Бел язык - учебник 7 класс

Г. М. Валочка, С. А. Язерская

Вучэбны дапаможн³к для 7 класа агульнаадукацыйных устано¢

з беларускай ³ рускай мовам³ навучання

Дапушчана М³н³стэрствам адукацы³ Рэспубл³к³ Беларусь

М²НСК НАЦЫЯНАЛЬНЫ ²НСТЫТУТ АДУКАЦЫ²

2009

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ÓÄÊ 811.161.3(075.3=161.3=161.1) ÁÁÊ 81.2Áåè-922

Â15

À¢ ò à ð û:

Ã.М. Валочка («Валоданне л³таратурнай мовай — асно¢ны паказчык культуры чалавека», «Па¢тарэнне вывучанага ¢ V—VI класах», «Дзеепрыметн³к», «Дзеепрысло¢е», Часц³ца», «Выкл³чн³к», «Пераход сло¢ адной часц³ны мовы ¢ ³ншую»);

Ñ.А. Язерская («Прысло¢е», «Службовыя часц³ны мовы», «Прыназо¢н³к», «Злучн³к», «Падагульненне ³ с³стэматызацыя вывучанага за год»)

Ðý ö ý í ç å í ò û:

кафедра сучаснай беларускай мовы Беларускага дзяржа¢нага ¢н³верс³тэта (кандыдат пед. навук, дацэнт С. М. Якуба);

наста¢н³к беларускай мовы ³ л³таратуры вышэйшай катэгоры³ г³мназ³³ ¹ 25 г. М³нска Л. Ф. Кандухов³ч

Умо¢ныя абазначэнн³:

— для наз³рання;

t

t — ïðàâ³ëà; t

¸¸ — для азнаямлення;

¸

¦ — звярн³це ¢вагу;

l — дадатковыя пытанн³ на па¢тарэнне; ¤ — заданн³ павышанай цяжкасц³;

* — лекс³чнае значэнне слова тлумачыцца ¢ сло¢н³ку; ô — правесц³ фанетычны разбор слова; ë — правесц³ лекс³чны разбор слова; ñ — разабраць слова па саставе;

ñë — правесц³ слова¢тваральны анал³з слова; ì — зраб³ць марфалаг³чны разбор слова; ñí — зраб³ць с³нтакс³чны разбор сказа

ISBN 978-985-465-600-7 © Валочка Г. М., Язерская С. А., 2009 © Афармленне. НМУ «Нацыянальны

³нстытут адукацы³», 2009

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ВАЛОДАННЕ Л²ТАРАТУРНАЙ МОВАЙ — АСНО¡НЫ ПАКАЗЧЫК КУЛЬТУРЫ ЧАЛАВЕКА

§ 1. Нормы сучаснай беларускай л³таратурнай мовы. Ма¢ленчы этыкет

tМо¢ная норма — гэта агульнапрынятае ¢жыванне tt мо¢ных сродка¢. Нормы бываюць арфаэп³чныя, акцэнта-

tлаг³чныя, слова¢тваральныя, лекс³чныя, марфалаг³чныя, tt с³нтакс³чныя, стыл³стычныя, арфаграф³чныя ³ пунктуа-

tцыйныя.

1.Прачытайце. Як³я нормы мае беларуская мова ³ для чаго яны ³снуюць? Прывядз³це прыклады.

Кожная мова ¢нармаваная, гэта значыць яна падпарадко¢ваецца агульнапрынятым, замацаваным у ма¢ленчай практыцы прав³лам выма¢лення, слова¢жывання, пабудовы сказа¢ ³ тэкста¢.

Арфаэп³чныя нормы патрабуюць адз³нага выма¢лення гука¢ ³ ³х спалучэння¢ у словах.

Акцэнталаг³чныя нормы рэгулююць месца нац³ску ¢ словах.

Слова¢тваральныя нормы замацо¢ваюць прав³лы ¢тварэння сло¢ ³ ³х ужывання.

Граматычныя (марфалаг³чныя ³ с³нтакс³чныя) нормы

замацо¢ваюць прав³льнае ¢жыванне формы слова ³ спалу- чэння¢ сло¢ у словазлучэннях ³ сказах.

