Қазақстанның экологиялық проблемалары

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Мазмұны [жасыр]

1 Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі

2 Семей ядролық полигоны

3 Каспий теңізінің экологиялық проблемасы

4 Аралдың экологиялық проблемасы

5 Балқаш проблемасы

6 Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы

7 Пайдаланған әдебиет

[өңдеу]Адам әрекеті нәтижесінде табиғи кешендердің өзгеруі

Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі – мелиорация. Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады.

Ғаламдық экологиялық проблемаларға климаттың өзгеруі, озон қабатының бұзылуы, биоәртүрліліктің азаюы, шөлейттену және жердің құлдырауы (деградация) жатады. Ұлттық экологиялық проблемалареа экологиялық апатты аймақтар; Каспий теңізі қайраңы ресурстарын белсенді игерумен байланысты проблемалар; тарихи ластану; трансшекаралық мәселелер; әскери ғарыштық және тәжірибелік кешендер полигондарының әсерін жатқызуға болады. Жергілікті экологиялық проблемаларға ауа бассейнінің ластануын, радиоактивті, тұрмыстық және өнеркәсіптік қалдықтары, табиғи және техногендік төтенше жағдайларды жаткызуға болады. Адам әрекетінен Қазақстан жерінде тез шешуді қажет ететін проблемалар бар.

[өңдеу]Семей ядролық полигоны

Семей полигоны Қазақстан картасында

Еліміздің тарихындағы ең қайғылы парақтардың бірі - Семей ядролық сынақ полигонының өмірге келуі Алғашқы атомдық жарылыс дауысы 1949 жылы тамыздың 29-ы, таңғы сағат 7-де естілді. Семей ядролық полигоны ауданында 450-ден астам жер үсті және жер асты ядролық сынақтарының өткізілуі нәтижесінде атмосфераға, гидросфераға және литосфераға өте үлкен мөлшерде радиоактивті материалдар шығарылды. Тек Семей ядролық полигонының ғана емес, соған жақын жатқан орасан үлкен аумақтар да (Павлодар, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Жезқазған облыстары және Ресей Федерациясының Алтай өлкесі) радиоактивті ластануға ұшырады. Соның нәтижесінде сол аумақтағы көптеген тірі ағзалар және тұрғын халықтар зардап шекті.

Қазақстандағы сансыз ядролық зерттеулердің салдарлары әлі де толық зерттелген жоқ. Белгілі ақын Олжас Сүлейменовтың басшылығымен Невада—Семей экологиялық қозғалысы Семей ядролық полигонында сынақтар өткізуге толық тыйым салды. Бұл қозғалысқа Қазақстанның көптеген халқы кеңінен қатысты. Қазақстан Президенті Н. Ә. Назарбаев республикада ядролық сынақтар өткізуге мораторий жариялады. (Елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Семей ядролық сынақ полигонын жабу туралы» Жарлығына 1991 жылы тамыздың 29-да қол қойылды.) Соңғы сынақтардан бері он жылдан астам уақыт өткеніне қарамастан, Семей ядролық полигонының белдемі күні бүгінге дейін экологиялық кауіпті аудан болып есептеледі. Өйткені онда ұзақ сақталатын радиоактивті заттар жинақталған. Полигон аймағында күні бүгінге дейін топырақ және өсімдіктер ластанған. Қазақстан Үкіметі Семей ядролық полигонымен шектесіп жатқан аудандар аймағындағы экологиялық жағдайды жеңілдету жөнінде бірқатар шұғыл шаралар қабылдады. АҚШ пен Жапония үкіметтері Семей ядролық полигоны аймағында экологиялық зерттеулерді жүргізуге елеулі қаржылық көмек көрсетуде.[1]

[өңдеу]Каспий теңізінің экологиялық проблемасы

Каспий теңізінің алып жатқан географиялық орнына байланысты (шөл зонасы) еліміздің шаруашылық саласында атқаратын маңызы өте зор. Сонымен қатар сол маңдағы шөлді алапқа ылғал әкелуші су айдыны ретінде де үлкен рөлі бар. Солтүстігіне құятын Еділ өзенінде бөгендердің салынуы, мұнай кәсіпшілігінің өркендеуі теңіздің экологиялық жағдайын нашарлатты. Соңғы жылдары бұл аймақ мұнай мен газды өндірудің маңызды экономикалық ауданына айналды. Теңіз деңгейінің көтерілуіне байланысты бұл аймақ табиғи апат жағдайына ұшырады. Табиғи қорларын игеруде де, бұл аудандағы табиғат компоненттерінің өзгеруіне байланысты мынадай проблемалар туындауда:

экологиялық апатты аймаққа жататындықтан, негізгі әрекет етуші Капустин Яр, Азғыр полигонының ұзақ уақыт бойы жұмыс істеуіне байланысты тұрғын халықтардың денсаулығының күрт нашарлауы;

мұнай мен газдың өндірілуіне байланысты тіршілік дүниесінің өзгеруі, балықтардың (бекіре) қырылуы, уылдырық шашатын көксерке балықтарының кеміп кетуі;

осы теңізге ғана тән (эндемикалық) итбалықтың мезгіл-мезгіл қырылуы;

аңызақ жерлердің шаруашылыққа тигізетін кері әсері (жел эрозиясы).

[өңдеу]Аралдың экологиялық проблемасы

Арал теңізі деңгейінің төмендеуі(1960-2010 жж.)

Бұл проблеманың тууына себепші болған - адам әрекеті. Ұзақ жылдар бойы Аралға құятын ірі өзендер Әмудария мен Сырдарияның суын теңізге жеткізбей, түгелдей дерлік егістіктерді (мақта, күріш) суландыруға пайдаланылып келді. Буланушылық дәрежесі жоғары болатын шөл зонасында орналасқан теңіз суының көбірек булануы оның тартылуына әкеп соқты. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген. Арал теңізіндегі суы тартылған бөліктің ауданы 30 мың км2 жетеді. Ғалымдардың есептеуі бойынша, теңіз табанынан атмосфераға жылына 200 млн тоннаға дейін тұзды шаң-тозаң ұшады. Теңіз суының шегінуінен оның жағалауындағы 800 гектар тоғай, жануарлар дүниесі жойылып, теңіз айналасы бұл күнде тіршілігі жоқ құмды, сортаң жарамсыз жерлерге айналды. Теңіз суының тартылуынан мұнда теңдесі жоқ Барсакелмес қорығы жойылды. Бұл өзгерістер өз кезегінде сол аймақ тұрғындарының денсаулығына кері әсерін тигізді. Аралды сақтап қалуға арналған Халықаралық қордың құрылғанына 15 жыл толды. Осы жылдар аралығында аткарылған жұмыстар аз емес. Аралды қалпына келтіру үшін көптеген іс-шаралар қаралып, жобалар жасалды. Кіші аралдың оңтүстігіне ұзындығы 12 км болатын Көкарал бөгені салынды. Соның салдарынан Кіші Аралдың (Солтүстік) деңгейі 42 метрге, аумағы 800 шаршы километрге ұлғайды. Суы тартылып қалған тұзды көлдін табанын жауып, көлге тіршіліктің нышаны енді. Ғалымдардың айтуынша Аралдан ұшқан тұзды дауылдың бір ұшы Гренландия мұздықтары мен Норвегияның орманды алқабына да жеткенін дәлелдеген еді. Еліміздің көлемді атқарып жатқан іс-шараларының алды, аймақтың және жергілікті жердің экологиялық жағдайын көтеру. Бүгінгі күні Солтүстік Арал маңына халықтар қайта қоныстанып, үй салып, балық шаруашылығымен қайта айналыса бастады.

[өңдеу]Балқаш проблемасы

Балқаш көлі алабында да қүрделі экологиялық жағдай қалыптасып отыр. 1970 жылы Балқашқа құятын Іле өзенінде Қапшағай бөгені мен су электр станциясының (СЭС) салынуы Іле-Балқаш су шаруашылығы кешенінде бетбұрыс кезең болды. Іле өзенінің гидрологиялық режимі өзгеріп, жалпы Іле-Балқаш алабындағы экологиялық жағдай өзгере бастады. Қапшағай су торабын жобалау кезінде Іле өзенінің атырауындағы табиғат кешенінің жағдайы ескерілмеді. Соның нәтижесінде онда тіршілік ететін жануар дүниесіне (ондатр, балық, т.б.) және ауыл шаруашылығына көп зиян келеді. Ақдала алқабын суландырып, күріш егу жобасы да толық жүзеге аспай қалды. Қыруар қаржы текке жұмсалды. Іле өзенінің атырауы кеуіп, оның кері әсері Балқаш көліне тиді. Суармалы алқаптардың көлемінің есепсіз кеңейтілуі, төменгі Іле қоңыр көмір кен орнын игеруді бастау көлдің болашағы үшін қауіпті. Болжау бойынша, XXI ғасырдың басында, көлдің батыс бөлігінің мүлде кеуіп, шығысының тұзды шалшыққа айналуы мүмкін. Бұл өз кезегінде Балқаш маңындағы ландшафтылар мен экологиялық жағдайларды түбірімен өзгертіп, тіршіліксіз шөлге айналдырады. Көл деңгейінің төмендеуі оның суының шамадан тыс минералдануына әкеп соғуда. Бұл, бір жағынан, егістік далалардан көлге қайта келіп құятын су құрамында әр түрлі тұздардың көп болуына байланысты. Сонымен қатар алаптағы өзгерістер Балқаш маңы аймағының климат жағдайларына да әсерін тигізеді. Су айдынының тәуліктік температураны, ауа ылғалдылығын реттеуші ретіндегі әсері өз күшін жояды. Ғалымдардың болжауынша, Балқаштың тартылуы Батыс Сібір мен Қазақстандағы географиялық зоналардың шекараларын өзгертуі мүмкін.

