Прауленне Каз1м1ра IV

Дзяржаве патрэбен быу новы гаспадар. Паны - рада адвергла дамаганш на трон i сына Жыпмонта, i нястомнага Свщрыгайлы (яК1 урэшце рэшт задавол!уся пажыццёвым уладаннем на Валын!). Згодна з дамоуленасцю з Польшчай, паводле якой пасля смерц! вялшага князя яго пасад пав!нен перайсщ да польскага караля, яны паслал! у Кракау дэпутацыю прапанаваць каралю Уладзюлаву вял1-какняжацк! трон. Аднак ён не прыняу гэтай прапановы i прызна-чыу каралеускага намесн!ка у княства у асобе свайго малодшага брата, 12-гадовага Каз!м!ра, тым самым парушыушы дамоуленасць. Магнатау i шляхту ВКЛ ахапша моцнае абурэнне. Падобныя дзе-

248

янш караля был! расцэнены im! як замах на дзяржауны суверэнггэт i незалежнасць ix дзяржавы. Фактычна ВКЛ станавшася правшцы-яй Польшчы. Не прадугледжвалася нават юнаванне пасады вялжа-га князя лггоускага, а замёст яго крашай павшен быу юраваць намесшк ад шя караля.

У таюх абставшах Рада ВКЛ рашылася на наступим крок. Cnai-ушы польсюх паслоу, як!я прыбьш у Вшьню ад Уладзгслава Яге-лончыка, Рада сабралася на начное пасяджэнне, каб абраць вялжа-га князя сам 1м, незалежна ад Польшчы. Дэбаты i спрэчк! працягва-л^ся усю ноч. Прэтэндэнтау было пяцёра. Усе яны у аднолькавай ступен! мел! шанц заняць трон ВКЛ. Тольи перад самым досвЬкам галасы паноу з Рады схшшюя у бок Каз1\пра. Той зб!рауся заняць сваю пасаду намесн!ка, яшчэ не ведаючы, што ён ужо абраны гас-падаром дзяржавы.Так!м чынам у чарговы раз была разарвана утя з Польшчай.

Незайздросная спадчына дасталася маладому князю. У вын1ку крывавай грамадзянскай вайны 30-х гадоу краша была спустошана, мног1я гарады i вёск! ляжал! у ру!нах. Дзяржауная скарбонка амаль апусцела. 1снавала рэальная пагроза дзяржаунаму суверэн!тэту i тэрытарыяльнай непадзельнасц! ВКЛ. Польшча 1мкнулася падпа-радкаваць сабе княства шляхам новай унн.

Адразу пасля уступлення Каз1м1ра на трон уекрашныя земл! дзяр­жавы выявш намер адцзялщца i угварыць асобныя княствы, У сепа-ратызме гетых абласцей выяулял!ся пал!'тычныя амбщьн npafirpaj?-шых прэтэндэнтау. KasiMip, як! дзейшчау з дапамогай сва!х дарад-цау, сярод яюх вылучауся мудрасцю i адвагай земск! маршалах Ян Гаштольд, ваеннай С1лай, а найбояей дыпламатычным! сродкам! спа-чатку [залявау, а потым зн^шчыу гнё?ды сепаратызму у краше.

Польск! кароль Уладз^слау не хаце^ прызнаваць сапрауднай ка-ранацыю новага вял!кага князя лггоускага. Аднос1ны пам!ж дзвюма дзяржавам! бьон вельм! напружаным!. Не да спадобы быу палякам абвешчаны Каз1м1рам шлях да дзяржаунага суверэн!тэту. Але у 1444 г» абстав!ны перамян1л{ся. У бггве пад Варнай Уладз1сла)? Ягелончык - камандуючы венгерсюм войскам (ён тады з'яуляуся i венгерск!м каралём) быу заб'тл. Польская магнатэрыя i шляхта вярнул!ся да старой выпрабаванай палтлш у дачыненн! да ВКЛ.

249

На сойме 1445 г. вялш князь Каз1м1р быу абраны польсюм каралём. Не адразу сам KasiMip i Рада ВКЛ прыюш такую прапа-нову, выдатна разумеючы, што за гэтым крокам палякау хаваецца imkhchhc падпарадкаваць, а потым з цягам часу i пазбав{ць неза-лежнасц! княства. Толыа у 1447 г. KasiMip дау нарэшце згоду пры-няць польскую карону, прысягнуушы аднак пры гэтым панам ВКЛ i увогуле усяму грамадству красны у тым, што ён Himni не будзе пакщаць у бядзе Штву, будзе заужды дбаць пра яе дзяржауныя {нтарэсы.

3 абраннем вшпкага князя Каз!м1ра на польск! прастол па-чау'ся друг! этап саюзных аднос!н ВКЛ з Польшчай (першы завяршыуся у 1434 г^ кал4 еа смерцю Ягайлы была скасавана ун!я гэтых дзяржау). У 1447 г. зноу устанавшася персанальная ун{я, якая шмат дзесяц!годдзяу служыла асновай саюза дзвюх рау-напрауных дзяржау, кожная з яих мела сваю эканоМ1ку, ф!нансы, HpuiiQ, заканадауства, дзяржауны апарат i вяла сваю самастойную унутраную i знешнюю пал1тыку. Разам са смерцю Каз1м!ра у 1492 г. ушя была прыпынена, але у 1501 г. зно^ аднавшася, кал! каралём Польшчы быу абраны вялш князь Аляксандр. Пасля смерщ Аляк-сандра польск!я феадалы зноу a6pani сва!м каралём вял1кага князя Жыпмонта I i утя захавалася. Яна захоувалася i пасля уступлення на польск! прастол Жыг!монта Н Аугуста.

Нягледзячы на прыняцце польскай кароны, Каз1м!р выдачу 1447 г. у Вшьш прывшей, як! замацоувау суверэнпэт i адасобле-насць ВКЛ. Прывшей забараняу ураду раздаваць дзяржауную маё-масць i пасады {ншаземцам. Гэтыя артыкулы был! нак!раваны суп-раць пран1кнення польсюх феадалау у Вялжае княства i адлюстро-увал1 адмоуныя аднос!ны лггътсшх феадалау да рознага роду да-маганняу 1ншаземцау. Прывшей 1447 г. урауноувау эканам!чныя i асаб!стыя правы праваслауных феадалау з феадалаш-какшка&н, хоць дыскрым1нацыя пры назначэшн на дзяржауныя пасады захо­увалася. Ён таксама заклау асновы юрыдычнага афармлення пры-гоннага права у ВКЛ - абмежавау права переходу сялян, дау феада-лам права чынщь суд над залежным! сялянам!.

Прыняцце Каз1м!рам польскай кароны не прывяло да знжнення щ змякчэння супярэчнасця^ пам!ж ВКЛ i Польшчай. Польск! бок

250

дамагауся больш цесна%хн11, не хавау свайго жадання поунасцю далучыцьТснЖства да кароны. Ды i узмежныя праблемы абвастрьип адносшы па\иж дзяржавам! да такой ступеш, iirro, здавалася, вось-вось выбухне вайна. Щэраг буйнейшых магнатау ВКЛ: Радмылы, Гаштольды, Осьщк! i друпя - наваг адаоши польскаму ураду на­зад свае гербы, прынятыя im уТйьйику Гарадзельскай унн 1413 г.

У гэтых абставшах Каз1м1ру трэба было валодаць сапраудным майстэрствам дыпламатьп i кампрамюау. Як вялш князь лпоусю ён баранку, як мог, 1'нтарэсы княства, але, з другога боку; як появсю кароль ён бьгу вымушаны дбаць i пра Польшчу, хоць не адзш раз уздымау свой голас супраць вялжадзяржаунай пал!тык1 гэтай дзяр-жавы у дачыненн! ВКЛ. С1мпатьи Каз!м1ра был! на баку Вялшага княства, аднак яму прыходзшася выступаць у якасц! трацейскага пасрэдн!ка у аднос1нах дзвюх дзяржау. Не заусёды у яго атрымл{ва-лася гэтая роля. Неаднойчы польская паны i магнаты абвшавачвал! яго у тым, што ён не клапощцда пра дзяржауныя 1нтарэсы Польшчы, што больш спрыяе Лггве. Сярод польскай шляхты наваг распаусюдз-шася меркаванне, шш у ПольшчьГШШГкараля Г што увогуле Каз1м1р не варты каралеускай кароны. I тольк! jtoaprae 1мкненне трымаць пад сва!м уплывам суседнюю дзяржаву прымушала Польшчу зм!рыцца са знаходжаннем Каз1м1ра на польсим троне. У сваю чаргу панам i магнатам ВКЛ здавалася, што KasiMip недастаткова абараняе ix 1нтарэсы. Дайшло наваг да таго, што на соймах 1456 i 1461 гг. яго хацел! пазбав{ць вялжакняжацкага пасада.

Каз!м1р юравау ВКЛ 52 гады, у тым лшу 47 гадоу ён трымау польскую карону. За больш як паусгагоддзя, кал! ён стаяу на чале крашы, у жыцщ ВКЛ адбылшя значныя зрух! i змены. Вобразна кажучы, гэга быу пераходны перыяд ад "эпох! гера!чных спрау**, кал! асноуныя намаганш был! засяроджаны на стварэнш i пашы-рэнн} дзяржавы, абароне яе ад шшаземных захопн!кау, да "эпох! стваральнай працы", якая прывяла да духоунага i кульгурнага узды-му у наступным стагоддз!. Трывала замацавалася ^ справаводстве дзяржауная беларуская мова. Пaшыpылicя культурныя сувяз! ВКЛ з замежным!, асабл!ва заходнееурапейск1м! кра!нам1. Л1тв1нск!я юнак! магш набываць веды у славутых ун1верспэтах Еуропы. Пры-чым ВКЛ не тольк! запазычвала культурныя дасягненн! Захаду, але

251

i само спрыяла распаусюджванню юшкнасщ i асветы, уносша но-выя струмен! у культурнае жыццё Еуропы.Так, у 1480 г. выхадзец з княства Ян ЛЗцвш (Джон Лгга) заснавау першую друкарню j Лон-дане.

На працягу усей другой паловы XV ст. працягвауся працэс складвання беларускага этнасу, як! у тыя часы быу вядомы у свеце над назван "лггвшы" i "русшы", з yciMi тальк! яму уласцшым! асабл!васцямь

Катодцс па веравызнанню, KasiMip быу цяршмы у пытаннях веры. Пры iM будавалюя праваслауныя цэрквы i шэраг манастыроу, у тым лжу Жыровщк! — святыня ycix праваслауных беларусау Праваслаунай царкве ён дау шматл1к!я прывме!, дараванн!, фунду-шы, праваслаунаму духавенству — аднолькавыя правы з катал!ЦК1м. У 1458 г. была адноулена Л1тоуская праваслауная мпрапол!я. У далейшым М1трапал1ты на меускую кафедру вылучал!ся у ВКЛ, незалежна ад канстанщнопальскага патрыярха. KasiMip цалкам пад-трымл!вау 1дэю Фларэнщйскай уни 1439 г., нак!раванай на збл!жэн-не i аб'яднанне праваслаунай i каталщкай канфес!й.

Кадыф1кацыя права, зробленая пры Каз1м1ры, узняла на новую ступень прававую культуру ВКЛ. Першая спроба усталадаць адз1-ныя прававыя нормы на усей тэрыторьн дзяржавы, абмежаваць свавольства суддзяу, а таксама узмацн1ць прававую ахову феадаль-най маёмасц! i увесц! жорск!я меры пакарання злачынцау была зроблена у Судзебн^ку 1468 г. Напюаны на беларускай мове i зац-верджаны вял1к!м князем, ён уяуляу сабой своеасабл!вы падручн!к дзяржауным суддзям.

Актыуную пал1тыку праводз!у KasiMip на м!жнароднай арэне. Галоунай мэтай яго дыпламатьн было забеспячэнне пакою i Mipy на межах Польшчы i ВКЛ. Гэтую задачу яму удалося ажыццявщь. У 1449 г. KaaiMip заключыу спрыяльны для ВКЛ Mip з Маскоускай дзяржавай, згодна з ним княства захавала усе свае тэрытарыяль-ныя набытк! на усходзе. Не меней актыуную дзейнасць разв!у KaaiMip i у заходн1м напрамку. Тут аеноуным аб'ектам яго пшьнай yeari заставауся Тэутонск! ордэн - 1стотна аслаблены у вын!ку Грунвальдскай перамоп, але усе яшчэ небяспечны сусед. Пачатая у 1454 г. вайна Польшчы з Ордэнам (ВКЛ з-за супярэчнасц! з каро-

252

най удзелу у вайне не брала) завяршылася падшсаннем у 1466 г. Таруньскага пагаднення, па ямм Польшча набыла паморсюя гара-ды i тэутоны признал! сваю васальную залежнасць ад Ягелонау. Жамойць тады канчаткова была уключана у склад ВКЛ.

Аднак час праулення Каз1м;ра стау часам аслаблення уплыву Вялжага княства ва Усходняй Еуропе. 3 сярэдзшы XV ст. яно кан-чаткова губляе свой ранейшы наступальны парыу. Пасля смерщ BiTayra яго пераемшк! адмауляюцца ад агульнарускай праграиы, сканцэнтраваушы свае намаганш на захаванш цэласнасщ сваей дзяржавы. Пераход Гедымшав1чау ад наступу да абароны супадае па часе з поспехам! аб'яднаучай палпык! Масквы. Праграму ства-рэння ва Усходняй Еуропе магутнай дзяржавы, ядром якой з'яулял-1ся б усходнеславянсюя земл!, унаследавау праунук BiTayra - вялш князь масюоуск! 1ван III. Узмацненне актыунасц! 1вана Ш, асабл^ва пасля перамог» над ханам Ахматам на Угры у 1480 г., пагражала уладанням Вял1кага княства Лггоускага, i яго урад быу не у стане папярэдз}ць страту шэрагу прыгран!чных тэрыторый. У канцы XV—XVI стст. маскоуск!я княз! "ашчыпваюць" усходн! край дзяр­жавы Гедымшав{чау.

У 1470 г. Каз!м!р зраб!у недапушчальную памылку, пайшоу-шы на саюз са слабеючай з кожным годам Залатой Ардой суп-раць наб!раючай моцы Маскоускай дзяржавы. Гэга пагадненне прывяло да разрыву адносш ВКЛ з крымсюм ханам Менпп-Прэем, ski веу барацьбу з залатаардынцамк 3 другога боку, 1ван III выка-рыстау зручны момант, каб аформ^ць двухбаковую каал!цыю Маск­вы i Крыма супраць ВКЛ.

Перад смерцю кароль i вялш князь KasiMip завяшчау карону вял1к}х князёу л1тоуск!х свайму сыну Аляксандру, а палякам paiy абраць каралём другога свайго сына - Яна-Альбрэхта. Памёр ён у 1492 г. у Гарода. Са смерцю KasiMipa закончылася цэлая эпоха у жыцц! ВКЛ.