Лекс³чныя нормы патрабуюць ужываць словы ¢ адпаведнасц³ з ³х значэнням³.

Стыл³стычныя нормы рэгулююць прав³лы ¢жывання мо¢- ных сродка¢ у адпаведнасц³ са зместам ³ мэтай выказвання.

Арфаграф³чныя ³ пунктуацыйныя нормы — гэта прав³лы нап³сання сло¢ ³ пастано¢к³ знака¢ прыпынку.

3

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Мо¢ныя нормы абавязковыя для ¢с³х, хто карыстаецца мовай. Дзякуючы ³м людз³ могуць разумець адз³н аднаго. Каб вас прав³льна разумел³, трэба ¢мець прав³льна выма¢- ляць ³ п³саць словы, выб³раць мо¢ныя сродк³, патрэбныя па сэнсе ³ стыл³стычнай афарбо¢цы, прав³льна ¢жываць граматычныя формы, ствараць словазлучэнн³, сказы, тэксты.

2. Прачытайце выразна, захо¢ваючы арфаэп³чныя нормы. Вызначце асно¢ную думку тэксту. Як а¢тар абгрунто¢вае яе?

Каб належным чынам весц³ гутарку, трэба перш за ¢с¸ ¢мець слухаць: «Меней гавары, болей ведаць будзеш. Слухай многа, а гавары мала».

Народ перасцерагае: да мовы трэба став³цца ¢важл³ва. Перш чым сказаць, трэба добра падумаць, узважыць кожнае слова. Настойл³ва гучыць папярэджванне: «Выказанага слова да губы не вернеш. Слова не верабей: выпусц³ш — не злов³ш. Са свайго языка спусц³ш — на чужым не злов³ш».

«Запас бяды не чын³ць». Гэтая «нямо¢ная» прыказка справядл³вая. Добра, кал³ чалавек шмат ведае. Тольк³ ¢мей выбраць, што падыходз³ць для гутарк³, умей абмежаваць прадмет размовы, каб весц³ яе ¢ патрэбным к³рунку. Зважай на ¢мовы гутарк³, ведай, што сказаць: «Ус¸ знай, ды не ¢с¸ бай. Многа ведай, ды мала гавары. Трэба знаць, што сказаць. У добрую час³ну сказаць, а ¢ л³хую пама¢чаць»

(Паводле А. Ка¢руса).

l Раскажыце аб прав³лах выма¢лення галосных ³ зычных гука¢ у беларускай мове. Прывядз³це прыклады з тэксту.

l Назав³це словы, у як³х выма¢ленне ³ нап³санне не супадаюць. Вып³шыце прыказк³. Абгрунтуйце, што кожная з ³х мае сама-

стойны змест ³ закончаную думку.

Âûìà¢ëÿé ïðàâ³ëüíà: [í′à] âå´ðíåø, [í′э] верабе´é, [í′à] çëî´â³ø, [í′à] ÷û´ í³öü, [í′à] ¢ñ¸.

ϳøû: не вернеш, не верабей, не злов³ш, не чын³ць, не ¢с¸.

4

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

3. Прачытайце. Выпра¢це памылк³ ¢ сказах ³ зап³шыце ³х у адпаведнасц³ з лекс³чным³, граматычным³ ³ стыл³стычным³ нормам³ сучаснай беларускай л³таратурнай мовы.

1.¨н валода¢ добрым³ аднос³нам³ з калегам³ па працы.

2.Гэта кн³га вучыць нас добрасумленнасц³, бескарысл³васц³ ³ паважаць людзей працы. 3. З-за вугла хаты паказалася спачатку цень, а потым выйша¢ ³ сам гаспадар. 4. Вясной,

кал³ разл³лася наша рэчка, дарога да в¸ск³ станов³цца сапра¢дным балотам. 5. Важна разгульвае па мястэчку ¢радн³к. 6. Мой брат малодшы на пяць гадо¢ за мяне.

4. Прачытайце словы, словазлучэнн³, захо¢ваючы прав³лы выма¢- лення, зап³шыце ¢ адпаведнасц³ з арфаграф³чным³ нормам³.

