Бел литерат - учебник 7 класс

Ужо здал¸ку в³даць вежы цэрква¢ ³ касц¸ла¢, як³я золатам у небе адл³ваюцца... Вось ³ муры рознафасонныя... Вось ³ гоман горада даходз³ць да яе вушэй... Скора ¢жо спра¢дз³цца яе апошняе жаданне... У старых вачах бл³сну¢ радасны аган¸к...

—Н³чога, у сына адпачну. Старыя косц³ выпрастаю!..

Вось пачал³ся ц¸мныя вул³цы шумнага, як бы ашалелага горада... Тут ужо Тэкля зб³лася з толку. Не ведала, куды павярнуцца, у каго дапытвацца. Людз³ спяшаюць, п³ргаюць. Рам³зн³к1 чуць не пераеха¢ яе. Страшна...

Адважылася яна папытацца аднаго, другога, дзе тут яе сын жыве? ¨н тут «аблакатам»... Ла¢руком завецца.

Хто пажартава¢ ды паглядзе¢ на яе, як на дурную... Хто адвярну¢ся ды пайшо¢ сва¸й дарогай,

àхто з жалю торка¢ ¸й у руку капеечку... Гэтк³м чынам нехта дав¸¢ яе да гарадавога2.

Той пача¢ распытвацца ³, н³якага толку не даб³¢шыся, пав¸¢ яе ¢ вучастак. Там яна перанача- вала, галодная ³ зм¸рзлая. Наза¢тра, даведа¢шыся, хто гэта яе сын, адвял³ да яго.

Стукалася, стукалася яна ¢ дзверы, пакуль нехта адчын³¢, высуну¢ся напалову. Паглядзе¢ на яе ³ крыкну¢:

—²дз³, ³дз³! Канца няма жабракам гэтым!

_________

1 Ðàì³´зн³к — фурман нанятага эк³пажа-карэты ц³ вазка.

2 Гарадавы´ — н³жн³ чын гарадской пал³цы³ ¢ царскай Рас³³.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	101

—Пусцеце... я да сына свайго ³ду, да Ла¢рука!

—Да Ла¢рука! да сына?! да Ла¢рэнц³я К³прыянав³ча?!

—Àãà! àãà! ß ìàö³ ÿãî.

Той змеры¢ яе з ног да галавы, пакуль яна расказвала, што яна з в¸ск³ да Ла¢рука на Каляды прыйшла, ³ з усмешкай пусц³¢ у кухню.

Тут сабрал³ся слуг³ ³ давай шушукацца ³ распытвацца.

Тым часам адчын³л³ся дзверы з другой стараны ды ¢вайшо¢ малады пан у чорным сурдуце1...

—Ла¢ручок мой! Сынок! — Як непрытомная к³нулася да яго Тэкля. — Роднен...

¨н раптам пачырване¢, паглядзе¢ на слуг ды хрыпла крыкну¢:

—Чаму вы пускаеце ¢ пакой розных жабрачак шал¸ных?! ²дз³! ²дз³! — звярну¢ся ¸н да яе глуха, адрыв³ста. — ²дз³, старушка! Я цябе... не знаю...

—А сынок мой, а Ла¢ручок ты мой! Матк³ сва- ¸й не пазнаеш?! Гэта ж...

¨н бразну¢ дзвярам³ ³ пайшо¢ у пако³... Той самы л¸кай выправадз³¢ яе за дзверы...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Як зышла з маляваных схода¢, як апынулася на шумным тратуары каля варот, яна сама не памятала. Ачухалася тольк³ тады, кал³ той самы л¸- кай яшчэ раз выйша¢ да яе ³ торкну¢ ¸й у скру- чаныя ад холаду пальцы нейк³я паперк³...

_________

1 Сурду´т — мужчынская двухбортная вопратка з до¢- г³м³ полам³, якая цесна аблягае цела.

102	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Àä ïàíà!..

Яна нават не чула, як з акалелых пальца¢ выпа¢ гасц³нец роднага, до¢гажаданага сына. Некальк³ трохрубл¸вых паперак прыл³пл³ да макраватага тратуара.

