• 30. Христиан дінінің пайда болуы.

• Христиан діні - екінші элемдік дін. Ол I ғасырда Рим империясының шығыс өлкесінде, дэлірек айтсақ, Израильде (Палестинада) б.д.д. 30-100 ж. еврей жэне басқа үлттардың арасында пайда болды. Алғашқы христиан қауымы «қудаланушы» дін болғандықтан, христиандар христиан дінінен басқа діндердің салтына қатыспады. Олар қоғам өміріне де қатыспады, жалпы мемлекеттік мейрамдар принциптерімен өмір сүрді. Мүның бэріне халықтың жоғары топтары қарсы түрды..

• II ғасырдан бастап қүл иеленуші жүйесінің дағдарысқа үшырауы салдарынан, империяның нашарлануын тоқтата алмаған үстем тап дағ-дарысқа түсіп, пессимизмге үшырады. Жағдайдың қиындығынан, одан шығудың жолын білмеген ауқатты үстем таптың адамдары христиан қауымына кіре бастады. Сол себептен христиан кауымының қүрамы өзгерді.. Епископ пен пресвитерлер бірте-бірте қауымға басшылық етуді өз қолына алды. Әр түрлі культті өткізу, уағыз айту, күнделік жүмысты басқару осы адам- дардың қолында болды. Сонымен Шіркеу иерархиасының жоғарғы топтары қүл иеленуші мемлекетпен жақындасты. II ғ. аяғы кезінде Христиан діні Рим империясының барлық облыстарына таралды. III ғ. басы кезінде 313 жылы Миланда Константин император Христиан дінін ерікті түрде кабылдау жөніндриялады. Міне, осы уақыттан бастап Христиан діні ресми түрде үстемдік етуші дінге айналды. Ал, 324 жылы христиандықтар ресми түрде Рим империясының мемлекеттік діні деп жарияланды. 325 жылы оның бас-шылығымен Никке қаласында Бүкіләлемдік христиан шіркеулерінің соборы (съезі) шақырылды. Собор Христиан дінінің негізгі уағыздарына қысқаша түрде каулы алды. Бүл қаулы Қүдайға «сенудің - Никкейлік символы» деп аталды. Сөйтіп, император өкіметі мен христиан шіркеуінің одағы қүрылды да, Христиан діні мемлекеттік дінге айналды

• 31. Христиан дінінің негізгі даму кезеңдері.

• Орта ғасырлардан бастап Рим шіркеуі христиандарды өзіне бағындыруға тырысты. Бұған шығыстағы Византия қарсы болды. Нәтижесінде 9 — 11 ғасырларда Христиан діні “Батыс шіркеуі” (католиктер) және “Шығыс шіркеуі” (православтар) болып екіге бөлінді. 16 ғасырда католик шіркеуінен протестант шіркеуі бөлініп шықты. Сөйтіп, даму барысында Христиан діні негізгі үш тармаққа (православие, католик, протестантизм) бөлінді және олардың әрқайсысының өз ішінде әр түрлі ағымдар мен бағыттар пайда болды. Бұдан басқа несториандық, монофизиттік сияқты шағын тармақтар да кездеседі. Бұл ағымдар догматтардың әр түрлі түсіндіріліп, киелі кітапқа, діни ғұрыптарға әр алуан көзқарастары негізінде қалыптасқан

• 32. Христиан дінінің адамгершілік принциптері.

• Христиан дінінің негізгі догмалары Шіркеудің шығуымен бірге діни қасиетті жазбалар мен қасиетті аңыздардың жасақталуы катар жүрді. Христиан дінінің қасиетті жазбасы Библияда (грек. - Кітаптар) жинақталған. Қазақша атауы - Інжіл. Библия екі бөлімнен түрады. Бірінші бөлім, Ескі өсиет (Ветхий завет) жэне Жаңа өсиет (Новый завет). Ескі өсиет көлем жағынан 4/5 Библияның бөлігін алады. Бүл бөлігі Иудаизм дініне де ортақ. Өсиет деп ертедегі еврей халқы Қүдаймен, кейін келе баска да халықтармен Иисус Христос келісім жасаған деген түсініктен шығады. Екінші бөлімі Жаңа өсиет (Новый завет) деп аталады. Жаңа өсиет тек Христиан дініне тэн. Барлығы 77 кітап. Олар ежелгі еврей, арамей жэне көне грек тілдерінде жазылған. Библия кітабына сүйене отырып, Христиан дінінің акиқат делініп танылатын діни қағидалары (догматтары) парыз есебінде күрастырылды. Христиан дінінің қандай бір ағымдары болмасын осы парыздық діни кағидаларды мойындайды да, бірақ өз беттерінше орындайды. Мүндай кағидалар (догматтар) негізінен 12 бөлімшеден түрады, оны негізі «діни наным» символы деп атайды. Бүл символдық сенімнің 325 жылы Никей соборында сегізі қабылданды да жэне Царьгород немесе Константинопль (381) элемдік соборларда, жетінші Никкей (787) соборын коса есептегенде 4 символы қабылданды. Ал, католик ағымында Триденттік соборда (1545-1563) эрі қарай өңделген болатын.Осы 12 символдық сенімге күмэнсіз сену керек. Христиан табыну культтерінен фитиштердің калдықтарын көреміз: икондар, крестер, киелі дейтін табыттар, киелі су жатады.

• Христиан дінінде магиялық қалдықтары да бар. Оларға эр түрлі дуа оқу (молитва), діни іс-эрекеттер жасау (таинства), күпия, сырлы жүмбақ, діни салт-жоралары.

• 33. Қасиетті жазба Библия туралы.

• Киелі Кітап — христиандықтағы киелі кітаптардың жиынтығы. Ол екіге бөлінеді: яһудилер мен христиандарға ортақ Көне келісім (яһудилікте — Танах) және тек христиандар мойындайтын Жаңа келісім. Қазақша аудармаға сәйкес Киелі Кітап Тәурат, Пайғамбарлар Жазбалары (1-б.), Забур, Пайғамбарлар Жазбалары (2-б.) және Інжіл Шариф деп бөлінеді^[1]. Көне келісім көнееврей тілінде жазылды, бірақ кейбір бөліктері арамей тілінде жазылған-ды, ал Жаңа келісім толығымен көнегрек тілінде (койне түрінде) жазылды. XIII ғасырда Стефан Лэнгтон Киелі Кітапты бөлімдерге, ал XVI ғасырда Роберт Этьенн оны жолдарға бөлді.

• Киелі Кітап әлемдегі ең сатылатын кітап, жыл сайын оның 100 миллион көшірмесі сатылады. Оның тағы басқа рекордтары да бар: ең көп шығарылатын кітап — жыл сайын 32 876 дана шығарылады; ең аударылған кітап — ол 2036 тілге аударылды; ең ұзақ жазылған және жиналған кітап — Киелі Кітап кітаптарының бірі Әйүп кітабы б.з.б. 1521 жылы жазылса, Жохан аяны б.з. 96 жылы жазылды; авторлары ең көп кітап — ресми деректер бойынша кітапты 31 автор жазды^[2];

• Киелі Кітаптағы кітаптар саны христиандық тармақтарда әртүрлі: Протестантизмде — 66, Католицизмде — 73, Православиеде — 77, ал Эфиоптық православ шіркеуінде — 81.

• 34. Мартин Лютердің постулаттары.

• XVI ғ. Батыс Европада капиталистік қатынастар тууына байланысты феодалдық қүрылысқа қарсы, католик шіркеуі мен папашылыққа қарсы күрес формасында элеуметтік саяси Реформация деп аталған қозғалыс туды. Ең бір үлкен реформаторлық козғалысты бастаған профессор Мартин Лютер (1483-1546) Виттенберг университетінің мүғалімі, дінбасшысы. Ол 1517 жылы 31 қазан айында Виттенберг университетінің кақпасына өзінің 95 тезисін іліп, индульгенция сатуына қарсы шықты.

• Берлебурлық библия

• Индульгенция туралы 95 тезис

• Мюльфпортке хаты

• Христиандар бостандығы туралы

• Ервей өтіріктері туралы

• 35. Ислам дінінің пайда болуы.

• Ислам дінінің тарихы яғни пайда болуы Арабияның жергілікті тұрғындарына жататын арабтар арасында қалыптасты. Семиттік халықтардан өрбитін олардың тарихы Ибраһим пайғамбарға дейін жалғасады. Бұл тек еврей жұртының ғана емес, араб халқының да арғы тегінің Ибраһим пайғамбардан тарайтындығын айғақтайды. Екі ел Ибраһимнің екі әйелінен туылған Исқақ пен Исмайыл атты ағалы-ініліден өсіп-өнген.

• Ислам — біздің заманымыздың 609-632 жылдар аралығында (VII ғасыр) шығыс пен батыс мәдениеттері тоғысып жатқан Араб түбегінде пайда болған әлемдік діндердің ең жасы. Ол әлемде кең таралу жағынан екінші орында.

• Бұл кезде Араб түбегіндегі діни наным-сенім өте күрделілігімен ерекшеленді. Көне ғасырлардан келе жатқан иудейлік пен христиандық діндері де өз ықпалын сақтап тұрды. Иудейлік әсіресе, қалаларда орнықты. Ірі еврей қауымдары, еврей көпестері оңтүстік Арабияның сауда орталықтарын иемденіп, Ясриб (Мәдина) пен Йеменде өз діндерін жаюға күш салды.

• Деректер бойынша, хазірет Мұхаммедке (с.а.с.) пайғамбарлық ақыл-ойы кемелденген 40 жасында қонған. Елшілік міндетті 610 жылы Рамазан айында Хира тауының басында Жәбірейіл періште жеткізген делінеді. Періштенің жеткізген аяндары «уахи» деп аталған.

• 622 жылы мұсылмандар Меккеден Ясриб қаласына көшеді. Ясриб қаласы кейіннен Мәдина деп аталған. Бұл көш Ислам тарихында «хижрат» деп білінген.

• Мәдина қаласына көшіп келгеннен кейін Ислам дінінің таралуы қарқынды күш алған. Мәдинаға хижрат жасау мұсылмандардың жыл санауының басы саналған (ай күнтізбесі бойынша). Осы уақыттардан бастап Мәдина қаласы Ислам дінінің таралу орталығы ғана емес, бүкіл мұсылман-араб әлемінің қасиетті мекеніне айналған. 630 жылы Мекке қаласын да мұсылмандар азат етіп, қасиетті Қағбаның ішін қолдан жасалған құдайлар мен пұттардан тазартқан.

• 36. Исламның Иудаизм және христиандықпен байланысы.

• Ислам мен иудаизмнің байланысы VII ғ. ислам Аравиялық түбекте тарала бастағанда басталды. Үшеуі де Авраамдық дінге жататындықтан екеуі өз ара байланысты. Мұхаммед пайғамбардың айтуынша, оның сенімі таза Авраам діні.

• 37. «Хиджра»жылы және «қоштасу» сапары туралы.

• Һижра (көшіп жүру) — Ислам дінін ұстайтын мұсылман елдердегі жыл санау жүйесінің басталатын күні. Хижра күні біздің күнтізбеміз бойынша 622 жылдың 16 шілдесіне, жұма күніне келеді. Бұл күні Мұхаммед (ғ.с.) Меккеден Мединеге барған. Өйткені Меккедегі ислам дініне қарсы болған арабтар алғашқы кезде Мұхаммедті өлтірмекші болған. Мұхаммедтің орнына екінші халиф Омар 637 жылы тағайындаған. Хижра күнтізбесінде жыл Ғұмардың жарлығы бойынша 12 айға бөлінген, тақ нөмірлі айлар 30 күннен, жұп нөмірлі айлар 29 күннен есептелген, айлардың белгілі атаулары болған. Сонда жыл 354 күн болады.

• Ай Хижрасы бойынша бір жылда 354 не 355 күн болады.

• 595 — Мұхаммед пайғамбардың Хадишаның сауда керуенімен Бусра қаласына сапары; Хадишаға үйленуі.

• 38. Мұсылмандардың бес парызы.

• «Ислам» деген үгым араб тілінде «бас июшілік», «қүлшылық» деген магына бойынша қүлшылық ету, табыну екі бөлімнен түрады. Біріншісі, міндетті түрде, ал екінші бөлімі, ерікті түрде орындалатын діни іс-эрекет.

• Біріншіге, бес «парыз» діни іс-эрекеттер жатады. Олар: 1. Иманану (тавхид) - сену деген сөз, ягни бір Қүдайга сену «бір Алладан басқа Қүдай жоқ жэне Мүхаммед оның бізге жіберген елшісі» - дегенге сену. 2. Намаз - арабша «салят». Иамаз сөздері Аллага сыйыну, тілек тілеу, қүлдық үрумен өтеді. Күн сайын бес рет сыйыну (намаз). Әрбір сыйыну (намаз) рахаттан (араб тілінде қүран сүресінен үзінді, дене түргысы мен қозгалысы) түрады. Таңертеңгілік 2 рахаттан, түскайталық, кешкі жэне түнгі 4 рахаттан, түнгі - 3 рахаттан... Жүма күнгі намазды мешітте оқу үсынылады. Иамазга қалай дайындалу керек, қалай оқылуы керек шаригатта рет-ретімен жазылып көрсетіледі.

• 3.3екет (қайыр) - жылына бір рет мүсылмандар өздерінің табыстарының 10/1 бөлігін Мешітке беріп отырулары керек. Ислам діні мемлекеттік дін деген елдерде, барлык меншігінің нақты күнының немесе оның таза пайдасының 2,5%-ын күрайды. Мүсылмандардың түсінігі бойынша, зекет-қайырымдылық, мейірімді іс, ресми салық, ерікті күрбандық т.б. Ислам дінінде басқа да садақа беру бар, мүгедек, жесір, жетім адамдарга кайырымдылық ету.

4. Ораза - арабша «ас-саум» үстау, «Рамазан» айында отыз күн ораза үстау. Ораза үстауда таң атқаннан (ақ жіпті қара жіптен айырганда) кешке дейін (ак жіпті кара жіптен айыра алмау), ягни жарык күннің өне бойында тамақ ішуден, судан, шылым шегуден, жыныстық қатынастан толық тыйылуды білдіреді. Ораза тек нэпсіні тазалау емес, рухани тазаруга да жатады. Денсаулыққа жақсы эсерін тигізеді деп түсіндіріледі. Рамазан айы ең «касиетті ай», ораза эрбір пенденің адамгершілігін білдіретін сауапты іс деп түсінеді..

5. Хаджи (хаджж) - эрбір мүсылман өмірінде ең болмаганда бір рет Мекке мен Мэдинеге барып, Каабаны айналып, намаз оқып, Мүхаммедтің бейітіне күран окып, күрбан шалып қайтуга тиіс шалып қайтады.