[шшытак], [п′эрайс′ö′³ раку па кладаццы], [п′эравош- чык], [п′ýðàï′³ø÷ûê], [á′àç′ ì′ýðû], [í′à ìîõ], [íà äç′àö′кавых харчах], [каз′ба ¢ разгары], [нох н′à ÷óö′ пат сабой], [ву- чыс′ñ′а], [гарацк′³ транспарт].

¸Веданне норма¢ л³таратурнай мовы, уменне прав³льна ¸¸ гаварыць ³ п³саць складаюць аснову культуры ма¢лення,

¸а таксама сведчаць пра агульную культуру чалавека.

¸¸ Але, акрамя мо¢ных норма¢, неабходна валодаць яшчэ ¸ ³ этычным³ нормам³, гэта значыць прав³лам³ ма¢ленчых ¸¸ паводз³н. Трэба вучыцца выказвацца спакойна ³ такто¢- ¸ на, не абражаючы таго, з к³м гаворыш.

5. Прачытайце тэкст. Раскажыце аб прав³лах ма¢ленчых паводз³н.

Прав³лы ма¢ленчых паводз³н з’я¢ляюцца нацыянальна спецыф³чным³, у ³х увасоблена пс³халог³я ³ культура народа. Яны адлюстраваны ¢ с³стэме прынятых грамадствам устойл³вых формул ³ выраза¢.

Ма¢ленчы этыкет, напрыклад, патрабуе:

1. Уважл³ва слухайце тых, з к³м гаворыце. Не пераб³вайце. Перш чым пярэчыць, даслухайце выказванне да

5

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

канца. Кал³ ¢ размове вас пераб³л³, не старайцеся перакрычаць, даслухайце пярэчанне, а потым ужо гаварыце.

2. Пры размове глядз³це на таго, з к³м гаворыце. Не хапайце яго за рук³, не круц³це гуз³к³, не ляпайце па пля- чы. Старайцеся не жэстыкуляваць у час размовы. Не кры- чыце, не смейцеся занадта до¢га ц³ вельм³ моцна.

3. Не зневажайце прысутных. Кал³ вы хочаце пажартаваць, раб³це гэта так, каб не закрануць самалюбства тых, з к³м вы гаворыце. Зус³м недарэчныя жарты са знешнасц³ людзей ц³ ³х ³м¸на¢. Чалавек не в³наваты ¢ тым, што ¸н занадта то¢сты ц³ худы, дрэнна бачыць ц³ дрэнна чуе, ц³ ¢ тым, што бацьк³ дал³ яму нейкае незвычайнае ³мя.

4. Захо¢вайце спакойны тон размовы, не спяшайцеся, не крычыце. Старайцеся выказвацца такто¢на, не абражаючы таго, з к³м гаворыце.

5.Ветл³вы ³ такто¢ны чалавек не забудзецца: l першым сказаць «добры дзень»;

l любую просьбу выказаць са словам³ «кал³ ласка», «будзьце ласкавы»;

l за ¢сякую ¢вагу ц³ аказаную паслугу падзякаваць ³ адказаць тым самым;

l кал³ сам выпадкова патрывожыць каго-небудзь, то абавязкова скажа «прабачце, кал³ ласка», «выба- чайце».

6. Падбярыце словы ³ выразы, як³я спатрэбяцца ¢ наступных с³туацыях. Звярн³це ¢вагу на тое, да каго вы звяртаецеся з просьбай, пажаданнем, прыв³таннем.

Пры неабходнасц³ карыстайцеся матэрыялам для даведк³.

1.Як³м³ словам³ в³таюцца пры сустрэчы са зна¸мым³ ран³цай? А ¢дзень? Увечары?

2.Як³м³ ветл³вым³ словам³ выказваюць просьбу выканаць што-небудзь, аказаць якую-небудзь паслугу?

3.Як выказваецца падзяка каму-небудзь за паслугу?

Выкарыстайце больш ветл³вую форму.

4.Як вы разв³тваецеся пры адыходзе з дому сябро¢?

5.Як³я разв³тальныя пажаданн³ гаспадара таму, хто адыходз³ць, вы ведаеце?

