Бел литерат - учебник 7 класс

М. А. Лазарук, Т. У. Лог³нава

Вучэбны дапаможн³к для % класа агульнаадукацыйных устано¢ з беларускай ³ рускай мовам³ навучання

Дапушчана М³н³стэрствам адукацы³ Рэспубл³к³ Беларусь

М²НСК НАЦЫЯНАЛЬНЫ ²НСТЫТУТ АДУКАЦЫ²

2010

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ÓÄÊ 821.161.3.09(075.3=161.3=161.1) ÁÁÊ 83.3(4Áåè)ÿ721

Ë17

Ð ý ö ý í ç å í ò û:

кафедра беларус. л³таратуры ¢становы адукацы³ «Беларуск³ дзяржа¢ны педагаг³чны ¢н³верс³тэт ³мя Макс³ма Танка» (канд. ф³лал. навук, дац. А. С. Гурская);

наста¢н³к беларус. мовы ³ л³таратуры вышэйшай катэгоры³ дзяржа¢най установы адукацы³ «Агульнаадукацыйная сярэдняя школа ¹ 25 г. М³нска» Н. М. Рагато¢ская;

гало¢ны навуковы супрацо¢н³к аддзела выдання¢ ³ тэксталог³³ дзяржа¢най навуковай установы «²нстытут мовы ³ л³таратуры ³мя Якуба Коласа ³ Янк³ Купалы» Нацыянальнай акадэм³³ навук Беларус³, член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэм³³ навук, д-р ф³лал. навук, праф., член секцы³ ф³лалаг³чных дысцыпл³н Дзяржа¢най кам³с³³ па падрыхто¢цы падручн³ка¢ у гуман³тарна-грамадазна¢чай сферы М. ². Мушынск³;

метадыст I катэгоры³ навучальна-метадычнага аддзела ²нстытута павышэння квал³ф³кацы³ ³ перападрыхто¢к³ кадра¢ аграпрамысловага комплексу ¢становы адукацы³ «Беларуск³ дзяржа¢ны аграрны тэхн³чны ¢н³верс³тэт», член секцы³ ф³лалаг³чных дысцыпл³н Дзяржа¢най кам³с³³ па падрыхто¢цы падручн³ка¢ у гуман³тарна-грамадазна¢чай сферы

А. М. Градзецкая

Лазарук, М. А.

Л17 Беларуская л³таратура : вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устано¢ з беларус. ³ рус. мовам³ навучання / М. А. Лазарук, Т. У. Лог³нава. — М³нск : Нац. ³н-т адукацы³, 2010. — 304 с.

ISBN 978-985-465-683-0.

ÓÄÊ 821.161.3.09(075.3=161.3=161.1) ÁÁÊ 83.3(4Áåè)ÿ721

ISBN 978-985-465-683-0 © Лазарук М. А., Лог³нава Т. У., 2010

©Афармленне. НМУ«Нацыянальны ³нстытут адукацы³», 2010

2Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

Дараг³я сям³класн³к³!

Пачынаючы новы навучальны год, вы ¢зыходз³це на яшчэ адну ступеньку ¢ пазнанн³ л³таратуры, а разам з ¸ю ³ ¢ пазнанн³ жыцця. Чытанне ³ выву- чэнне мастацк³х твора¢ — н³бы захапляючае падарожжа, по¢нае ц³кавых, часта непрадбачаных, неча- каных сустрэч з незна¸мым³ (а часам ³ зна¸мым³) краяв³дам³, вакол³цам³, а гало¢нае — з вельм³ розным³ па характары, паводз³нах людзьм³. Як ³ ¢ сам³м жыцц³, з яго разнастайным³ ¢ражанням³, будням³ ³ святам³, па¢сядз¸нным³ клопатам³-тур- ботам³ ³ так³м³ хв³л³нам³, кал³ цябе ахопл³ваюць высок³я, узн¸слыя думк³ ³ пачуцц³.

Але вывучэнне л³таратуры — не проста захапляючае чытанне, задавальненне сва¸й ц³ка¢насц³. Гэта яшчэ ³ перажыванн³, ³ напружаная праца думк³, ск³раваная на тое, каб узбагац³ць нашы ¢я¢- ленн³ аб жыцц³, глыбей пазнаць тое, што адбываецца навокал, лепш разумець людзей. Гэта аднача- сова ³ неабходнасць пран³кнуць у таямн³цы мастацкай творчасц³, у сакрэты п³сьменн³цкага майстэрства, без чаго наша ¢я¢ленне пра л³таратуру будзе няпо¢ным, неглыбок³м, павярхо¢ным.

У папярэдн³х класах вы мел³ магчымасць пераканацца ¢ тым, як³я разнастайныя па змесце ³ форме, па тэмах ³ героях творы фальклору ³ л³тара-

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	3

туры. У VII класе ваша ¢вага будзе ск³равана на высвятленне гало¢ных асабл³васцей л³таратуры як мастацтва.

Падарожжа ¢ свет л³таратуры працягваецца. Вы наведаеце некальк³ кра³н гэтага ц³кавага свету. Адна з ³х — «Паэз³я», другая — «Проза», трэцяя...

Але не будзем спяшацца называць ус¸ адразу. Каб падарожжа было ц³кавым, а ваша праца

дасягнула поспеху, мы будзем прытрымл³вацца наступнага парадку пры вывучэнн³ твора¢ мастацкай л³таратуры: спачатку ¢думл³ва прачытаем твор, потым асэнсуем свае першапачатковыя ¢ражанн³, паспрабуем праанал³заваць гэты твор ³ зроб³м высновы аб а¢тарскай задуме ³ ³дэ³ твора, мастацк³х спосабах ³х увасаблення.

Шчасл³вай дарог³! Жадаем вам прыемных хв³л³н у час працы з кн³гай!

4Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

ЧАРАДЗЕЙНАЯ С²ЛА МАСТАЦТВА

Кал³ гаварыць пра мастацкую л³таратуру, перш за ¢с¸ трэба вызначыць яе месца сярод ³ншых в³да¢ мастацтва. Чым яна падобная да ³х ³ чым адрозн³ваецца, як³я мае асабл³васц³?

Усе в³ды мастацтва паказваюць жыцц¸ праз вобразы — уражанн³, перажыванн³, пачуцц³, у як³х выя¢ляюцца аднос³ны чалавека да розных з’я¢ жыцця, ³х ацэнка. Аднак сродк³, як³м³ карыстаюцца розныя в³ды мастацтва, у кожнага з ³х свае. У адным выпадку гэта гук, мелодыя (музыка), у друг³м — фарбы, л³н³³ (малюнак, жывап³с), у трэц³м — рытм³чныя або пластычныя рух³ цела (танец) ³ г. д.

Л³таратура сярод розных в³да¢ мастацтва займае асабл³вае месца. З мног³м³ в³дам³ мастацтва яна цесна звязана сва³м зместам, сюжэтам³, вобразам³, героям³. Творы л³таратуры ц³ асобныя яе вобразы нярэдка становяцца асновай для музыч- ных твора¢, напрыклад, песень; твора¢ выя¢ленчага мастацтва — карц³н жывап³су. А тэатр ³ к³но без л³таратуры ³ ¢вогуле не могуць ³снаваць: для ³х абавязкова п³шуцца п’есы, к³насцэнары³.

У л³таратуры сродкам стварэння вобраза¢ служыць слова, наша мова. З дапамогай слова п³сьмен-

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	5

н³к малюе карц³ны жыцця, расказвае аб розных падзеях ³ роб³ць гэта так, н³быта яны адбываюцца на нашых вачах, перадае думк³, настро³, пачуцц³ людзей, як быццам гэтыя думк³ ³ пачуцц³ нашы ¢ласныя.

З дапамогай л³таратуры можна, застаючыся дома, не тольк³ пабываць у дал¸к³х кра³нах, але ³ перанесц³ся ¢ ³ншыя часы, у розныя г³старычныя эпох³, сустрэцца з людзьм³, як³я жыл³ многа стагоддзя¢ назад. Разам з героям³ л³таратурных твора¢ можна пражыць не адно жыцц¸, шмат разо¢ перахвалявацца за ня¢дачы або парадавацца за высакародныя ¢чынк³, як³я не ты здзейсн³¢, але, напэ¢на, паступ³¢ бы так, як ³ герой твора, кал³ б апыну¢ся на яго месцы.

I ¢с¸ гэта таму, што л³таратура, як ³ ³ншыя в³ды мастацтва, валодае асабл³вым³ ¢ласц³васцям³. Н³бы той казачны чарадзей, яна можа стварыць по¢ную ³люз³ю (уя¢ленне, уражанне) сапра¢днага жыцця, прымус³ць нас паверыць у тое, пра што расказваецца ¢ творы, хоць на самай справе гэтага можа ³ не было зус³м, а ¢с¸ тольк³ прыдумана а¢тарам.

Ужо ¢ папярэдн³х класах вы зразумел³, што а¢тары мастацк³х твора¢ п³шуць не тольк³ пра тое, што сам³ бачыл³ ¢ жыцц³. Яны часта фантаз³руюць, або, кажучы па-простаму, «выдумляюць» ³ сва³х героя¢, ³ тое, што з ³м³ адбывалася. Але мы верым ва ¢с¸ гэта, бо расказваецца так ц³кава ³ захапляльна, так шчыра ³ перакана¢ча, з так³м³ падрабязнасцям³, што не паверыць нельга.

Для таго каб глыбей зразумець, што такое мастацтва, у тым л³ку ³ л³таратура, трэба больш уваж-

6Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

л³ва прыгледзецца да яго стваральн³ка¢ — п³сьменн³ка¢, жывап³сца¢, скульптара¢. Мастак — гэта не проста чалавек, як³ выдатна авалода¢ сва³м рамяством. У мастацтве выключную ролю адыгрывае талент — здольнасць да творчасц³. Мастак — гэта чалавек, як³ ¢мее ствараць новае (кн³г³, карц³ны, музычныя творы), мае павышаную ¢ражл³васць, адчувальнасць да ¢спрымання жыцця, здольнасць узна¢ляць яго ¢ сва¸й памяц³, яшчэ ³ яшчэ раз перажываць бачанае ц³ пачутае, а гало¢нае — перадаваць свае ¢я¢ленн³, пачуцц³, думк³ ³ншым людзям у вобразах, трапных, дакладных ³ яскравых выказваннях, прыгожых мелодыях, шматфарбных карц³нах.

У сва³х творах мастак выя¢ляе не тольк³ асаб³стыя, уласныя аднос³ны да розных з’я¢ жыцця. ¨н выступае як выразн³к думак, настроя¢, памкнення¢ мног³х людзей, свайго народа, як абаронца чалавека ад несправядл³васц³, кры¢ды.

Мастак асабл³ва чулы ³ спагадл³вы да чужой бяды. ¨н за¢с¸ды гатовы прыйсц³ на дапамогу слабым, абяздоленым, заступ³цца за ³х. Вось чаму ¢ мастацк³х творах, асабл³ва ¢ народных казках, мас- так-музы´ ка выступае як сапра¢дны народны герой, надзяляецца самым³ выдатным³ якасцям³. ¨н смелы, справядл³вы, непадкупны, глыбока шануе ³ паважае простага чалавека, непрым³рымы да злых, крывадушных людзей. У народзе ¸н карыстаецца асабл³вай павагай ³ пашанай.

I гэта заслужана, бо ва ¢се часы, кал³ наш край трапля¢ у бяду, п³сьменн³к³, мастак³, музыканты был³ за¢с¸ды ¢ л³ку тых, хто адкрыта заступа¢ся за народ, ганьб³¢ ворага. Вось чаму ¢ беларуск³м

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	7

фальклоры шмат казак пра так³х героя¢, а амаль у кожнага беларускага п³сьменн³ка можна знайсц³ вершы, паэмы, апавяданн³ пра вял³кую с³лу мастацтва.

?1. Назав³це вядомыя вам в³ды мастацтва?

2.Як³м³ асабл³васцям³ характарызуецца мастацкая л³таратура? Раскрыйце сэнс выказвання: Л³таратура — мастацтва слова.

3.Якую карысць прынос³ць нам чытанне мастацк³х твора¢?

4.Вызначце ролю фантаз³³ ¢ л³таратуры ³ ¢вогуле ¢ мастацтве?

5.Што такое талент?

6.Чаму народ з пашанай став³цца да таленав³тых людзей, стваральн³ка¢ мастацтва (ушано¢вае ³х, узводз³ць ³м помн³к³)?

МАКС²М БАГДАНОВ²Ч

Ìóçû´ êà1

Жы¢ на свеце музыка. Многа хадз³¢ ¸н па зямл³ ды ¢с¸ гра¢ на скрыпцы. I плакала ¢ яго руках скрыпка, ³ такая была ¢ яго гранн³ нуда, што аж за сэрца хапала...

Плача скрыпка, льюць людз³ сл¸зы, а музыка ста³ць ³ выводз³ць яшчэ жаласней, яшчэ нудней. I балела сэрца, ³ падступал³ к вачам сл¸зы: так ³ ¢дары¢ся б грудзьм³ аб зямлю ды ¢с¸ слуха¢ бы музыку, ус¸ плака¢ бы па сва¸й дол³...

_________

1 Ìóçû´ка — музыкант.

8Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования

А бывала яшчэ й так, што музыка быццам выраста¢ у вачах людзей, ³ тады гра¢ моцна, гучна: гудзяць струны, звон³ць рымка, бас1, як гром, гудз³ць ³ грозна будз³ць ад сну ³ завець ¸н народ. I людз³ падымал³ апушчаныя галовы, ³ гневам вял³к³м бл³шчал³ ³х вочы.

Тады бляднел³ ³ трасл³ся, як у л³хаманцы, ³ хавал³ся ад страху, як тыя гадзюк³, усе кры¢дз³цел³ народа. Многа ³х хацела куп³ць у музык³ скрыпку яго, але ¸н не прада¢ яе н³кому.

I хадз³¢ ¸н далей м³ж бедным людам ³ граннем сва³м будз³¢ ад цяжкага сну. Але прыйшо¢ час, ³ музык³ не стала: злыя ³ с³льныя людз³ к³нул³ яго ¢ турму, ³ там скончылася жыцц¸ яго... I тыя, што загуб³л³ музыку, узял³ яго скрыпку ³ пачал³ сам³ граць на ¸й народу.

Тольк³ ³хняе гранне н³чога людзям не сказала. «Добра граеце, — гаварыл³ ³м, — ды ¢с¸ не тое». I н³хто не мог растлумачыць, чаму ад грання музык³ так моцна б³лася сэрца бедняко¢. Н³хто не веда¢, што музыка ¢сю душу сваю кла¢ у ³гру. Душа яго знала ¢с¸ тое гора, што бачы¢ ¸н па людзях; гэта гора грала на скрыпцы, гэта яно вадз³ла смыкам па струнах; ³ н³водз³н сыты не мог так граць, як грала народнае гора.

Прайшло шмат гадо¢ з таго часу. Скрыпка разб³лася. Але памяць аб музыку не зг³нула з ³м разам. I з-пам³ж таго народа, катораму ¸н кал³сь гра¢, выйдуць дзясятк³ новых музыка¢ ³ граннем сва³м будуць будз³ць людзей к свету, к пра¢дзе, брацтву ³ свабодзе...

_________

1 Ðû´мка, бас — так называюцца асобныя струны скрыпк³.

Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования	9

?1. Як вы думаеце, ц³ можна сказаць, што апавяданне «Музыка» нап³сана пад уплывам твора¢ вуснай народнай творчасц³? Абгрунтуйце сваю думку, звярну¢шы ¢вагу на вобраз героя, сюжэт твора.

2.Растлумачце сэнс выразу: гэта гора грала на скрыпцы, гэта яно вадз³ла смыкам па струнах. Як³ мастацк³ пры¸м ляжыць у аснове гэтага выказвання? Успомн³це, што такое метафара, увасабленне.

ЯКУБ КОЛАС

Ó ÿãî áû¢ ñâåò ö³êàâû...

(Урывак з паэмы «Сымон-музы´êà»)

Óяго бы¢ свет ц³кавы, Свае вобразы, жыцц¸,

I ¢ äóøû ÿãî ¢ñå ç’ÿâû Ñâภìåë³ àäá³öö¸...

Так, ³ пра¢да: не падобны Бы¢ Сымонка на друг³х: Гэта бы¢ хлапчук асобны.

Óяго вачах жывых Думка нейкая бл³скала, Утароп³цца, глядз³ць,

I на губках смех, бывала, Заблукае, задрыжыць...

Бедны хлопчык бы¢ загнаны,

Óбацько¢ нялюбы сын,

Бо в³дочныя заганы

I ме¢ тольк³ ¸н адз³н. Не так³, як усе дзец³, Нейк³ вырадак, дз³¢ны´ ,

10	Образовательный портал www.adu.by/ Национальный институт образования