Średniowiecze

1. W jaki sposób Gall Anonim przedstawił dzieje polski w swojej kronice? Wyjaśnij pojęcie «Historiografia».

«Historiografia» - to piśmiennictwo historyczne odtwarzające przeszłość; ogół dzieł historycznych.

Podczas gdy wiadomości o pierwszych koronowanych przedsta­wicielach dynastii Piastów, są zastanawiająco skąpe, stosunki te zmieniają się z początkiem w. XII dzięki Kronice Galla-Ano-nima. Łacińskie to dzieło powstało na dworze Bolesława Krzywo­ustego ok. r. 1113, wyszło zaś spod pióra człowieka pracującego w kancelarii książęcej. Imienia jego nie znamy, z samej jednak Kroniki wyczytać można, iż był to cudzoziemiec, który „nie chciał darmo jeść chleba polskiego", prawdopodobnie pochodzący z Francji, choć do przybranej swej ojczyzny przybył zapewne jako zakonnik z Węgier. O przybranej zaś ojczyźnie mówić można, kronikarz bo­wiem nie ukrywał swego przywiązania do Polski i jej władcy. Jego kronika jest dziełem o dużej wartości historycznej, autor bowiem przedmiot swój znał doskonale, opierał się na spostrzeżeniach wła­snych, na tradycji dworskiej, na opowiadaniach wreszcie uczestni­ków zdarzeń, które opisywał. Mimo swych związków z dworem nie łgał i nie zatajał prawdy, jak dowodzi ujęcie przezeń zatargu Bole­sława Śmiałego z biskupem Stanisławem ze Szczepanowa.

Wykształcenie literackie Gallusa, prawdopodobnie znajomość ry­cerskiej epiki francuskiej, podobnie jak tradycja kronikarska, spra­wiły, iż uwagę skupiał na wielkich postaciach i wydarzeniach, cho­ciaż nie stronił i od drobnych a charakterystycznych obrazków. Wydarzeniami tymi były sprawy wojenne, na ich zaś tle dał trzy wyraziste portrety trzech Bolesławów: Chrobrego, Śmiałego i Krzy­woustego, związane z sobą wspólną ideologią. Chrobry wywalczył wielkość Polski, linię jego zagubił popędliwością Śmiały, zadaniem Krzywoustego był powrót na zwycięskie szlaki wielkiego prapra-dziada. Czyny wojenne bohaterów otrzymały w Kronice Galla nie­zwykły wyraz artystyczny, i to nie tylko w entuzjastycznym tonie, w jakim utrzymane są opisy śmiertelnych a zwycięskich zapasów z wrogami, zwłaszcza z Niemcami, ale również w formie zewnętrznej opowieści. Relację swą bowiem kronikarz niejednokrotnie przystrajał rymami, a nawet przeplatał ustępami poetyckimi, ujętymi w łeoni-nach, jak zwiemy łacińskie wiersze rymowane. Żywość i plastyka opowiadania, uskrzydlonego polotem poetyckim sprawiają, iż naj­dawniejsza kronika polska stała się nie tylko doniosłym źródłem historycznym, ale również niepospolitym dziełem literackim.

Kronika składa się z trzech ksiąg. Pierwsza zaczyna się od pięknego opisu ziemii polskiej i dziejów jej pierwszych na pół legendarnych władców (Popie­la, Piasta, Ziemowita, Leszka i Ziemomysła), kończy zaś na cudownym po­częciu Bolesława Krzywoustego. Księga druga opisuje młodość księcia, trze­cia zaś jego czyny jako dojrzałego już władcy. Tekst urywa się mniej więcej na roku 1113.

Dzieło Galla można nazwać kroniką trzech Bolesławów. Pisarz nadaje bowiem dziejom dynastii pewien sens. Pochodzi ona z Bożego wyboru (legenda o tajemniczych gościach odwiedzających chatę Piasta i o odzyska­nym wzroku Mieszka I, co symbolizuje jego na­wrócenie się na chrześcijaństwo). Jej rozkwit na­stępuje za czasów Bolesława zwanego Chrobrym, z którego kronikarz czyni idealnego rycerza, pod­kreślając jego dzielność, szlachetność, potęgę, spra­wiedliwość i pobożność. Upadek dynastii wywołuje próżność, pycha i gwałtowność Bolesława Śmiałe­go (Szczodrego), który pochopnie każe stracić bi­skupa Stanisława. Odnowicielem potęgi Piastów jest zaś Bolesław Krzywousty, zwycięzca licznych wojen z Pomorzanami, Niemcami, Czechami i Pra­sami.

Świetnie zaplanowane i mistrziwsko napisane dzieło Galla należy do najwybitniejszych kronik średniowiecznej europy. Kusztowana rytmiczna proza, pełna epitetów, porównań, metafor , w którą gdzieniegdzie wpleciono są zgrabne wiersze, odpowiada tendencjom stylistycznym ówczewsnej literatury łacińskiej.

2. «Bogurodzica» to najstarsza pieśń polska. Omów jej treść i kompozycję, uwzględniając środki artystyczne występujące w utworze. Które cechy «Bogurodzicy» zdecydowały o nadaniu jej roli pierwszego hymnu państwowego?

Bogurodzica

Jest to pieśń narodowa, przez stulecia (aż do XV wieku) wystę­pująca jednocześnie jako hymn narodowy i hymn religijny. Jest to jeden z najdawniejszych zabytków poezji w języku polskim.

Powstanie Bogurodzicy badacze polskiej literatury oceniają na XII/XIII wiek. Najstarszy zapis tej pieśni pochodzi z 1407 roku. Sto lat później, w roku 1506 Bogurodzica zostaje pierwszy raz wydrukowana po polsku. Jej tekst umieszczono we wstępie zbioru praw Królestwa Polskiego ("Statut" Jana Łaskiego).

Pierwsza zwrotka, powtarzająca liturgiczne "Kyrielejson" ma charakter modlitewny. Bogurodzica, Bogiem sławiena - czyli wielbiona przez Boga, Zwolena - wybrana przez Boga Dziewica.

Druga zwrotka to modlitewne prośby o to, by Matka Boża usłyszała wołanie i wysłuchała modlitwy o pobożne życie i otrzymanie łask, o życie wieczne. Zwrotkę kończy "Kyrielejson", będący refrenem i modlitwą kierowaną do Chrystusa za póśrednictwem Matki Bożej.

Bogurodzicę śpiewano bez akompaniamentu instnrunentalnego, jednogłosowo. Jest to monodia charakterystyczna dla średniowiecznych chorałów (liturgicznych śpiewów kościelnych).

Bogurodzica to wiersz asylabiczny, zdaniowy, pełen archaizmów (słów, które wyszły z użycia), np. Gospodzien - Pan, sławiena - chwalona, zwolena - wybrana, zyszczy - pozyska, dziela - dla, zbożna - pobożna. przebył - istnienie, życie.

Najczęściej spotykamy rymy parzyste: sławiena - zwolena (ścisły rym żeński), pobył - przebył (niepełny rym żeński), Bożycze - człowiecze (rym męski).

Podstawowe trudności rozumienia tego krótkiego tekstu polegają na fakcie, iż po pierwsze zawiera on wyrazy o brzmieniu lub zna­czeniu poza nim nie spotykanym (Bogurodzica, Bogiem sławiena, go-spodzin, dzieła, Bożycze, zbożny, przebyt), powtóre zaś podaje wyra­zy w postaci „słowiańskiej", a nie polskiej (sławiena, gospodzina, zwolena). Pierwsze były niezrozumiałe i w rękopisach zwykle je przekręcano, drugie — poczytywane za czechizmy, stały się źródłem pomysłu o autorstwie biskupa praskiego.

Sprawie pochodzenia, brzmienia i znaczenia Bogurodzicy poświę­cono kilkadziesiąt rozpraw, zawierających kilkanaście hipotez, tak rozbieżnych, iż niczego właściwie nie wyjaśniły, opierały się bowiem na analizie szczegółów, błędnie uogólnianych na całość pieśni. Ana­liza zaś, która usiłuje brać w rachubę wszystkie składniki hymnu i całość ich narzucić na tło kulturowe, w którym mógł powstać, prowadzi do wniosków radykalnie odbiegających od poglądów do­tychczasowych. Wnioski te każą przyjąć, iż Bogurodzica, hymn dy­nastii Jagiellońskiej, a tym samym państwowy, powstała dopiero za czasów Jagiełły, może w związku z jego koronacją (1386), i była napisana językiem dla nowego króla zrozumiałym; rzekome czechiz­my i większość wyrazów-unikatów, jak „Bogurodzica", „gospodzin", „twego dzieła", tłumaczą się z tego stanowiska jasno, jako rusycyz­my, całość zaś pieśni odpowiada stylowi czasów króla Władysława, fundatora kaplic, zdobionych bizantyjskimi malowidłami. Hipoteza taka pozwala zarazem rozumieć dalsze losy Bogurodzicy, jak pieśń zwykle zwano, śpiewanej podczas uroczystości dworskich i przed bitwami. Jako hymn państwowy otwierała ona zbiory praw koron­nych i litewskich, począwszy od kodeksu Jana Łaskiego (1506), dzięki czemu „pieśń ojczysta" stała się pierwszym polskim tekstem poetyc­kim utrwalonym w druku. A tekst ten nie zamknął się w obrębie dwu zwrotek z r. 1407, w miarę czasu bowiem przyrastały do nich pieśni inne, pasyjna i wielkanocna o wyprowadzeniu z otchłani pa­triarchów z Adamem, „bożym kmieciem" na czele, zwrotki o królo­wej Zofii i jej synach. Wiek XVI jednak przyniósł zaćmienie Bogu­rodzicy. Dopiero w w. XIX przypomniano ją ponownie i tradycję jej ożywili Niemcewicz, Słowacki, Norwid — upatrujący w niej naj­dawniejszy okaz poezji w języku polskim.