[өңдеу]Үлкен қалалар мен өндіріс орталықтарында қоршаған ортаның ластануы

Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.

Семей ядролық полигонында да экологиялық апатты аймақ қалыптасып отыр. 1948-1964 жылдар аралығында Семей полигонында жер бетінде ядролық сынақтар жүргізілді, ал 1964-1989 ж. аралығында жер асты сынақтары жүргізілді. Ядролық қару-жарақтарды сынау аймақтың табиғи ортасына және халықтың денсаулығына кері әсерін тигізді. Республика көлемінде қоршаған ортаны қорғауға бағытталған жұмыстар жоспарлы түрде іске асуда. Олар: жер қойнауын тиімді пайдалану (минералды шикізаттарды кешенді пайдалану, игерілген жерді рекультивациялау және көгалдандыру).[2]

[өңдеу]Пайдаланған әдебиет

↑ Биология: Жалпы білім беретін мектептің, 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген/ М. Гильманов, А. Соловьева, Л. Әбшенова. - Алматы: Атамұра, 2009. ISBN 9965-34-927-4

↑ Қазақстанньң физикалық географиясы, Алматы: Атамұра, 2008. ISBN 9965-34-809-Х

Бұл — география бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

Бұл ескертуді дәлдеп ауыстыру қажет.

Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.

Осы мақаланы жетілдіру үшін қажетті интерлинктерді енгізіп көмек беріңіз.

Бұл — биология бойынша мақаланың бастамасы. Бұл мақаланы толықтырып, дамыту арқылы, Уикипедияға көмектесе аласыз.

Бұл мақаланы Уикипедия сапа талаптарына лайықты болуы үшін уикилендіру қажет.

Осы мақаланы жетілдіру үшін қажетті интерлинктерді енгізіп көмек беріңіз.

О СООТНОШЕНИИ МАТЕМАТИКИ И БИОЛОГИИ В ЭКОЛОГИИ

(вместо заключения)

…Но на какой же широте и долготе я нахожусь? (Алиса не

имела ни малейшего представления, что такое широта и дол-

гота, однако ей нравилось, как солидно звучат эти умные

слова).

Л. Кэрролл, «Алиса в Стране Чудес», пер. А. Кононенко

Смена парадигм в экологии и биологии

Сейчас непредубежденному человеку трудно отрицать, что общая теория систем

порождает естественный понятийный аппарат, позволяющий описывать наиболее общие,

атрибутивные свойства как материального мира, так и информационного пространства.

Базисным понятиям системного анализа «суждено сыграть роль методологической основы

той программы исследований, которая приведет к появлению теории ноосферы» [1810].

В основе традиционной научной методологии лежит сформировавшееся в ХVII в.

убеждение в том, что существуют однозначно интерпретируемые правила, следуя которым

можно прийти к результату исследования: из всех возможных путей к истине ведет один,

все остальные ведут к заблуждению. В современной науке понятие изучаемого процесса

приобрело черты неопределенности и не соотносится с ясными и отчетливыми истинами,

хотя остались правила, согласно которым происходит принятие либо отбрасывание теорий

или гипотез. Когда Т. Кун предложил свою когнитивную модель развития миросознания,

он представил ее как последовательную смену «парадигм» в момент, когда состояние

«нормальной науки» прерывается «научной революцией». Парадигма – это жестко опре-

деленная сеть концептуальных, инструментальных или методологических предписаний,

дающих ученому руководящую нить: «Даже беглый взгляд на любую бэконовскую естест-

венную историю или на допарадигмальное развитие любой науки показывает, что природа

слишком сложна для того, чтобы ее можно было исследовать случайным образом» [1417].

В последнее время активно высказывается мысль о «кризисе» теоретической биоло-

гии [1789] и смене парадигм экологического мира [2284, 2289]. Еще крупный русский фи-

лософ и математик Г.П. Щедровицкий задавался вопросом: «Знаем ли мы сейчас, что такое

познаваемый процесс?.. Еще через некоторое время вопрос об описании процессов встал в

полный рост в биологии. Здесь уже речь шла о характеристике процессов жизнедеятельно-

сти, функционирования и развития. При описании этих механизмов руководящими анало-

гиями служили наши представления о системах водоснабжения и канализации. По утвер-

ждению Ф.Д. Горбова, современная биология и медицина дальше этого и не пошла»

[3063]. Мир, представленный «классической экологией», был стабильным или стремящим-

ся к стабильности; предсказуемым в силу своей детерминированности (биотическими

взаимодействиями или условиями среды) и находящимся в первую очередь под воздейст-

вием конкурентных отношений. Структурная концепция биосферы представлялась дис-

кретной, что ставило классификацию экосистем «во главу угла» экологического исследо-

вания. Экологический мир был гармоничен внутри себя и, что наиболее фундаментально, –

он был объективен (т.е. идеальный мир классической экологии отвечал реальному эколо-

гическому миру).

Под влиянием работ, появившихся в 80-х годах (например, [20]) и постулирующих

замену детерминистских представлений о взаимодействиях популяций на стохастические,

экологический мир перестал быть простым и понятным. В «новом мире» представления о

228 Конкурентно организованном сообществе, инвариантах трофической сети, плавной зако-

номерности реакций биоценоза на изменяющиеся факторы среды и другие, бывшие все-

общими и универсальными в классической экологии, могут быть справедливы только в

весьма ограниченных интервалах пространства и времени. Мыслительный образ экологи-

ческого мира меняется от упорядоченного, понимаемого посредством здравого смысла, – к

хаотическому, принципиально не познаваемому до конца.

Это привело к некоторой растерянности в научном экологическом сообществе, по-

скольку пришло понимание, что старая парадигма, основанная на идеализированных опи-

саниях биологических объектов, как «машинок» для развития, выживания и размножения,

себя исчерпала. Не случайно, что за последние 30 лет не появилось ни одной сколько-

нибудь заметной публикации, вносящей что-то новое в основные концепции или фунда-

ментальные законы экологии. Научная деятельность часто сводится либо к лексико-

терминологическим упражнениям, либо к механическому накоплению сведения о числен-

ности и образе жизни организмов. Можно предположить, что экологический мир на пороге

научной революции, но новая парадигма еще не проникла в умы естествоиспытателей.

Буквально на наших глазах стремительными темпами формируются методологиче-

ски завершенные и математически наполненные парадигмы таких наук, как эконометрия,

подпитанная мощными финансовыми потоками [1957], доказательная медицина [586] и

даже социология [2669], которые ранее считались сугубо мало формализуемыми. Возни-

кают и новые направления биосферных научных исследований, таких, как математическая

популяционная генетика, которую вполне можно рассматривать в качестве примера удач-

но развившейся теоретической дисциплины [2213, 2400], синергетика [2877], биологиче-

ская кинетика [2321], компьютерная биометрия [1316]. Но, как справедливо считает Н.

Рашевский [2216], видимо, не следует «изобретать» новую, биологическую математику –

достаточно привлекать в биологию вообще и в экологию в частности, уже существующие

математические методы. Таковы, например, теория информации, теория нечетких мно-

жеств или современные статистические методы, не нашедшие пока из-за своей сложности

применения в экологии. Только на этом пути можно ожидать создания новых информаци-

онных технологий, нацеленных на решение фундаментальных биологических проблем.

А в это время в экологии продолжаются мало результативные дискуссии между

сторонниками разных взглядов на взаимоотношения этой науки с математикой (см., на-

пример, симпозиум по переписке «Теоретическая биология – настоящее и будущее», про-

ходивший в 1993 г. на страницах журнала «Известия РАН. Серия биологическая»). Многие

из участников этого симпозиума причину неудач теоретической биологии видят в том, что

к биологическим законам плохо применимы методы физики и математики и, главное, не

создана общая теория живой материи (хотя никто не смог убедительно доказать, что такая

теория сейчас необходима). Не в этом ли заключается «реальная опасность построения

теории, которая в силу ее претензий на всеобщность ограничивалась бы лишь тривиаль-

ными утверждениями» [2759]?

Теоретические идеи и генерализации как основные

компоненты экологической науки

Как указывает Американский этимологический словарь: «Смысл любых научных

исследований заключается в наблюдении, классификации, описании; экспериментальном

исследовании и теоретическом объяснении естественных явлений». Исследовательская

проблема всегда формулируется в контексте проверки некоторой теории, даже если эта

теория находится в неразвитом, «донаучном» виде. Эта идея должна быть развернута в ис-

следовательском проекте, т.е. реализована в концептуальном аппарате и процедурах сбора

и анализа данных, чтобы ответить, в общем-то, на один вопрос: соответствует ли теорети-

ческая идея действительности? Предполагается, что ответ на этот вопрос может быть по-

лучен путем систематического изучения фактов.