1.Як³я пачуцц³ абудз³ла ¢ вашай душы апавя-

?данне З. Бядул³? Як п³сьменн³к сам став³цца да падзе³, пра якую расказвае?

2.Як паказана жыцц¸ старой Тэкл³ ¢ апавяданн³? Якой надзеяй жыла ³ цешыла сябе жанчына-мац³?

3.Чаму з асуджэннем успрыма¢ бацька тое, што сын смяецца з нашай гутарк³?

4.Чаму Тэкля так не хацела верыць перасцярогам Цыпрука ³ суседзя¢? На што яна спадзявалася?

5.Знайдз³це ¢ апавяданн³ ап³санне таго, як паводз³¢ сябе Ла¢рук пры першай сустрэчы з бацькам³. Пара¢найце з заключным эп³зодам твора. Ц³ была нечаканай такая развязка апавядання?

6.Як вы думаеце, ц³ мог быць Ла¢рук абаронцам простых людзей у судзе? Абгрунтуйце свой адказ.

7.Як сустрэ¢ горад Тэклю? Ц³ ¸сць у ап³санн³ горада прадчуванн³ таго, што сустрэча з сынам будзе такой горкай? Прывядз³це ¢ры¢к³ з тэксту для пацвярджэння сва³х думак.

8.Як раскрываюцца настро³ ³ перажыванн³ Тэкл³ праз пейзаж, малюнк³ прыроды? Знайдз³це адпаведныя цытаты.

9.Назав³це самы драматычны момант твора — яго кульм³нацыю.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	103

10.Зраб³це ³нсцэн³ро¢ку па змесце апавядання «На Каляды к сыну». (Драматычных сцэнак можа быць дзве. Адна — у в¸сцы, на прызбе каля Цыпруковай хаты, яна перадае размову Тэкл³ з суседкам³ пра сына. Другая — у горадзе, у доме сына — цяпер ужо адваката Ла¢рэнц³я К³прыянав³ча. Вызначце дзейных асоб гэтых сцэнак, ³х выгляд, адзенне, выказванн³ (рэпл³к³), паводз³ны.)

Мастацкая дэталь

Óапавядальных, праза³чных творах важнае значэнне маюць не тольк³ шырок³я ап³санн³ падзей, паводз³н, учынка¢ героя¢, але ³ шматл³к³я «падрабязнасц³», асобныя, на першы погляд дробныя, штрых³ ¢ характарыстыцы героя¢, за¢ваг³, жэсты, словы, рэпл³к³.

Напрыклад, у апавяданн³ З. Бядул³ «На Каляды

êсыну» праз так³я асобныя за¢ваг³, штрых³ вельм³ выразна паказваецца, як мяняюцца аднос³ны да сва³х бацько¢ сялянскага сына Ла¢ручка, якога абласка¢ ³ прытул³¢ да сябе пан Шчубальск³ ³ як³, нарэшце, зус³м адцура¢ся бацько¢.

Óпершым выпадку, кал³ мац³ пры сустрэчы з Ла¢ручком у доме Шчубальскага к³нулася яго абдымаць, ¸н «засароме¢ся... ³ адсуну¢ся ¢бок».

Óдруг³ раз, кал³ зус³м старая, ледзь жывая Тэкля прыйшла (таксама на Каляды) у госц³ да сына, як³ ста¢ ужо адвакатам Ла¢рэнц³ем К³прыянав³чам, ¸н, убачы¢шы мац³, «раптам пачырване¢, паглядзе¢ на слуг ды хрыпла крыкну¢:

104	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

— Чаму вы пускаеце ¢ пакой розных жабрачак шал¸ных?!»

Апавяданне заканчваецца таксама вельм³ характэрным³ за¢вагам³ пра тое, як Тэклю выправадз³л³ з дому сына, як ад яго ³мя л¸кай «торкну¢ ¸й у скручаныя ад холаду пальцы нейк³я паперк³».

«Яна нават не чула, як з акалелых пальца¢ выпа¢ гасц³нец роднага, до¢гажаданага сына. Некальк³ трохрубл¸вых паперак прыл³пл³ да макраватага тратуара». Гэтыя кароценьк³я за¢ваг³ маюць глыбок³ сэнс. З аднаго боку, яны да канца раскрываюць крывадушнасць сына, у якога на нейк³ момант як бы «загаварыла сумленне», ³ ¸н зраб³¢ намаганне згладз³ць сваю в³ну, адкуп³цца за здрадн³цтва. А з другога — праз за¢вагу п³сьменн³к паказвае, як была ашаломлена мац³ паводз³нам³ сына, што не звярнула нават уваг³ на тыя «паперк³».

Так³я канкрэтныя ³ разам з тым вельм³ змясто¢ныя за¢ваг³, штрых³ называюць мастацк³м³ дэталям³.

Як у паэз³³ ярк³я мо¢ныя вобразы (метафары, адуха¢ленн³, эп³тэты, розныя эмацыянальныя звароты, па¢торы), так у прозе дакладныя, трапныя за¢ваг³ — мастацк³я дэтал³ — адыгрываюць надзвычай важную ролю ¢ раскрыцц³ зместу, характарыстыцы персанажа¢. Па адной такой дэтал³ можна меркаваць аб характары героя, яго сх³льнасцях, пс³халог³³, маральных якасцях.

Вядома, не кожная падрабязнасць зместу мастацкага твора мае так³ важны, глыбок³ сэнс, аднак, чытаючы праза³чны твор, патрэбна быць вельм³ ¢важл³вым не тольк³ да разв³цця гало¢ных падзей, але ³ да «прыватнасцей». Яны могуць паведам³ць

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	105

нам вельм³ многа, сур’¸зна дапамагчы ¢ разуменн³ таго, што хаце¢ сказаць п³сьменн³к, у прав³льнай ацэнцы характара¢.

Так³х змясто¢ных падрабязнасцей, характэрных штрыхо¢ шмат у творы «С³рочы хлеб» Я. Брыля. Звярн³це на гэта ¢вагу пры чытанн³.

1.Што такое мастацкая дэталь? Якую ролю яна

?выконвае ¢ праза³чных творах?

2.Прывядз³це прыклады мастацк³х дэталей у творах, з як³м³ вы пазна¸м³л³ся на ¢роках або самастойна.

ЯНКА БРЫЛЬ

ѳðî÷û õëåá

(Скарочана)

...Дан³к, як ³ кожны з малых, ме¢ не адну, а некальк³ мянушак — то С³вы, то Гусак, то Манька... С³вым яго празвал³ за валасы, асабл³ва светлыя ¢летку, кал³ яны выгарал³ на сонцы. Гусаком — таму, што кал³сьц³, яшчэ пазалетась увосень, хлопцу нагна¢ страху стары М³рона¢ гусак. «Манькай» у ³хняй в¸сцы называюць левую руку, а Дан³к хаце¢ чамусьц³ быць ля¢шою ³ ¢с¸ страшы¢, крыча¢: «Вось як дам табе з маньк³!..» На кожную з гэтых мянушак можна было адказаць любому з сябро¢ таксама мянушкай, а то ³ паб³цца. Зрэшты, не ¢се мянушк³ аднолькава прыжываюцца. З трох першых мянушак, з як³м³ Дан³к уступа¢ у жыцц¸, да хлопца прыл³пла тольк³ адна — С³вы, ³ за яе Дан³к амаль не злава¢ся.

106	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Была, аднак, яшчэ ³ чацв¸ртая мянушка...

Жабраком называл³ яго тольк³ Палуянавы хлопцы, Шурка ³ Павел. I сам стары Палуян не раз крыча¢ цераз плот на Дан³каву мац³: «Жабрачка ты! Я цябе з адной к³шэн³ магу куп³ць з ус¸й тва¸й паршывай гаспадаркай!..»

У Палуяна — многа поля ³ кожны год служыць парабак, а ¢ Зос³, Дан³кавай мамы, нават каня свайго няма. Да таго ж яшчэ Зося — удава, а Марка Палуян — начальн³к на ¢сю Галынку — солтыс1.

— Не чапайся ты з ³м³, няхай ³х, — вучыла Зося свайго хлопца. — Не чапай, у ³х бацька.

Дан³к бы¢ с³рата. Бацьку яго заб³л³ на вайне з польск³м³ панам³, у дваццатым годзе. Хлопчык яшчэ зус³м няшмат разуме¢ у тым, хто так³я паны ³ чаму яго тата не хаце¢ ³х пусц³ць сюды, у Заходнюю Беларусь. Дан³к веда¢ адно — тата бы¢ вельм³ вяс¸лы ³ добры. Н³бы праз сон, успам³наецца: у шэрым шынял³, з чырвонай зоркай на шапцы, тата казыта¢ся вусам³ ³ рагата¢, падк³даючы Дан³ка на руках... Мама кажа, што бацька, кал³ наша арм³я гнала пано¢ на захад, тольк³ «вады нап³цца» забег. Пайшо¢, а назад не вярну¢ся... Не вярну¢ся дадому ³ тата¢ брат, дзядзька Пятрусь. Ды ¸н жывы — недзе за гран³цай, у Савецк³м Саюзе.

_________

1 Ñî´лтыс — стараста. Дзеянне твора адбываецца ¢ былой Заходняй Беларус³, частцы нашай Радз³мы, якая ¢ 1921 годзе паводле Рыжскага дагавора пам³ж Савецкай Рас³яй ³ Польшчай была аддадзена пад уладу Польшчы. Заходняя Беларусь пра³снавала ¢ так³м станов³шчы да верасня 1939 года, кал³ яна была далучана да Савецкай Беларус³.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	107

¨сць у Дан³ка ³ друг³ дзядзька, мам³н старэйшы брат, але ¸н — у суседняй в¸сцы, М³кул³чах, ³ яму не за¢с¸ды паскардз³шся — трэба абараняцца самому.

Неяк на пашы солтыса¢ Шурка першы палез да С³вага — перабра¢ усе яго мянушк³, а ¢жо кал³ дайшо¢ да апошняй, Дан³к не вытрыма¢ ³ сцебану¢ салтыс¸нка пугай. Шурка разро¢ся ³ пабег ад св³ней да чарады каро¢, дзе бы¢ ³х Павел. Той, ужо здаровы бэйбус, за¢с¸ды б³¢ся к³ем па галаве. Уба- чы¢шы, што ад каро¢ бягуць абодва Палуянчык³, Дан³к пабег у в¸ску. Яны яго, можа, ³ не дагнал³ б, але Павел папа¢ яму сухой грудкай у патыл³цу, ³ Дан³к заплака¢.

Быццам адразу зразуме¢, што вораг³ — восьвось, мама яшчэ не чуе яго, а самому ¢жо заб³вае дух...

Каля М³к³тавых гулял³, бо гэта было ¢ нядзелю.

—Ага яго! — крыкну¢ на Дан³ка здаравенны Сымон³шын Вас³ль ³ затупа¢ «на страх» вял³зным³ ботам³.

Рагочучы, ¸н злав³¢ хлопчыка, ³ пакуль малы вырыва¢ся, старэйшы салтыс¸нак, Павел, падбег ³ трэсну¢ яму к³ем па галаве.

—Прыдурак ты! — загрыме¢ на Вас³ля друг³ дзяцюк, М³кола Кужалев³ч. Меншы ³ маладзейшы за Вас³ля, М³кола штурхану¢ гэтага здарав³лу ¢ грудз³ ³ замахну¢ся: — Табе б вось самому па ск³в³цах! Каму ты памагаеш, асталоп?! А ты, кулацкая гн³да! Вось я табе!..

Павел ³ так ужо адышо¢ся, а цяпер — пабег, агрызаючыся, дахаты.

М³кола адв¸¢ Дан³ка пад плот ³ пасадз³¢ на траве.

108	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

—Н³чога. Ты, брат, не плач, — гавары¢ ¸н, прыгну¢шыся. — Вырасцеш — мы ³м пакажам. Твой бацька бы¢ герой, ³ ты не плач.

Дужай мужчынскай рукою, якой так да¢но не было на светлай галаве Дан³ка, М³кола прав¸¢ па «с³вых» валасах малога, намаца¢ гуз ад к³я ³, заплюшчы¢шы вочы, праз зубы ц³ха вылая¢ся.

—Пайдз³ да студн³... — пача¢ ¸н ³ нечакана

çìî¢ê.

С³вы глядзе¢ яму ¢ вочы вял³к³м³, по¢ным³ сл¸з вачыма.

—Пайдз³ да студн³, выцягн³ вады ³ прымачы...

—Грай польку! — пачулася за сп³ной у М³колы. Гэта бы¢ голас таго ж Вас³ля.

М³кола пак³ну¢ хлопца каля плота ³ вярну¢ся

¢êðóã.

—Грай, Сцяпан, — сказа¢ ¸н гарман³сту, — ды тольк³ не для яго. Дурня трэба, хлопцы, правучыць.

—Прав³льна, М³кола! Байкот яму с¸ння! — па- чул³ся галасы. — Не ³дз³це з ³м гуляць, дзя¢чаты! Не бойцеся, не зачэп³ць!

—Ды што вы, хлопцы! — апра¢два¢ся Вас³ль.

—Ня¢жо вы думаеце, што я хаце¢, каб ¸н яго ¢дары¢? I не дума¢, каб мне вось з гэтага месца не сысц³!

—I не сыходзь, — сказа¢ М³кола, — пастой ды падумай, чаго табе ³ трэба хацець, чаго — не.

Дан³к не пайшо¢ да студн³. ¨н тольк³ ста¢ каля плота ³ паз³ра¢ на М³колу — ужо з захапленнем у заплаканых вачах.

Маме нехта наказа¢, ³ вось яна прыбегла. Ужо ³гра¢ гармон³к ³ моладзь гуляла польку, з тупатам

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	109

уздымаючы пыл. Дан³к ужо не плака¢, а яна ¢зяла яго, як малога, на рук³ ³, хоць н³хто не чу¢ яе, спачатку люта кляла Палуянчыка¢, а потым да хлопца:

— Ц³ха ты, ц³ха, сынок. Не чапай ты ³х, я ж гаварыла, няхай ³х свая кашуля не чапае. Ц³ха...

I ¸н заплака¢ зно¢ — ус¸ ж так³ дз³ця. Наза¢тра ¢ранн³, яшчэ раса пяклася холадам,

С³вы ¢жо еха¢ верхам на парсюку — зно¢ на балота. Падганя¢ Белага парэпаным³1 пяткам³ пад бак³ ³ зно¢ смяя¢ся.

²²

Свайго поля было ¢ ³х няшмат: для такой жня³, як Дан³кава мама, няма дзе ³ разгарнуцца. Зося хадз³ла ¢ зажон2. Жала чужое, думала пра сва¸...

А пад восень зраб³ла тое, пра што думала, — куп³ла свайму хлопцу боц³к³. Першыя ад роду.

Прынесла ³х увечары з мястэчка — чорненьк³я, бл³скучыя, з чырвоным³ падэшвам³... I абцасы, ³ ранты3 бл³шчаць, бы насмолены!.. Выйшла, пра¢да, няладна: бот да бота был³ прычэплены дратвай, ³ са спеху Дан³к не дратву парва¢, а прарва¢ у адной халяве дз³рачку. Мам³нага «чымборыка» на гэты раз С³вы нават ³ не пачу¢.

Усю ноч не дал³ яму заснуць гэтыя новыя боты. Яны в³сел³, як спакуса, на жэрдцы над палком,

_________

1 Ïàðý´паныя — агрубелыя ³ патрэсканыя.

2 Õàäç³´ëà ¢ çàæî´н — тут: наймалася да чужых людзей жаць жыта за невял³кую плату.

3 Ðà´нты — вузк³я палоск³ скуры па краях абутку, да як³х прышываюцца адначасова падэшва ³ верх абутку.

110	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования