тұлғалар деп ҚР заңнамасына сәйкес құрылған жэне олардың тиімді басқару органы ҚР территориясында орналасқан заңды тұлғаны айтады. Бұл сипатқа сэйкес емес жеке жэне заңды тұлғалар резидент емес деп танылады.

*

2. Кәсіпорынды тіркеу. Шетелдік кэсіпорын жэне біріккен кәсіпорын шетел қатысуымен болатын екі түрлі кәсіпорын. Шетел қатысуымен қүрылған кәсіпорынды, филиал мен өкілеттілікті тіркеу Қазақстандық заңды тұлғаларды тіркеудің мемлекеттік тэртібімен өтеді. Одан бөлек Әділет органдарына келесі құжаттарды өткізуі тиіс:

- шетелдік заңды тұлғаларға - заңнамаға сәйкес атаулы субъекттің өз елінің заңды тұлға екенін растайтын құжат, қазақша жэне орысшага аударылған нотариалды расталған көшірме.(эдетте, мемлекеттік тіркеу жөнінде куәлік жэне устав)

-шетелдік азамат үшін - төлқұжат көшірмесі, қазақша және орысшаға аударылған нотариалды расталған көшірме .

Сондай-ақ, шетелдік азаматтарға Қазақстанға кірмей-ақ өкілеттілік аркылы кэсіпорынды тіркеуге болады.

Қатысушысы шетелдік заңды тұлға болатын заңды тұлғаны тіркеу кезінде келеңсіз жағдайлар туындауы мүмкін.Мұндай жағдайда ҚР «Мемлекеттік тіркеу туралы» Заңы әделет органдарына салык комитетінен берілетін қазақстандық бюджетке төленуі тиіс қарыздардың барлығы немесе жоқтығы жөнінде анықтама қағаз сұратады.

Шетелдік заңджы тұлғаның филиалын немесе өкілеттілігін тіркеу үшін жоғарыдағы анықтама қағаздардың қажеті жоқ. Филиалды ашып жатқан заңды тұлғаның барлық құжаттары қазақша жэне орысша тілдерге аударылуы тиіс. Кэсіпорын қатысушылары болып табылатын шетел азаматтарына да салық комитетіне тіркеліп, салық төлеуші куэлігін алуы қажет.

ҚР салық комитетінің пайымдауынша, жеке кәсіпкер - бұл заңды тұлғаны қалыптастырмай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын жеке тұлға, резидент немесе резидент емес болуы мүмкін. Салық кодексі эрбір кэсіпкерлікті жүзеге асыратын резидент емес жеке тұлғаны салық органына келіп, кәсіпкерлік қызметті жүзеге асырғаннан бастап, 10 жұмыс күні ішінде тіркеуге тұруына міндетті етеді. Резидент емес заңды тұлғаның тұрақты мекемесі болып кэсіпкерлікпен қызметін жүзеге асырумен байланысты өндіріс, сауда, кеңсе, офис орындарын түсінеміз. Алайда, салык салу тұрғысынан алғанда, шетел қатысумен кәсіпорынды ҚР резиденті етіп тіркеу оңайлау болып табылады. Бұл жағдайда , кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде салық салудағы барлық нормалар қолданылады.

Қорытынды

ҚР заңнамасы шетел инвестициясының қандай да бір формасымен негізделген, ҚР заңнамасымен рұқсат етілетін қызметті жүзеге асыру Қазақстан территориясында негізделген жеке немесе заңды тұлғалар қызметі сияқты жағдай жасалғанына кепілдік береді. Шетел қатысуымен құрылған кэсіпорынды, филиал мен өкілеттілікті тіркеу Қазақстандық заңды тұлғаларды тіркеудің мемлекеттік тәртібімен өтеді.

Лекцияға эдістемелік нұсқаулар

1. Дәріс материалын терең меңгеру үшін шетел инвестициялармен кәсіпорындардың құрылу тэсілдеріне, сондай-ақ оларды тіркеу шарттарына назар аудару қажет.Шетелдік заңды тұлғаны тіркеу тэртібі қандай?

Әдебиеттер

60. Д.М. Мадиярова. Внешняя торговля РК в мировом хозяйстве.- Алматы.Классика, 2003

61. Стровский Л.Е. Внешнеэкономическая деятельность предпрития. Учебник.-М:ЮНИТИ, 2001

39. Мадиярова Д.М. Мировые торговын рынки.-Алматы, 2005.

40. Айтбаев Қ. ҚР-ң кеден саясатының қалыптасуы.-Алматы: Философия жэне саясаттану институты, 2003.

Репродуктивті децгей

1. Шетелдік заңды тұлғаны тіркеу тэртібі қандай?

*

62. «Шетелдік кәсіпорын» дегеніміз не?

63. «Біріккен кәсіпорын» дегеніміз не?

Репродуктивно-практикалық децгей:

41. Шетелдік кәсіпорындар мен отандық кэсіпорындардың айымашылыгы неде?

42. Шетелдік кәсіпорынды тіркеудің шетелдік кэсіпорын филиалын тіркеуден айырмашылығы неде?

Шыгармашылык деңгей:

11. Отандық кэсіпорындардың қызметіне шетел инвестициясының қатысу қажеттілігі неде?

12. Егер Сіз шетелдік кәсіпорынды тіркеуге қажетті құжаттарды бекіте алсаңыз оган тіркеуге қажетті қандай міндетті кұжат қосар едіңіз?

Тақырып 6. Капиталдың халықаралық қозғалысы жэне халықаралық несиелеудің сыртқы экономикалық қызметтегі алатын орны

Мақсаты: Қазіргі уақыттағы капитал қозғалысының динамикасымен таныстыру, оның Қазақстанның сыртқы экономикалық қызметтегі алатын орнын анықтау

1 .Капитал қозгалысының қазіргі кездегі масштабтары және динамикасы

8. Капиталдың халықаралық қозғалысының формалары

9. Тікелей инвестициялардың себептері және құрамы

10. Портфелдік инвестициялаудың себептері мен түрлері

11. Қарыз капиталының халықаралық қозғалысы

І.Капитал қозгалысының қазіргі кездегі масштабтары және динамикасы

Әлемдегі капиталдар қозгалысы, оның елдер арасындағы белсенді миграциясы халықаралық экономикалық қатынастардың маңызды формасы мен бөлігі болып табылады.

Капиталды шетке шығару дүниежүзілік шаруашылықты тереңдете дамыту кезеңіндегі тауарды шетке шығару монополиясын жойды. Тауарды шетке шығаруды толыктыра және негіздей отырып, ол ХЭҚ жүйесінде анықтаушы қызметін атқара бастайды. ОЭСР бағасы бойынша, 80-жылдары (1983 жылдан) тікелей инвестициялардың орташа жылдық өсу қарқыны 34% тең болып, ол әлемдік сауда өсім қарқынынан 4 есе көп

*

болды. 90-жылдар басындағы қысқа мерзімдік дағдарыстан кейін, ол қайтадан элемдік сауда айналым өсімінен артык бола бастады.

Халықаралык капиталдар рыногы қазіргі заманда әлемдік экономиканың іс- эрекетінде, халықаралық шаруашылық байланыстарын дамытуда анықтаушы элемент болып табылады.

Капиталды шетке шьғару - бұл жүйелі түрде пайда алу жэне басқадай экономикалық, саяси үтыс мақсаттарында ақшалай немесе тауар түріндегі құндылықтардың шет елге ауысуы. Капиталдың шет елге ауысуын (капиталды шетке шыгару) дегеніміз - бір елдің үлттық айналымынан капиталдың бір бөлігін алып, оны қабылдаушы елдің өндірістік немесе айналым процесіне әр түрлі формалар (акшалай, тауарлы) арқылы ауыстыру процесін айтамыз, Бір елден екінші елге капитал ауысуы, ең алдымен, шығарушы елдің экономикалық дамуының сыртқы саудаға қараганда өсу қарқыны жогары болғанымен байланысты. Капитал экспортының қажеттігі дамыған елдерде капитал "молдығы" пайда болып, ол ұлттык экономикадағы пайда нормасының төмендеуі, оның массасының жогарылауымен өтелмейтіндігіне байланысты болды.

Капиталды шетке шығару мүмкіндігінің пайда болуы XIX гасыр соңында бірқатар артта қалган елдердің дүниежүзілік шаруашылықка тартылуына, олардың көбінде басты теміржол желілері салынып немесе салына бастауына, өндірістің дамуының қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етілуі мен жергілікті ақшалай қорлану қаржылары пайда болып, оны тауарлы өндірісті қарқынды дамуына қосылуга дайын болуына байланысты болды.

Статистика мәліметтері бойынша, соғыстан кейінгі жылдары сыртқы сауда көлемдері түрақты өсіп отарды, бірақ көбінесе бұл өсім капитал ауысуымен байланысты болды, басқаша айтқанда капитал экспорты тауарды шет елге шыгаруды ынталандырудың қүралы болған. Бұл төмендегі жагдайлар негізінде жүргізіледі: -капиталды шетке шығару тауарлы формада, мысалга машина, қүрал-жабдық жэне т.б. түрде жүзеге асырылды;

- капиталды шетке шыгару - бұл несиелеуші елде тауарды сатып алу үшін несиелер беру;

- капиталды шетке шығару - трансүлттық компаниялар шеңберінде ішкі фирмалық тауарлар ауысуы арқылы болды.

Капиталды шетке шығару арқылы капиталистік үдайы өндірістің қалыпты эрекет етуінің күрделі мэселелері шешіліп, елдіңтауарлы экспортының өсуіне эсер етеді. Осының нэтижесінде капитал экспорттаушы елде машина, құрал-жабдыққа ішкі сұраныс өсіп, пайда нормасынын төмендеу тенденциясы тоқтатылды.

Назар аударатын тагы бір жағдай, қазіргі кезеңде егеменді елдер арасындагы капитал ауысуы үшін барлық алғышарттар бар, ол халықаралық еңбек бөлінісі мен халықаралық өндірістің кооперациясымен күшейтілуде.

Капиталдың шет елге ауысу себептері арасынан донор-елдегі капиталдың салыстырмалы артықшылыгы ерекшеленеді. Бұл капиталды шет елде үлкен пайда алу мақсатында орналастырып, дивиденд немесе пайыздар арқылы пайда алу үшін жүзеге асырылады.

90-жылдарга дейін әлемде тиімді пайдалануды қажет ететін резервті капиталдың зор көлемдері қалыптасты. Олар сақтандыру компаниялары, зейнеттік, сенімділік, инвестициялық жэне тағы басқадай қорлар арқылы жинақталуда. АҚШ-тың өзінде 1995 жылы олардың активтері 8 трлн. доллардан асып түсті.

ХХ-ғасырдың екінші жартысында капиталды шетке шығару үнемі өсуде, Капитал экспортының өсу қарқыны тауарлы экспорт пен өндірісі дамыған елдердің ЖІӨ-нің өсу қарқынынан да асуда. Капиталды шетке шығару көлемінің күрт өсуі кезінде оның халықаралық миграциясы күшеюде.

Капитал қозғалысы халықаралық тауар саудасының субституты болып табылатындықтан, оның негізінде де тауар экспорт-тындағыдай себептер жатыр. Олар:

-рынокты кеңейту;

-жогары пайда алу;

*

64. шет ел ресурстарын сатып алу;

-саяси мақсаттар.

Бірақ бұл мақсаттар эр түрлі жолдармен жүзеге асырылады. Өйткені капиталды шетке шығаруды ынталандыратын өзіндік себептері де бар. Олар:

65. технологияльщ артъщшыльщ. Компанияның сату көлемінде

ҚЗТКЖ (НИОКР) -ға шығындар деңгейі жоғары болған сайын, оның капитал экспорты да жоғары болады.

-жогары маманданган жүмысиіы күиііі. Еңбекті төлеу деңгейінін

жоғарылығы компанияны капиталды экспорттауға итермелейді.

66. халъщаральщ маркетингте жинақталған тәжірибе мен

жарнамадағы басымдылықтар

67. өндіріс көлемдерінде үнемдеу. Сату көлемдерін ұлғайту

қажеттілігі компанияларды сыртқы рыноктарға шығуға итермелейді.

68. компаниялар көлемі, Көлемі неғүрлым ірі болса, капитал

шығару деңгейі соғұрлым жоғары болады.

69. белгілі бір тауар өндірісінің шоғырлану дэрежесі мен ел ішіндегі

бәсекенің күшеюі.

70. арзан өндіріс факторларын пайдалану мүмкіндігі.

71. транспорттық шығындардың азаюы.

72. сауда кедергілерін айналып өту.

-жергілікті рынок ерекшеліктерін жақсы білу.

Капитал миграциясынын еларалык формаларынын топтастырылуы. Капитал экспорты, оның белгілі әрекет етуінің принциптеріне сәйкес, эр түрлі формаларда жүзеге асырылады.

Өзінің мазмүны мен формасы бойынша шет елдік капитал салымдары эр түрлі болуы мүмкін. Олардың, шығу көздері бойынша мемлекеттік және жекеменшік капиталға бөлу қабылданған.

Мемлекеттік капитал салымдарын кейде халықаралық аренада ресми деп те атайды. Ол мемлекеттік бюджеттен немесе халықаралық ұйымдар шешімдері бойынша шет елдерге бағытталған немесе шет елдерден қабылданатын қаржылар.

Түрлері бойынша - бүл мемлекеттік қарыздар, несиелер, гранттар (сыйлар), көмек болып бөлінеді. Олардың қозғалысы үкіметаралық келісімдер арқылы шешіледі. Бүған халықаралық ұйымдардың (мысалға ХВҚ (МВФ) несиелері мен басқадай қаржылары жатады. Бірақ қандай жағдайда да бұл салық төлеушілердің ақшалары болып табылады.

Мемлекеттік капитал көбінесе қарыз түрінде шығарылады. Бірақ басқа қарыз капиталдары сияқты елде артық капиталдың болуынан емес, мемлекеттік бюджетте артық қаржылар жоқ, ол саяси сипатта болып, қарыз берушілерге пайызды алу арқылы жоғары табысты қамтамасыз етеді.

Жекеменшік капитал - бүл мемлекеттік емес көздерден алынып, жеке түлғалардың шет елге орналастырылатын немесе шет елден қабылданатын қаржылары.

Бұған инвестициялар, сауда несиелері, банкаралық несиелеу кіреді. Олар тікелей мемлекеттік бюджетпен байланысты болмаса да, олардың қозғалысын үкімет қадағалап, өз уэкілдігі шеңберінде бақылап, реттей алады. Тәжірибеде мемлекеттік қаржыларды жеке- меншік инвестицияларға айналдырудың көп түрлі амалы бар.

Мерзімі бойынша шет ел капитал салымдары: кысқа мерзімді, орта мерзімді, үзак мерзімді болып бөлінеді. Соңғыларына 5 жылдан асатын салымдар кіреді. Бұл топқа ең маңызды капитал салымдары жатады. Өйткені ұзақ мерзімді капитал салымдарына кәсіпкерлік капиталдың тікелей жэне портфелді инвестициялары (көбінесе жеке меншік), қарыз капиталы (мемлекеттік жэне жеке меншік несиелер) кіреді.

Пайдалану мақсаты бойынша шет елдік салымдар кәсіпкерлік жэне қарыз болып бөлінеді. Соңғылары қаржыларды пайыз түріндегі пайда алу мақсатында қарыз беру болып

*

табылады. Бұл сферада мемлекеттік жэне жеке меншік көздерінен шыққан капиталдар әрекет етеді.

Кэсіпкерлік инвестициялар тікелей немесе жанама түрде өндіріске салынып, дивиденд түрінде пайда алудың қандай да бір бөлігін анықтау қүқымен байланысты болады.