6

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

6.Як вы разв³тваецеся пры адыходзе з дому зна¸мых позна вечарам?

7.Што скажаце зна¸маму, сустрэ¢шы яго ¢ буфеце ц³ стало¢цы за абедам? А дома?

8.Як вы прос³це прабачэння?

9.Як³м³ словам³ адказваюць на падзяку?

Д л я д а в е д к ³: Заставайцеся здаровы! Будзьце здаровы! Хлеб-соль! Хлеб ды соль! Дзякую вам. Добрай ночы! Дабранач. Смач- на есц³! Вельм³ ¢дзячны вам! Дзякую вам! Добрай ран³цы! Даруйце, кал³ ласка. Прабачце. Выбачайце. Няма за што! Добры дзень! Добры вечар! Кал³ ласка. Зраб³це ласку. Будзьце ласкавы.

7. Творчая праца «Хто самы ветл³вы?». Складз³це дыялог³ з выкарыстаннем сло¢ ³ зварота¢ ма¢ленчага этыкету.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ПА¡ТАРЭННЕ ВЫВУЧАНАГА ¡ V—VI КЛАСАХ

§2. Тэкст, стыл³ ³ тыпы ма¢лення

8.Прачытайце. Дакажыце, што перад вам³ тэкст, вызначы¢шы яго асно¢ныя прыметы: ная¢насць тэмы ³ асно¢най думк³ (сэнсавая цэласнасць), граматычная звязнасць, завершанасць.

КНЯЗЬ КАНСТАНЦ²Н АСТРОЖСК²

Род Астрожск³х паходз³¢ ад княз¸¢, што некал³ валадарыл³* ¢ старажытным Тураве. Мужчыны гэтага роду спрадвеку слав³л³ся ваярск³м майстэрствам.

Князю Канстанц³ну ад самай ранняй маладосц³ давялося ¢дзельн³чаць у барацьбе з крымск³м³ татарам³ на землях Беларус³ ³ Укра³ны. Крымчак³ выма¢лял³ ягонае ³мя з павагай ³ страхам. Аднойчы Астрожск³ захап³¢ у палон нават самога хана Махмет-Г³рэя.

Канстанц³н Астрожск³ ваява¢ так удала, што бы¢ прызначаны найвышэйшым гетманам — начальн³кам над ус³м³ войскам³ дзяржавы. Тады ваяводу было тольк³ 37 гадо¢. Н³хто дагэтуль не атрымл³ва¢ гэткай важнай пасады

¢так³м маладым веку. Князь Канстанц³н адоле¢ ворага

¢63 á³òâàõ.

Астрожск³ не тольк³ баран³¢ Айчыну са зброяй у руках. ¨н будава¢ замк³, манастыры ³ цэрквы, адкрыва¢ на свае грошы школы ³ шп³тал³ для хворых. Пра Астрожскага п³сал³, што ¸н бы¢ узорам таго, як трэба жыць ³ працаваць, каб быць пераможцам (У. Арло¢).

9. Размясц³це сказы так, каб атрыма¢ся тэкст. Зап³шыце яго. Вызначце асно¢ную думку.

Легенды расказваюць, што адной з гало¢ных якасцей ³х было тое, што яны был³ верным³ ³ надзейным³ абарон-

8

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

цам³ цудо¢ных дам. У дал¸к³я часы жыл³ на свеце мужныя, высакародныя мужчыны — рыцары. Памяць пра рыцара¢ жыве ³ цяпер. За сва³х дам рыцары ¢ступал³ ¢ бой, выступал³ на спаборн³цтвах — рыцарск³х турн³рах. Тых, хто сумленны ³ смелы, хто за¢с¸ды прыйдзе на дапамогу, ³ с¸ння называюць рыцарам³ («Сусвет»).

tСказы ¢ тэксце могуць звязвацца пам³ж сабой па- tt слядо¢ным або паралельным спосабам.

tПры паслядо¢най сувяз³ думка ¢ тэксце разв³ваецца

tад аднаго сказа да другога, кожны новы сказ дапа¢няе,t

tраскрывае папярэдн³: Я ³ду лясной сцяжынай. Пааба-

tпал яе цв³туць верасы. Месцам³ верас расце так гус- tt та, што ружовеньк³я кветачк³ нагадваюць суцэльны

tкаляровы дыван.t

Сродкам³ сувяз³ сказа¢ у тэксце з’я¢ляюцца: лекс³ч-

!íûÿ ïà¢òîðû, словы-с³нон³мы, займенн³к³, злучн³к³, часц³цы, аднатыпныя граматычныя формы (напрыклад, дзеясловы ¢ адной ³ той самай форме часу ³ трывання).

tПры паралельнай сувяз³ ¢се наступныя сказы звяза- tt ны з першым, дапа¢няюць ³ разгортваюць яго: Бы¢ ц¸п-

tлы чэрвеньск³ дзень. Вецер калыха¢ высок³я жо¢тыя

tсосны. А дарожкай, што была ¢сыпана баравым пяскомt

t³ вяла ад заставы да помн³ка во³ну-вызвал³целю, павол³

t³шла старая жанчына (М. Плотн³ка¢).

10.Прачытайце. Ахарактарызуйце спосаб ³ сродк³ сувяз³ сказа¢

у тэкстах.t

I. Пад вечар таго ж дня, ужо на змярканн³, ста¢ пашумл³ваць вецер. Пасыпа¢ дробненьк³, гусценьк³ сняжок. Белыя з³мовыя хмары н³зка нав³сл³ над зямл¸ю. Вецер крап- чэ¢. ² неба, ³ зямля зл³л³ся ¢ суцэльным в³хры снежнага пылу ³ цемрадз³. Разгулялася зав³руха. На ¢се галасы гула за вокнам³ бязладная музыка. Аголеныя дрэвы гудзел³ глуха, надры¢на. Шал¸на б³л³ся аб сцены акан³цы, сумотна скугол³л³ завеск³, на як³х яны трымал³ся (Я. Колас).

9

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

II. Зубраня падрасло, падужэла. Малыш змян³¢ мышастую по¢сць на гладка-бурую, на сп³не з’яв³лася гарб³нка, на лбе прарэзал³ся рожк³ — надзейная ³ грозная зброя зубро¢.

Яно было вельм³ вяс¸лым, жвавым ³ люб³ла заба¢ляцца з Пумам. Стары зубр ста³ць, як бурая скала, прыгну¢шы магутную шырокую шыю, а малы ¢п³раецца ¢ яго шырок³ лоб сва³м вузеньк³м лоб³кам. До¢га яны дужаюцца. Кал³ малы за¢зята пачынае наступаць, Пум адыходз³ць, н³бы паддаецца, ³ нарэшце к³даецца на¢ц¸к³. Тады зубраня радасна бяжыць за ³м, каб дагнаць (Я. Зазека).

11. Падрыхтуйце паведамленне, абап³раючыся на прыведзеную схему.

гутарковы

мастацк³

Стыл³ ма¢лення навуковы

аф³цыйны публ³цыстычны

Для тэксту кожнага стылю ¢ласц³вы свае прыметы:

!(сфера выкарыстання), характэрныя мо¢ныя сродк³. Па гэтых асно¢ных прыметах ³ вызначаецца стыль пэ¢нага тэксту.

12.Прачытайце тэксты. Вызначце ³х стыль ³ абгрунтуйце сва¸ меркаванне, абап³раючыся на прыметы кожнага стылю.каму адрасаваны, з якой мэтай, дзе выкарысто¢ваецца

I. ² вось зно¢ родныя мясц³ны сустрэл³ мяне. Пад ял³нам³ — застаялы пах папарац³. Я крочу сцежкай, на твар л³пне нябачнае павуц³нне. Загу¢ у хвойках гулл³вы ветрык, ³ дрэвы адгукнул³ся шэптам, а мне здаецца, што ¢ ³х кронах уздыхае вял³зны ас³лак-тугадум. Здаецца, што я чую, як расце на палянах трава, адчуваю кожную был³нку. На хаду ск³даю боты ³ босы выбягаю на жо¢ты пясчаны бераг… (Паводле В. Бялова).

10

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования