Дзяржауны лад у вкл

Сютэма мравання кра!най у ВКЛ разв!валася на аснове стара-жытнага права, што бытавала у Полацк!м, Мениам, Наваградск!м, TypaycKiM i шшых княствах. Пасля заключэння Крэускай ymi i усе

253

большага зблокэння з Польшчай у аргашзацыю юравания дзяржа-вай стал! пераносщца тыя рысы i формы, як!я склалюя у Польшчы.

Юраушком дзяржавы быу вяшк! князь (гаспадар), у большасц! часу ён з'яуляуся адначасова каралём Польшчы. Вял1к! князь з'яу­ляуся таксама суддзёй, адмшстратарам, галоунакамандуючым узб-роеных сш крашы. Галоуным яго абавязкам была абарона улас-насщ i тэрыторьн гаспадарства. Вял{м князь меу шыроюя пауна-моцтвы: права весщ м!жнародныя справы, уступаць у саюзы, аб-вяшчаць вайну i заключаць Mip, ён прызначау на дзяржауныя паса-ды i распараджауся дзяржауным! маёнткам!. Яму належала права заканадаучай {н!цыятывы i за яго подтсам выдавал!ся усе найваж-нейшыя заканадаучыя акты.

Вялж! князь выб!рауся з прадстаун!коу дома Гедымшав1чау (пазней Ягайлав1чау) напачатку у вузк1м коле наиважнейших са-ноун!кау, а з канца XV ст. - на Бальным (агульным) Сойме з удзелам прадстауншоу ycix зямель. Ьгаугурацыя (узвядзенне на па-саду, каранацыя) вялшх князёу адбывалася у Вшьн1, у касцёле святога Стан1слава. На галаву новаабранага гаспадара ускладалася мпра Гедым1на, а потым маршалак земск! уручау яму меч i скшетр.

Ажыццяуля^ свае паунамоцгвы вял1к! князь не аднаасобна, а з удзелам Рады, сойма i службовых асоб вярхоунага клравання. Пра-вавое станов!шча вял1кага князя лггоускага было тыловым для ста-новшча абмежаванага феадальнага манарха i у некаторай ступен! было падобным на прававое станов!шча прэзщэнта у рэспубл{цы: яго правы грунтавалюя на выбарнаи аснове, хоць у заканадаучых актах i падкрэсл!валася, што улада яму дадзена "ад Бога", "з ласк! божай".

На мяжы XV—^XVI стст. неабмежаваная княжацкая улада, яшй яна была у часы Гедым1на, Альгерда, В1таута, паступова адыходз!-ла у нябыт. Дзяржауны лад ВКЛ можна вызначыць як парламенц-кую манарх!ю. Непасрэдны уплыу вял!кага князя, яка адначасова быу i польскЫ каралём, на дзяржауныя справы аслабляуся яго частым! i працяглым! ад'ездам! у Польшчу. У час знаходжання у Польшчы князь не меу права займацца дзяржауным! справам! ВКЛ. imi займалася Рада. Спачатку Рада была дарадчым органам пры княз! i назначалася гаспадаром па яго уласным выбары. Паступова

254

значэнне i моц Рады paoni, i яна замест дарадчай установы пры вялиам княз! зрабшася мруючым органам, яка ужо юрыдычна аб-мяжоувау уладу гаспадара. Яна стала пастаянным выканауча-рас-парадчым, заканадаучым, кантрольным i судовым органам. 3 цягам часу устанав1уся пэуны састау" Рады. Права засядаць у ей, мед! каталщкш Шскупы^ваяводы, кашталяны, некаторыя старосты, еа-мыя важныя службовьш асобы цэнтральнага упраулення (марша­лак земсю, канцлер, гетман найвышэйшы, падскарбШ земсш i шш.) i некаторыя буйныя феадалы па асабгстых запрашэннях. Раней у склад Рады уваходзои выключна католш, але к пачатку XVI ст. сярод ix был! ужо i праваслауныя. Поуны састау Рады нашчвау 45 чалавек, а пасля рэформы 1565 г. i стварэння новых ваяводствау ix стала 65,

Кампетэнцыя Рады была такой жа шырокай, як i самога гаспа­дара. Яна вырашала пытанн! абароны дзяржавы, м1жнародных ад-hocjh, бягучага мравання, ф!нансавай дзейнасщ, назначэння на вы-шэйшыя дзяржауныя пасады. Тольк! з удзелам Рады рыхтавал1ся i прымамся новыя заканадаучыя акты, вы давал 1ся граматы i прывь nei. Рашэнн!, прынятыя з удзелам Рады, не Marai быць зменены або адменены аднаасобна вятим князем.

'%я Рада зб^ралася эп^задычна, некальк! разоу у год, i разб£рала толью важныя справы. А усю бягучую работу па юраванню дзяр-жауным! справащ ад 1мя Рады выконвала Найвышэйшая, або Тай­ная Рада, у якую уваходз!л! ваяводы, кашталяны, канцлер, падс-карб!й земск{, гетман, маршалак земсш. Прававое становшчаРады было замацавана у агульназемск^х прывшеях 1492 i 1506 гг.

У сваей дзейнасщ Рада вымушана была ул!чваць пал!тычную спуацыю у кра1не, а таксама знешнепалпычную абстаноуку. Усе гэга прымушала яе дзейшчаць з пэунай аглядкай i давал! часта сюикаць агульнадзяржауныя соймы, каб заручыода падтрымкай усяго саслоуя шляхты.

АгульнадзяржаунмгСВальны) сойм меу важнае значэнне f cicra-ме органау дзяржаунай улады. На яго пасдджэнн! задрашал1ся усе буйныя феадалы, што уваходзш! у састау Рады, службовыя асобы цэнтральнага i часткова мясцовага к!равання, вярх! катал!цкага i праваслаунага духавенства, а таксама па 2 дэпутаты ад шляхты з

255

кожнага павета. Усе шляхщчы мел! права з'яуляцца на соймы, але паколыа яны ухшялюя ад яуш, у 1512 г. быу приняты закон, павод-ле якога павятовай шляхтай вьгб1рал!ся па 2 дэпутаты ад кожнага павета. 1ншыя ела! насельшцтва csaix прадстаушкоу на сойме не мель На соймах выпрацоувау0я югульны юрунак знешняй i yflyfpa-най палггык! дзяржавы. Ён быу форумам вострай палпычнай ба-рацьбы, абмяжоувау уладу вял{кага князя i, часткова, Рады. Гнсты-тут Бальных соймау дазваляу сярэдняй i дробнай шляхце прымаць удзел у палпычным жыцщ крашы.

Уся работа сойма загадзя рыхтавалася Радай, якая назначала час i месца сюпкання сойма, рыхтавала праекты пастаноу. Прадстаунда ад паветау падавал! просьбы i скарп ад шя шляхты ceaix паветау, адказы на ямя давау гаспадар, пара!ушыся тольк» з панам» з Рады. Кампетэнцыя сойма не была дакладна вызначана. Але мелюя i справы, што адносшся да выключнай кампетэнцьн сойма; абранне вял!кага князя, абвяшчэнне вайны, устанауленне падатку на вяд-зенне вайны i вызначэнне памерау войск, службы з феадальных маёнткау, заключэнне ваенных саюзау, унн з Польшчай. На соймах прымал!ся заканадаучыя акты i па шшых пытаннях, асабл!ва па выкананню правасуддзя. Соймавыя пастановы назывался ухвалам!, у XVII—XVIII стст. - канстытуцыям!.

У ВКЛ к!раванне у цэнтры i на месцы ажыццяулял! службовыя асобы-урадауцы (урадн{к1), як!я юравал! асобным! галунам! цэнт-ральнай адмш1страцы1 у княстве.

Вышэйшым! службовым асобам! у дзяржаве был! маршалак земсш, гетман, канцлер i падскарбш. Маршалак земск! старшын-ствавау на пасяджэннях сойма i Рады, абвяшчау пастановы гаспа-дара i Рады на гэтых пасяджэннях, быу даглядчыкам за парадкам i этыкетам пры двары i падчас аф!цыйных цырымон!й, Kipaeay пры-ёмам замежных паслоу, дапушчау да гаспадара просьбггау са скар-гам» i чалаб!тным1, судз!у за злачынствы, зробленыя на сойме.

Гетман найвышэйшы камандавау узброеным! сшам! дзяржа-вн, кал! на чале ix не стау сам вялш князь.У 4ас ваенных дзеянняу ён меу самыя шырок!я паунамоцтвы адносна ycix падначаленых асоб, у тым л^ку права караць В1наватых. Яго намесшкам быу гет­ман дворны, або польны.

256

У войску знаходзиися земск! харужы з земскай харугвай (сця-гам). ён узначальвау прыватныя i павятовыя харугвы, што далучал-кя да гетманскага войска, 1снавала пасада дворнага харужага, як! захоувау сцяг пры вялшм князю i камандавау атрадам дваран.

Канцлер к!равау дзяржаунай канцылярыяй, пад яго наглядам ажыцдяулялася падрыхтоука законапраектау, прывшеяу, грамат i шшых дакументау з дзяржаунай канцылярьп, У яго знаходзшася вял!кая дзяржауная пячатка, без якой н!водз!н закон не мог ус-тупщь у сиу, ён падшсвау i найважнейшыя дзяржауныя акты. Яго намесшкам быу падканцлер, як! пры адсутнасц! канцлера выкон-вау яго абавязк!. Канцлеру падпарадкоувал1ся шматлшя сакратары (nicapw), дзяк!, талмачы. У канцылярьи гасьмова на беларускай мове (з 1696 г. - на польскай) афармлял!ся J?ce пастановы i распа-раджэнн! князя i Рады. Дакументы, што выходзш! з канцылярьи i прыходзш! туды, зап1свал!ся у асобныя KHiri, як!я называлтся .Штоу-скай Метрыкай,

Падскарбш земск! быу даглядчыкам дзяржаунай казны i вы-конвау абавязк! MinicTpa ф!нансау, вёу ул!к дзяржауных прыбыткау i выдаткау, наглядау за спагнаннем натуральных i грашовых падат-кау i зборау. Яго намесн!к - падскарб!й дворны адказвау за грашо-выя i матэрыяльныя сродао, што 1шл1 на патрэбы гаспадарскага двара.

Ш усе вышэйшыя пасады у дзяржаве прызначалюя тольк! буй-ныя феадалы некоторых найбольш знатных фамш^й, тольи урад-жэнцы ВКЛ, як!я мел1 пэуную адукацыю ц! практычны вопыт дзяр­жаунай службы. Усе пасады давалюя пажыццёва, i hi гасудар, hi Рада не мел! права без в!ны адабраць ix.

Мясцовае юраванне на беларуск!х землях было складаным. Яно залежала ад Г1старычнага м!нулага мясцовасц!, адм1н!страцыйна-тэрытарыяльнага падзелу i ад уладальшка тэрыторьн. Найбольш буйныя старажытныя княствы (Полацкае, В!цебскае, Берасцейскае, Наваградскае) у першай палове XVI ст. был! пераутвораны у вая-водствы, !ншыя - у паветы, а так!я, як Слуцкае, Кобрынскае i некаторыя !ншыя, заставал!ся княствам!. Асабл!вае к!раванне было У гарадах, як!я атрымал! магдэбургскае права.

Галоу'най асобай у ваяводстве быу ваявода, яка узначальвау тут

93ак82

адмМетрацыйныя, гаспадарчыя, ваенныя i судовыя органы. Назна-чаухаГВаявода вялшм князем i Радаю пажыццёва з лшу багатых i здатных феадалау, ураджэнцау ВКЛ. Пры назначэнш ваяводы у Полацкае i Вщебскае ваяводствы вял^каму князю i Радзе неабходна было заручьщца згодаю мясцовых феадалау прыняць кандидата на пасаду ваяводы. Аднак i пасля назначэння ваяводы феадалы гэтых зямель мел! права патрабаваць яго зняцця,,Асноуныяабавязк1 вая­воды заключалшя у падтрыманш правапарадку на сваей тэрыторьп, К1раун1цтве выкарыстаннем ycix крынщ дзяржауных i вялпсакня-жацюх даходау, аргашзацьп узброеных cin ваяводства, выкананш правасудцзя. Ваявода уваходз!у у састау Рады i быу абавязаны пры-сутшчаць на пасяджэннях сойма.

Бл1жэйшым1 памочшкам! ваяводы был!: кашталян — па ваен-ных справах; падваявода - па адм!Н1Страцыйна-судовых; ключшк -наглядау за зборам даншы i чыншау; гарадн!чы - камендант замка, яю клапащуся аб яго рамонце i утрыманш, а у адсутнасць ваяводы узначальвау гарн!3он замка.

KipayHiKOM адмшгстрацьн у павеце быу стараста. Назначался ён, як i ваявода, гаспадаром i Радай з тку буйных феадалау. Гэтая пасада вельм! часта разглядалася лк дадатковая крын^ца даходау радных паноу, а павтнасщ, звязаныя с пасадай, выконвау яго на-меснж - падстароста. Прававое становшча старосты залежала ад павета, як! ён узначальвау, i ад таго, хто гэту пасаду займау, ад яго сувязяу i паходжання.

Староста, як i ваявода, абавязаны быу сачыць за парадкам на падведамнай тэрыторьп, наглядау за гаспадаркай дзяржауных ма-ёнткау i за паступленнем дзяржауных даходау, клапащуся пра бая-вую гатоунасць замкау, зб!рау апалчэнне ^ выпадку ваеннай небяс-пек!, разглядау крым!нальныя i ваенныя справы, сачыу за выканан-нем судовых рашэнняу.

У павеце захоувал!ся таксама старыя пасады ключн!ка, стайн!-ка, гарадн1чага, лясн!чага, щвуна, харуяшга - павятовага сцяганос-цд, як! зб!рау ycix ваеннаабавязаных людзей павета у выпадку ва­еннай небяспек!.

Саелоу'на-прадстаушчыми органам! у ваяводстве i павеце был» ваяводск! i павятовы сойм!к!. На ix магл! прысутн1чаць усе шлях-

258

щчы павета або ваяводства. Тут абмяркоувалюя як агульнадзяржау'ныя справы. Павятовыя соймш зб!ралюя шгогод або наваг некалыа разоу на год у павятовым цэнтры. Старшьшегва,-вау на сойм!ку або найбольш высок! па пасадзе пан, або лавящы, маршалак.

На Швятовых соймисах выб!ралюя дэпутаты на Вальны сойм, выпрацоувашся для ix шструкцы! i наказы, а таксама хадайшцтвы i просьбы да урада, заслухоувалюя справаздачы i шфармацьп аб сой­мах» выб1рал1ся кандыдаты на судовыя i 1ншыя пасады, вызначал!-ся памеры падаткау на патрэбы павета. Пры дапамозе сойм!ку па-вятовая шляхта абараняла свае мясцовыя (нтарэсы перад цэнтраль-ным! органам!.

Н1жэйшым звяном у с1стэме мясцовага к!равання был! дзяржау-цы (спачатку яны называлюя щвунам!), як!м давал 1ся у часШаё" к1раванне i уладанне двары, замк! 1 фальварк! (дзяржауныя ма-ёнтк!). Яны нагл яд ал i за гаспадаркай у маёнтках, атрымл1вал! з яго частку або усе даходы i адначасрва К1'равал( 1м. Яны мел! права судз!ць падуладных 1м простых людзей. Для нагляду над сялянам! старосты i дзяржауцы назначал! соцк!х, дзесяцк!х, сельск!х войтау", сарочн!кау", як!я сачыл! за парадкам у вёсках i выкананнем феадаль-ных павшнасцей сялянам!.

Увесь апарат улады i юравання ад вял!кага князя да ц!вуна i дзесяцкага дзейн!чау выключна у {нтарэсах пануючага класа феа-далау, як! складау прыкладна 10% насельн1цгва крашы, забяспеч-вау яго эканам!чныя, пал1тычныя i асаб!стыя правы i уладу над астатшм насельшщвам..

259

ЛЕКЦЫЯ 16

КУЛЬТУРА БЕЛАРУС1 ДРУГОЙ ПАЛОВЫ XIII—XV стст.

• Jlimapamypa. Творчасцъ Р. Цамблака.

• Архшэктура i выяуленчае мастацтва.

Лггаратура. Творчасць Р. Цамблака

Сацыяльна-эканам1чныя, палпычныя i этшчныя працэсы на бе-ларусюх землях выклшал] змены у культурна-гютарычных працэ-сах. Ва умовах стварэння адзшай дзяржавы, цэнтратзацьп улады, росту гарадоу, пашырэння сувязяу з еурапейсюм! кражам!, фарм!-равання народнасщ адбывалася i культурная кансалщацыя. Культу­ра Беларус! паступова усе больш набывала непауторныя i адмет-ныя рысы. Многш} агульным! рысам! адзначаны вусная народная творчасць, л1таршурныя творы, мастацтва. Высою дзяржауны ста­тус старабеларускай мовы, важная, а у пэуных сферах i вызначаль-ная, роля духоунай i матэрыяльнай культуры Беларус! у Вял1к!м княстве Лггоуск1м паскаршп працэс выспявання уласна нацыяналь-най культуры беларусау. У той жа час шматл11оя войны i разбу-рэнн!, наяунасць натуральнай гаспадарк!, што вяла да адноснай замкнутасщ грамадства, слабасць сувязяу перашкаджал! яе раз-вщцю. Адмоуна адб1валюя на ей этнарэл^гшныя i грамадска-пал1-тычныя супярэчнасщ, абумоуленыя некаторым! тэндэнцыям} ва унутранай i знешняй пал!тыцы юруючых колау Вял1кага княства Л1тоускага.

Лгеаратура Беларус! - адна з самых старажытных у Еуропе. Узн1кненне i пашырэнне ляаратурнай творчасщ на беларуск1х зем­лях звязваецца з прыняццем у канцы X ст. хрысщянства з высокай п!сьмовай культурам BiaaHTbii i яе литературных дасягненняу непас-p3mHa**4i праз аднаверную Балгарыю. Большасць жанрау, успрыня-тых Беларуссю, был! пераважна царкоунага характеру. Гэга жыцИ. пропаведз!, мал!твы, словы i !ншыя творы для набожнага чытання щ царкоунай службы, нап!саныя на старажытнарускай i старажыт-наславянскай (царкоунаславянскай) мовах. На panniM этапе л!тара-тура Беларус! была параунальна беднай i пераважна рэлтйнай.

260

Абатралася яна, галоуным чынам, на кншеныя, часам, шшанацыя-нальныя традыцьи. Само сабой зразумела, што мова "Тураускага Евангелля" XI ст., як i мова пюьменшкау, пачынаючы ад Юрылы Тураускага i канчаючы Аураам1ем Смаленсюм, ёсць мова агуль-наусходнеславянская, i ix творы, хоць бы яны был! напюаны на землях цяперашняй Беларуси, не могуць разглядацца як творы улас-на беларусюя.

XIV—XV стет. з'яуляюцца першым этапам станаулення уласнабеларускай лггаратуры. Лггаратура Беларус! у гэты час яшчэ была цесна звязана з грэка-в1зантыйеюм1 i старажытнарускгм! традыцыямк Кал! ж i узшкаш новыя творы, то звычайна у трады-цыйных формах i жанрах.

Арыгнгальная беяаруская лггаратура XIV—XV стст. парауналь-на небагатая i прадстаулена традыцыйным! жанрам!: жыц!ям1, хад-жэнням!, пропаведзям!. Аднак лес розных жанрау на нашых землях быу неаднолькавы. Напрыклад, так! папулярны жанр царкоуна-рэл-1пйнай тсьмовасщ эпох! сярэднявечча, як жыще, у адрозненне ад маскоускай Pyei на тэрыгоры! Benapyci у гэты час занепадае. У XIV—XV стст. не было створана шводнага арыпнальнага жыц!я, што сведчыць аб слабай щэалапчнай i творчай актыунасщ мясцо-вага праваслаунага духавенства, а таксама аб неспрыяльных у Вялшм княстве Л1тоусК1М грамадска-пал1тычных умовах для ства-рэння праваслаунай царквой культа мясцовых святых. Адз!ны твор гэтага жанру, тэматычна i геаграф1чна звязаны з Вял1К1м княствам JlrroycKiM - "Сказание аб л!тоускк (вшенсюх) пакутн1ках" - быу створаны у канцы XIV ст. щ у Bisanxbii, щ заснаваны на В1зантыйс-кай крынщы.

3 ycix жанрау царкоуна-рэлМйнай пюьмовасщ найбольшае раз-в]ццё на беларусюх землях у XIV—XV стет. атрымал i "хаджэнн!". Непасрэдна не звязаны з канатчнай i набажэнскай л(таратурай, гэты жанр узнш як вын!к паломнщгва верткау у Паяесц!ну, выкл-1канага жаданнем увачавщш пераканацца у сапрауднасщ, "рэаль-насщ" евангельски сказанняу, паклан!цца хрысщянсшм святыням, задаволщь свае рзл!пйныя патрэбы, а таксама звычайную чалаве-чую щкаунасць. Адну з першых вандровак у Палесвдну з тэрыто-ры! сучаснай Беларус! зрабша у XII ст. Ефрасшня Полацкая. Аднак

261

нам невядома, ц{ было складзена ашсанне яе паломтцтва. У XIV— XV етет. так!я вандроук! з Беларуси на Бл1зю Усход стал! болыи частым!, пра што сведчаць "хаджэннР' Аграфешя (канец XIV ст.), Варсаноф!я (другая палова XV ст.) i "Хаджэнне у Царград i Еру-сал1м" 1гнащя Смалянша, нашсанае рукой таленавггага i наз!раль-нага чалавека.

Смаленск! манах 1гнащй спадарожшчау у 1389 г. маско^скаму мпрапалпу ГНмену у час яго чарговай паездк! у Царград. Больш 15 гадоу прабыу 1гнацш у "святых местах" i памёр у 1405 (1406) годзе на Афоне. На працягу гзтага часу ён вёу свае падарожныя нагати, яюя у выглядзе асобных нарысау, пазней, вщаць, дапоу-неных i пашыраных, ctuiani "Хаджэнне 1гнащя Смалян^на". Тэты твор уваишоу у летап1сы i захавауся у mhofix cnicax. У ш проста, але нярэдка вобразна ап!сваюцца поуная прыгод вандроука з Мас-квы у Царград, знаходжанне у стал!цы В!зантыйскай 1мперьи, значныя падзе! грамадска-пал!тычнага жыцця крашы, яе храмы i манастыры. Гзта "Хаджэнне" - арыпнальны помнтк Л1таратуры Беларус! канца XIV ст., яю набыу вял11^й5 папулярнасць i карыс-тауся поспехам як у беларусих, так i у pycidx, украшсюх чытачоу, усяго усходнеславянскага свету.

У XIV—XV стст. разв!ваецца царкоунае красамоуства. Аднак мясцовае духавенства не вылучыла н!воднага прамоуцы, годнага К1рылы Тураускага.

Выдатнай з'явай у псторы! беларускай л1таратуры XV ст. была дзейнасць таленавггага царшунага тсьменнша i прапаведн!ка Рыго-ра Цамблака (1364—1419), балгарына па паходжанню. Часгка яго жыццёвага i творчага шляху звязана з Беларуссю, i таму яго дзей-насць мае непасрэднае дачыненне да псторьн беларускай культуры.

Выхадзец са знатнага балгарскага роду, пляменшк мгграпалпа усея Pyci К1прыяна Цамблак атрымау цудоуную гуманитарную пад-рыхтоуку у Тырнауск1м манастыры. Вял(кае значэнне у фарм!ра-ванн! яго светапогляду адыграу балгарск! патрыярх Яуф1м1й Тыр-наусю — таленав!ты пюьменн1к i асветшк, перакананы, што у адз!н-стве веры - крышца адз!нства народа. I гэга перакананне вызначы-ла пазщыю яго вучня. Цамблак быу, таленав!тым прадстаун1ком царкоунага красамоуства. Ён удасканальвау свае веды i гаварыу

262

прамовы у вядомых культурных цэнтрах таго часу: Канстанцшо-пал1, Сучаве (Малдова), К1еве, Вшьн5 5 шш.

У сувяз! з турэцюм нашэсцем на Балгарыю Цамблак вымушаны быу паюнуць радз!му i весщ падзв1жшцкае жыццё у суседтх краь нах - BisaHTbd, Cep6ii, Малдове i Вялшм княстве Лггоусетм. БеЛа-русюя землг ён упершыню наведау у 1406 г. У 1414 г., авеяны славай таленавггага прапаведшка, ён прыязджае у Вшьню, знаёмщ-ца з праваслауным! ешскапам! дзяржавы i Вггаутам. У юрауннса Вялнсага княства Лггоускага у той час ускладншюя адносшы з масиоусим князем Васш!ем i мгграпалггам усея Pyci Фощем, яи быу цесна звязаны з маскоусюм правячым домам. Прад'яв1ушы Фоцно абв!навачванне у тым, што ён, з'яуляючыся руск!м мгграпа-л1там^ не займаецца иеуск!м1 манастыраш, што цэрквы разбураюц-ца i бяднеюць, Вггаут на Саборы прапанавау пастав1ць М1трапаль там "Kieea i усей Л1тоускай дзяржавы" Рыгора Цамблака. Мног1я епюкапы Вялжага княства Лггоускага баялюя падзелу царквы i не дал! згоды, але князь усе ж дамогся свайго. На царкоуным Саборы у Наваградку у 1415 г. Цамблак быу узведзены у сан юеускага мпрапалгга. Прымаючы пастауленне, ён npaaeiy немалую муж-насць: яму абвясщл! анафему i канстанцшопальск! патрыярх, i Фощй, як! назвау Цамблака у пасланш да pycKix еп!скапау "мятеж­ником, поставленным от неправедного сборища", "отлученным и проклятым". Незадаволенасць Цамблакам з боку Канстанцшопаля, з боку главы усяленскай праваслаунай царквы была настольк! моц-най, што яму пагражала смяротнае пакаранне.

У 1416 г. М1трапал1цкую кафедру М1трапал1т перанёс у Вшьню (Kiey быу спалены ханам Адыгеем), а сваей рэзщэнцыяй 3pa6iy Наваградак. Лггарагурная i грамадска-пал!тычная дзейнасць Цамб­лака у Вял1юм княстве Л1тоуск1м працягвалася да 1419 г., кал! ён памёр ад моравай язвы.

Першым з праваслауных М1трапалггау Цамблак спрабавау уста-нав!ць кантакт з к1раун!кам1 заходняй царквы. У 1418 г. ён удзельн-inay у рабоце Усяленскага сабора катал{цкай царквы у Канстанцьг, дзе абмяркоувалася пытанне аб злучэнш цэрквау. У сваей прамове ён выказау гатоунасць прыняць удзел у дыялогу праваслаунай i катал1цкай цэрквау.

263

Захавалася белый за двух дзесяткау творау Цамблака на старас-лавянскай мове. Гэга галоуным чынам пропаведз! - словы на роз-ныя рэлшйныя святы, дн5 тыдня, пахвальныя словы асобным свя­тым, а таксама ix жыцп. Як тсьменшк Рыгор Цамблак многое пераймау у 1аана Злагавусга. Яго урачыстыя, паэтычныя словы на-шсаны вобразнай мовай: багагыя метафарам!, параунанням!, анты-тэзаш. Яны нагадваюць словы Ю'рылы Тураускага, аднак больш напьишпвыя па свайму стылю (нашсаны у стыл! "пляцення сла-вее") i рытарычныя. Пропаведз! Рыгора незвычайныя па форме. Гэга звязана з тым, што яны бьш задуманы як жывы зварот да елухаяоу, i аутар часта свядома парушау каноны пропаведзк Пах­вальныя словы Цамблака адрозтваюцца щкавасцю да ncixanorii пстарычных дзеячау, маляун!чым апюаннем прыроды, хвалюючым адлюстраваннем масавых сцэн.

Творчасць Цамблака у перыяд з 1415 па 1419 год была надзвы-чай плённай i вызначаецца мастацкай значнасцю. На беларусюх землях iM был! нап!саны пахвальныя словы Яуф1мш> i Юпрыяну, святому Дз1м1трыю Салунскаму, палем!чнае слова "Како держат веру немцы", прамовы на Канстанцим саборы i пры пастауленн! на мпраполш, Г1мнаграф1чны сщх "На ушэсце" i шэсць пропаведзей на царкоуныя святы. У ix 5нтэрпрэтуюцца б^блейсия сюжэты, гаво-рыцца аб пакугах балгарскага народа, закранаецца фамадска-nani-тычная рэчагснасць Вял1кага княства Л{тоускага пачатку XV ст. HanicaHae Цамблакам у княстве жыц!е яго настаун1ка, балгарскага патрыярха Яуф1м{я Тырнаускага з'явшася адным з лепшых творау гэтага жанру у славянсюх Л1таратурах XV ст.

Творы Цамблака карыстал1ся вял!кай папулярнасцю на усход-неславянсюх землях. Яны неаднаразова Перап1свал1ся на працягу XV—XVHI стст. i распаусюджвал!ся у разнастайных зборн{ках по-бач з лепшым! узорам! аратарскай прозы - творам! 1аана Златавус-та, Васшя Вялисага i г.д. Рыгор Цамблак узбагащу старажытную беларускую лггаратуру ceaiMi ярюм! творам!. Яго "словы" адзнача-ны гуман1стычным{ щэям!, яюя мел! важнае значэнне для развщця самабытнай беларускай лгеаратуры.

Кожны народ,-дасягнуушы пэунай ступен! самапазнання, пачы-нае усведамляць пстарычнае значэнне i вартасць свайго М1нулага,

264

памяць аб як!м неабходна захаваць для будучыш. Ствараюцца i перадаюцца з пакалення у пакаленне пстарычныя легенды, па-данш, cari, паэмы; з узшкненнем летапюання ствараюцца аналы, xpOHuci, летатсы. Буцучы адначасова i ггстарычным! крынщам!, i помшкам! пстарыяграфн, i помнжаш лггаратуры, лепшыя з гэтых творау з'яуляюцца непасрэдным! сводкам! i сродкаш актыунага самасцвярджэння народау у гюторьи i стаяць ля вытокау ix прыго-жага пюьменства.

Пачатак беларускага леташеання узыходзщь да ХИ—ХШ стст. Аднак найбольш раншя леташсныя творы, натсаныя у гэты час на землях Беларусь на жаль, не захавалюя. У лггаратуры XV ст. летап-icbi стал! самым значным i характэрным жанрам.

Гэта бы^ час pwnry нацыянальна-патрыятычнай i пстарыч-нав самасвядомасщ нашых продкау, больш глыбокага разумен­ия вел!чы i каштоунасц! сваей псторьп. У летапюах давол! рана начала праяуляцца нацыянальная асабл1ваець у форме i змесце, а таксама у настроях i пачуццях ix стваральн1кау. Нап1саныя на ста-ражытнабеларускай мове, яны стал! люстэркам грамадска-пал1тыч-нага жыцця таго часу, адлюстраваннем кульпурнага i пстарычнага патэнцыялу нашых продкау^х мастацкага густу. Можна з пэуным правам сказаць, што летавши з'яуляюцца пачаткам нацыяналь-най литературы.

Беларусюя летап1сы не толью адлюстроуваюць у пэунай храна-лаг1чнай паслядоунасц! пстарычныаладзе! i з'явы з жыцця Вял^ка-га княства Л1тоускага, але угрымл1ваюць легенды i паданн!, пры-казк! i выслоу!, а таксама арыг!нальныя свецк1я, вошсюя аповесщ, апавяданш i навелы. Аутары летапюау был! не толыи псторыкам!, але i шсьменткамьмастакам!. I ш нельга адмов!ць у добрым эстэ-тычным гусце i творчай фантаз!!. Таму яны здабьш славу адукава-ных лггаратарау i таленав!тых апавядальн!кау, яыя адкрывал! но­вую старонку у ricropHi нацыянальнай прозы. Летапюы f адноль-кавай меры чыталюя "дзяржауным! мужамГ' i простым! тсьмен-ным! людзьм!. 3 ix можна было узяць не толью мнопя пстарычныя веды, хрошку, але i маральна-дыдактычныя сентэнцьн, фшасофскля ^сц^ны, нарэшце, тут можна было прачытаць ц!кавыя апавяданн! i аповесц!, з аднаго боку, поуныя казачных чарау i фантастычнай

265

выдумю i, з другога - не пазбауленыя часта рэальнага пстарычнага зместу i жыццёвай прауды. Да таюх казачна-прыгодтщах творау належыць, напрыклад, леташснае апавяданне аб паходжанш наро­да лггеы ад рымлян эпох! 1мператара Аугуста. ГКсаная псторыя, як вядома, гэтага не пацвярджае, а створаная народам i зафжсаваная у летагаее легенда жыве i сёння.

^ Адным з першых творау уласнабеларускай лггаратуры з'яуляецца "Летапюец вялшх князёу лггоуск1х", нашсаны на старабеларускай мове невядомым аутарам каля 1430 г. у Смаленску. Асноуны змест яго складае палпычная псторыя Вял!кага княства Лггоускага XIV ст. Галоуная щэя - абгрунтаванне гютарычнай неабходнасц! i закана-мернасц! пал!тычнага аб'яднання балтач;лавянс!ах зямель у адной дзяржаве, ухваленне цэнтрал1затарскаи пал!тык! Л1тоуск1х князёу. Выкладзеныя у творы падзе! у асноуным адпавядаюць пстарычнай сапрауднасц! i пададзены з пункту гледжання прыхшьн!ка Вггаута. Бельм! верагодна, што тое дасведчанне i праудз1вае ашсанне падзей, звязаных з гюторыяй апошшх гадоу жыцця i смерщ князя Кейстута, расказвау 600 гадоу таму яго аутар сам князь BiTayr.

Гэты твор вылучаецца чыста свецим характарам, цэласнасцю i прастатой выкладу, дынам1чнасцю i займальнасцю г{старычнага зместу, высок1м лггаратурным майстэрствам. Паводле сваей жанра-вай формы ён мала нагадвае традыцыйны летап1с. "Летап1сец" складаецца з 2-х частак: апр^одь^^а^нязя^КевддаслДн³¹¹'⁰³¹¹³⁸ верагодней за усе у 1430 г. у Смаленску) i "Пахвада В1тауту"_ьякая з'яуляецца арыгшальным творам беларускай л!таратуры першай паловы XV ст. Гэга не звычайнае летап{снае апавяданне, а усхваля-ванае слова у гонар князя. Усе свае шсьменнщкае майстэрства, увесь л!таратурны вопыт невядомы кн1жн!к выкарыстоувае, каб з гонарам услав!ць Втаута як мудрага i усемагутнага прав!целя. Ён гаворыць пра вяЛ1И пал1тычны уплыу Втаута у Еуропе, аб тым вялш1м м!жнародным аутарытзце, як«м карыстауся на м!жнароднай арэне гэты князь. "Пахвала" напюана ва урачыста-узнёслым, панег-|рынным стыл1. Поуная рэдакцыя "Летатсца" уключае яшчэ "Апо-весць пра Падолле", што была складзена у 1430-ыя гады, магчыма, у Вшьн! i прысвечана ап!санню Г1сторы1 далучэння гэтай укра!нс-кай зямл! да Вял1кага княства Л)тоускага.

266

"Летатсец вялиах князёу Л1тоу*сюх" як першы вопыт стварэння г1сторыГбела^руск1х, Л1тоуск!х i часткова y^cpafflCKix зямель эпох! Вялшага княсгва Лггоускага у^опм^быу дедаедщщщы^^ащщщ каротк1м, фрагментарным i незавершаным. Але як помшк л1тарату-ры ёТГзмяшчае самастойныя творы, бездакорныя па форме i зместу, яюм мог бы пазайздросщць сучасны празаш. Дакументальна дак-ладнае атсанне значных пстарычных падзей спалучаецца у ix з жьшым i займальным выкладам. Аутар умее трьшаць у напружа-насщ чытача. Усе гэга дае падставы бачыць у "Летатсцу вялж!х князёу лггоусюх" не тояыа выдатны помшк пстарыяграфН Л1твы -Pyci эпох! сярэднявечча, але i ярк! уЪор беяарускай пстарычнай белетрыстык! той пары.

Тэты твор захавдус^щщ^Нлдщх^шйах (Вшенекш, С^праельск1м, Слуцк5м, Акадэм!чным, KpaciHCKtM, Альшэусюм, Румянца^сюм i тш.), у складзе розных летальных зводау i пстарычных камга!ля-цый. Ён быу пакладзены у аснову арыг!нальнай частк! "Беларуска-лЬо^скага летап1су 1446 г." (ui "Беларусю легате") - першага легап-!снага зводу, створанага у Вял1к1м княстве Л|тоз?ск1м (у Смаленску).

Звод складзены на аснове некальк!х крынщ. Ён падзяляецца на 2 няроуныя i розныя па свайму характару часпа: "Избрание лето­писания изложено вкратце" i "Летописец великих князей литовс­ких". Першая частка уяуляе сабой выбарку з руск!х летатса^ звес-так па псторы! Иеускай Pyci, Маскоускага i Лпо^скага княствау i храналапчна ахопл!вае падзе{ ад "палатку Pyci" да 1446 г. уключна. У канцы яе змешчана Смаленская хрон1ка, "Пахвала BiTayry" i смаленсюя зап!сы аб падзеях 1432—1445 гп Смаленская хрошка ахоплгвае падзе! 1430-1436 гг. У ей у форме звязнага апавядання гаворыцца пра няудалую каранацыю BiTayra, сарваную правячым! колам! Польшчы, i пра дынастычную барацьбу за уладу пасля яго смерц! пам!ж Свщрыгайлам i Жыг1монтам. Другая частка зводу -"Летатсец вялшх князёу л^тоусюх".

Так5м чынам, звод складзены з pycxix i лиоусмх крынщ. Летап-1сец не слепа катравау лепшыя, а скарачау, выб^рау з ix звесгк» па Нсторьй Вял1кага княства Лiтoycкara, апрацоувау тыя мясщны, дзе давалася зал!шне рэзкая, адмоуная ацэнка дзейнасщ асобных князёу.

267

Легате 1446 г. сгау важным этапам у станауленн! нацыяналь-най лггаратуры i паслужыу' моцным штуршком для бурнага раз-вщця леташсання на Беларус! у XV ст.

Леташсанне на Беларуси у XV ст. зраб!ла у параунанш з папярэдшм перыядам значпы крок наперад. Мевавгга з гэтага часу пачалася актыуная распрацоука масцовым! сшам! ricro-рьн беларусюх зямель. Быу выпрацаваны своеасабл!вы леташсны стыль: лакашчны, выразны, бл!зк! да мовы службовай тсьменнасц! Вялшага княсгва Лггоускага таго часу.

Архггэктура i выяуленчае мастацтва

3 yeix ввдау мастацтва Беларус! гэтага перыяду, бадай, нап-больш значныя дасягненн! у галше арх1тэктуры. 3 другой пало-вы ХШ - пачатку XIV ст. пачауся новы этап у развщщ айчыннага дойлщства. Яно спалучала традыцыю дойлщства старажытнай Бе-ларус! XI—XII стст. i уплыу архатэктуры Заходняй Еуропы, адкуль прашкаш рамансю i гатычны стыл». Лакан!зм i суровасць знешняга выгляду, створанага мааунасцю каменных канструкцый, цяжкава-гавасцю сцен з рэдмм! праёмам! вузих вокан, магутным! вежам! i сщплым дэюорам, уласщвы раманскай арх!тэктуры. Гатычны стыль парвау з цяжкавагавасцю раманск!х збудаванняу i супрацьпастав!у im дынам!зм фасадау, пачуццё неадольнага 1мкнення уверх; высок!, прасторны i добра асветлены 1нтэр'ер замян!у мас!уныя канструк-цы! легк1м1 каркаешь i калонам!. Творча перапрацоуваючы i с!нтэ-зуючы мясцо выя i !ншанацыянальныя арх1тэктурныя формы, бела-руск!я майстры стваракщь самабытныя, арыг!нальныя i непаутор-ныя помн!к! дойлщства. Для гэтага часу характэрны абарончыя збудаваннг, крэпасныя комплексы, а таксама культавыя пабудовы.

У XIV—^XV стст. у свецкай архпэктуры з'яуляецца зус!м новы, невядомы папярэдняй эпосе тыл збудаванняу - манументальныя замю-крэпасщ. 1х узн!кненне было абумоулена патрзбам! абароны ад знешняй агрэсн, пакольк! беларуская зямля заусёды прывабл!вала чужаземных захопшкау i пастаянна была арэнай шматлшх ваенных дзеянняу. Замш абарончага прызначэння на тэрыторы! Беларус! бу-давалюя i раней, але пераважна з дрэва. У XIII ст. зрэдку да ix уводзшся мураваныя вежы-данжоны (у Камянцы, Гародн!, Бярэсщ',

268

Наваградку, Полацку, Тураве). 3 XIV ст. пачалося будаунвдгва му-раваных замкау, як!я па сваей кампазщьн набл!жал!ся да заходнееу"-рапейсюх рыцарск!х замкау тыпу "кастэль". Цэлы пояс замкау узн!к уздоуж пауночна-заходняй мяжы Вял!кага княства Лггоуска-га, утварыушы абарончую с!стэму агульнадзяржаунага значэння.

Замю-крэпасщ звычайна узводзшея на халмах, часцей за усе у форме квадрата. Яны мел! тоустыя i высовд сцены, магутныя вежы з байшцаш. Складзеныя з даты i каменю замк! был! неприступ­ным! для знешшх ворагау. У выпадку нападу непрыяцеля ^ ix хавалася i паспяхова абаранялася мясцовае насельнщтва. На тэры-торьп замкау знаходзшся жылыя, гаспадарчыя, абарончыя i куль-тавьи збудаванш. Дзякуючы гэтаму жыхары замка мага» доуп час жыць !залявана i абараняцца ад ворага.

Адным з першых мурава«»х замкау на тарыж^^ы! Беларус! з'яв!уся Л^дск!, узведзены jj 20-^ гады XIV ст. на штучной пяс-чанай выспе. Яго план нагадвае трапецыю з памерам! бакюу ад 80 да 93,5 м. Таушчыня мурау - да 2 м. Замкавыя муры щлгам склад­зены з валуноу на вапне i толыа верхн!я частк! i завяршэнне сцен — з вял!камернай цэглы-"пальчаткГ. Тут знаходзинся байн1цы i баявая галерэя з памостам для Boinay. У двух вуглах збудавання был! вежы. Замак быу вырашаны у надзвычай стропх i лакан!чных арх!тэктурных формах. У яго канструкцы!, кампаз!цьй i выяулен-чых сродках адчуваецца ушшу раманскай архгоктуры i готыю.

Друпм найбольш раншм помн!кам крэпасной арх!тэктуры з'яу-ляецца замак у Крэве ,(у сучасным Смаргонсюм раёне Гродзенскай вобласщ), узведзены у 30-ыя гады XIV ст. Памеры яго трапещи-дальнага плана большыя, чым у Лщскага замка: даужыня бакавых сцен даходзщь да 108 м, таушчыня - да 2,75 м; да 4-метровай вышыш яны складзены з валуноу, а вышэй абл^цаваны цэглай. Тут таксама 2 вежы, размешчаныя па дыяганаль Новае у I^ayiasiM замку - вялжая вежа (так званая Княжацкая, або вежа ^йстута) вынесена за дерыметр сцяиы»,*шта-41ав1Д}чв§ла яго абарончыя здольнасщ.

Значэнне замкау у Лщзе i Крэве у ricropbii бел ару екай архпэк-туры вельм! важнае, бо яны заклал! аснову разв!цця замкавай i замкава-палацавай арх!тэктуры наступных стагоддзяу.

269

У канцы XIV - пачатку XV ст. у перыяд падрыхтоук! да рашаю-чага удару па Тэутонскаму ордэну старажытныя драуляныя аба-рончыя збудаванш у Гародне (Стары замак) i Наваградку перабудо-уваюцца у мураваныя.

Магугаы Наваградск! замак, рэштк! вежау якога да нашага часу узвышаювда на Замкавай гары, - уюкальны помнш абарончага дой-лщства, сведка шматлшх сланных i драматичных момантау нашай псторы!. У пачатку XI ст. ён быу¹ цалкам драуляны. У ХШ ст. юнава-ла ужо каменная вежа-данжон, вядомая пад назван Шчытоука. На мяжы XIV—XV стст. был! узведзены яшчэ 4 вежы: Касцёльная, Малая брама, Пасадская i Калодзежная; ix злучыл! сценам!. Чарго-вы этап умацавання замка прыпадае на канец XV i XVI стст. -пабудаваны вежы Дазорца i Меская брама, Сям!вежавы Наваградск! замак у свой час быу самым магутным абарончым збудаваннем на Беларусь

Акты^нае абарончае будаунщгва вял ося у XIV—XVI стст.. у Гародш. Старажытным ядром горада з'яуляуся драуляны замак, пабудаваны f канцы XI ст. на высок!м правым беразе Немана каля вусця рэчк! Гарадшчаша. У XII ст. тут был! узведзены мураваныя вежы — самыя ранн!я з вядомых на Беларус!.

Пасля пажару у 1398 г. у Гародш пабудаваны мураваны замак з чатырма вежам!, злучаным! пам!ж сабой сценам!. Вежы ХП стагоддзя часткова выкарыстал! пры будаунщгве новых умацаванняу. Апрача тага, тут была яшчэ пятая вежа - "стоуп" (ХП ст.). Таушчыня сцен замка дасягала 2,5-3 м. Вежы был! квадратным! ^ плане (12x12 м), мел! каля 10 м вышыш. Пам!ж дзвюма вежам! у канцы XIV ст. стая5г палац (45x15 м), вузк!я вокны якога пры неабходнасщ маги! быць выкарыстаны у якасц! байнщ. Пазней, каля 1580 г., пры у^звяд-зенн! рэнесанснага палаца Стэфана Баторыя амаль усе гэтыя збуда-ванш был! знесены. Колькасць веж скарацшася да дзвюх.

У канцы XIV ст. каля замка была пабудавана мураваная крэ-пасць — Н!жн! замак. Гэга значыць, што у канцы XIV—XV стст. скггэму абарончых збудаванняу Гародн! склал! 2 зами: Верхи! (Jua-ры) i Н{ж«1.(Новы). Абодва мел! магутныя мураваныя сцены i злучалюя пам!ж сабой мостам, як! !шоу праз роу.

У 1351 годзе узвода!цца мураваны замак у Вщебску.

270

Высокага узроуню дасягнула у XIV - пачатку XVI ст. культа-вая архггэктура Беларусь Беларуск1я дойлщы XV ст. стварькн зуеил новы тып праваслаунага храма i выпрацавал! у культа-вай архггэктуры асобы стыль - так званую беларускую готы-

ку. У канцы XV - пачатку XVI ст. на Беларус! узшкае арыпналь-ны тып абарончага храма, фланюраванага чатырма вуглавым! ве-жам1. Адным з першых абарончых храмау на Беларус! быу Сафшск! сабор у Полацку, перабудаваны у 1494—1505 гг. у храм-крэпасць.

Выдатным! помшкам! дойлщства Беларус! эпох! позняга ся-рэднявечча, найбольш характэрным! i выдатным» узорам! бела-рускай готык! з'яуляюцца Сынкавщкая, Маламажэйкауская t Супрасльская цэрквы, пабудаваныя у заходняй БеларуЫ У канцы XV — пачатку XVI ст. Гэтыя абароннага тыпу храмы, прамаву-гольныя у плане, з вострым двухсхшьным дахам i чатырма, як правша, круглым! вежам! па вуглах, уяуляюць сабой крэпасщ-замк! у м!н!яцюры. Яны узн!кл! на аснове творчай перапрацоук! вопыту народнай арх!тэктуры, беларускага замкавага дойл!дства, а таксама традыцый старажытнарускага i заходнееурапейскага культавага дойлщства. У гэтых цэрквах^з вял!к!м мастацк!м гус-там арган!чна злучаны мясцовыя архпэктурныя формы з гатыч-ным! i рамантычным! рысам!. Строгая прастата i геаметрыч-насць, лравшьнасць лш!й, с!метрычнасць складаючых частак i асобных дэталяу, стрыманая дэкаратыунасць i убранасць сцен i веж Сынкавщкай, Маламажэйкаускай i Супрасльскай цэрквау сведчыць аб высок!м майстэрстве беларуск!х дойл!дау таго часу. Бл1зк1Я па агульнаму тыпу i у той жа час вельм! (ндыв{дуальныя гэтыя noMHtKi - сапраудныя узоры мастацкай дасканаласц!. Яны уяуляюць сабой значную з'яву у еурапейскай арх!тэктуры по­зняга сярэднявечча.

Самабытныя рысы беларускага манументальиага дойлщства увасоблены i у шшых культавых збудаваннях, дзе не было 8еж. Найбольш старажытны з ix - касцёл у 1шкальдз! (еучасны Бара-навщк! раён Брэсцкай вобласщ).

Беларуси жывапю XIV—^XV стст. прадстаулены манументаль-ным! рост'сам!, !канап!сам i партрэтам.

271

Манументальнага жывашсу да гэтага часу захавалася вельм! мала. Тодыа з арх!уных i Л1таратурных крынщ вядома, што у гэты час мнопя княжащая палацы i храмы был! упрыгожаны фрэскавым! pocnieaMi: напрыклад, палацы у Полацку, Гародш, Вщебску, В1льш; цэрквы абароннага значэння у Малым Мажэй-каве, Сынкав1чах, касцёл у 1шкальдзь Але захавал!ся мног!я фрэсю у збудаваннях Польшчы (у Люблше, Сандам1ры, Беласто-ку, Супраел!), яыя был! выкананы беларусюм! манстрам!, што залраитшся у Польшчу, пачынаючы з першых гадоу праулення Ягайлы.

У жывашсе пануючым быу 1канапю. На царкоуным жывашсе гэтага часу значна еказвауея уплыу рэальнай рэча}снасц|. Шт "свя­тых" на абразах мясцовага паходжання з часам ажыуляюцца, ста-новяцца менш умоуным!, больш зямным!; у ix часам выяуляюцца рысы людзей з народа. Творау беларускага станкавага жывап1су, як!я датуюцца раней XIV — XV стст., не знойдзена i меркаваць аб яго характары да XVI ет. можна толыа па асобных творах, яия захавагпся: абразы "Мац! Боская Замшаванне" з Маларыты Брэсц-кай вобласщ (XFV — XV стст.), "Мац| Боская 1ерусал1мская" з Шнека (XV ст.), а таксама пазнейшых творах, як!я узыходзяць да канца XV - пачатку XVI ст.: "Мащ Боская Смаленская" з Дуб1нца, "Знамение" з 1мянш. Гэтыя творы дазваляюць меркаваць аб вельм! высок1м узроун! разв!цця сярэдневяковага мастацтва на беларуск!х землях. Але, на жаль, гэга тольи л!чаныя узоры некал! разв!тых трыдыцый. 3 прычыны малой колькасц! i стыл1стычнай неаднарод-насщ па ix немагчыма скласщ цэласнае уяуленне аб мясцовай шко­ле аж да сярэдз1ны XVI ст. В!давочна толыи, што мастацтва XIV, XV i пачатку XVI стст. яшчэ непарыуна было звязана са старажыт-нарусюм! i впантыйск!м! традыцыям! i цалкам захоувала лад мыс-лення i пачуццяу, уласц!вых сярэднявеччу.

У XV ст. на Беларус! зараджаецца авецк! жывап!с, з'яуляюцца першыя партрэты канкрэтных г!старычных дзеячау: выявы Аль-герда, Аляксандра Алелыи i !ншых знатных асоб. Увага да чалаве-ка, яго унутранага свету паставша асобу у цэнтр мастацк!х 1нтарэ-сау жывапюцау, што абумовша адыход ад рал!гШных канонау у адлюстраванн! пстарычнай асобы.

272

Працэс развщця беларускай скульптуры у XIV—XV стст. адбы-вауся на перакрыжаванш старажытнарусюх i заходнееурапейски мастащах традыцый, яшя творча засвойвалюя i перапрацоувалюя мясцовым! майстраш. У канцы XIV—XV стст. у скульптуры узмац-няецца уплыу^ заходнееурапейскага мастацтва. Яе развщцё было цес-на звязана з царквой. Пасля Крэускай уни на Беларус! будуюцца касцёлы i манастыры: у Гайне (1387), Менску, Бярэсщ (каля 1390 г.). У касцёлах з'уляецца пал!хромная драуляная i каменная скульпту­ра. Праваслауная царква забаряняла уггрыгожваць храмы скульп­турным! выя вам i, чым сур'ёзна стрышпвала разв{ццё пластык!. да4шоушыя да нас узоры уяуляюць сабой пераважна выявы роз­ных святых, апосталау, прызначаныя для культавых пабудоу. Груба-ватыя па форме, тэхшцы выканання i дэмакратычныя па характеру выявы чалаввка сведчаць пра шыбоюя выток! беларускай еярэдне-вяковай скульптуры.

Самы ранш помн!к, што захавауся на т^>ыторы{ Беларусц - "Распяцце" (XIV ст.) з Галуб1ч Вщебскай вобласц! адзначаны ры- сам! раманскага стылю. Суровасць вобраза, манументальнасць, ла- кан!зм выразных сродкау - вызначальныя рысы гэтага твора. Асоб- ныя скульптуры, выкананыя пад уплывам раманскага стылю, заха- валшя i за межам! Беларусь Яри прыклад таму — скульптура miko- лы Мажайскага. Выкананая у 20-ыя гады XIV ст. з удзелам бела- pycKix майстроу, яна аказвала пэуны упльгу на разв{ццё беларускай пластыю. •- -

Беларуская скульптура XV - пачатку XVI ст. адчувае упльгу гатычнага мастацтва. У храмах з'яуляюцца створкавыя аптары-рэ-табл! - складаныя скульптурна-жыватсныя комплексы, як^я стано-вяцца ix галоунай сэнсавай i дэкаратыунай дам!нантай. Скульптура змяшчаецца у цэнтральнай частцы алтара-корабе, рухомыя створм распюваюцца, або на ix мацуюцца рэльефы. Гатычных алтароу на тэрыторы! Беларус! не захавалася. Да нашага часу дайшл! толью асобныя скульптуры, якЫ калшьщ уваходзш} у склад створкавых алтароу. Сярод ix значную цжавасць уяуляюць скульптуры Мары! Магдал1ны i 1аана Багаслова (XV ст.) з Мсц1бава (сучасны Ваука-выск! раён Гродзенскай вобласщ).

У XIV—XV стст. высокага мастацкага узроуню дасягнула

273

афармленне рукатснай KHiri. "Кшжны жывате" гэгага часу дэ-манструе нямала творау прафесшна сталага мастацтва: Мсщжскае i Лаурышаускае евангелл! (XIV ст.), Жыровщкае, Шарашоускае, другое Тураускае, Вщебскае евангелл! (усе XV ст.), Радз1вшаусю летагпе (XV ст.), Смаленск! псалтыр (XIV ст.). Усе яны аформле-ны маляушчым!, па-майстэрску выкананым! шщыялам!, застау-ка*п i асобным! мшйяцюрам!. У большасщ помшкау захоуваецца В1зантыйская традыцыя. Аднак, пачынаючы з Лаурышаускага евангелия, створанага на Навагрудчыне у пачатку XIV ст., вобра-зы М1шяцюр напауняюцца жыццём, рухам; пачынаюцца кантак-ты з заходнееурапейск1м мастацтвам. ММяцюры Лаурышауска­га евангелля (ix усяго 18: "Варлаам i 1аеааф", "Уезд у lepy-еал!м", "Архангел Mixaifl", "1аан" i шш.) - ключавыя помн!ю жывап1су. Яны сведчаць, што ужо у пачатку XTV ст. у 1м намя-чаецца пэуны адыход ад В1заптыйсюх схем i канопау. У мас-такоу з'явшася щкавасць да форм заходнееурапейскага мас-тацтва.

Тэндзнцыя да пераадолення в!заитыйскага стылю найбольш яскрава выявшася у м!н1яцюрах Радз!вшаускага летап1су, як! да- туецца 1485—1495 гг.,„але быу перап!саны з болып старажыт- ных(магчыма, XI—XIII стст.) арыпналау. У рукапюе 618 м\тя- цюр, у як!Х наказаны "мнопя бак! жыцця Старажытнай Pyci - палгёычнага, ваеннага, гандлёвага, эканам1чнага. Пераважаюць батальныя сцэны. У асобных малюнках адлюстраваны падзе1 старажытнай ricTopbii Полацкай зямл! (напрыклад, эп!зод пау- стання гараджан~у Kieee у 1068 г., кал! на прастол быу пасаджа- ны полацш князь Усяслау Чарадзей). Сюжэтнае багацце мш\я- цюр Рада(в1лаускага леташсу роб!ць яго сапраудным мастацюм летапюам сярэдневякоуя. ,- _t

У XIV—XV стст. крок наперад зраб!ла дэкаратыуна-прыклад-ное мастацтва Беларус!: ювел!рная справа, разьба па косц{, каменю i дрэву, мастацкая апрацоука металу, выраб рэчау са шкла i гл!ны. У перыад фарм1*равання беларускай народнасщ закладвал!ся осно­вы уяасна беларускага ткацтва, абнаулял!ся старыя i узн1кал! но-выя народныя танцы, узбагачалася i удасканальвалася народная музыка i спевы, актыуна разв!вауся фальклор, завяршылася станау-

274

ленив яго асно^ных вщау i жанрау: чарадзейныя i рэалютычныя, антыпрыгоннщюя i антыцаркоуныя народный казш, пстарычныя, абрадавыя, лгрычныя пест, легенды, таданш, загадкц прыказк! i прымаук!.

Таюм чынам, у другой палове ХШ—XV стст. працягвалася фарм!раванне гпыбока самабытнай па характару культуры Бела-pyci. Асновы уласна беларускай культуры был! закладзены да XV ст. Будучы непасрэдна пераемн!цай мясцовай культурней спадчыны папярэдняга перыяду, яна вырастала на багатых тра-дыцыях агульнай культуры ycix усходн!х славян, увабрала у сябе заходнееурапейсия культурныя уплывы. Далейшае узбагачэнне гэтай спадчыны, творча* развщцё старажытнарусшх i заходне-еурапейск!х традыцый i стварэнне новых, самабытных культур­ных каиггоунасцей, яюя адпавядал! духу часу, складаюць acHOjf-ны змест Г1сторы1 беларускай культуры XIV - пачатку XVI ст. 3 цягам часу рысы i з'явы культуры набываюць спецыф!чную этн-1чную выразнасць i становяцца агульнабеларуск1М1 па свайму характару.

275

ЛЕКЦЫЯ 17

ПАЛ1ТЫЧНАЕ ЖЫЦЦЁ НА БЕЛАРУС1 У ПЕРШАЙ ПАЛОВЕ XVI ст.

• Абвастрэнне унутрыпалтычнага становгшча. Мяцеж князеу ГлтскЬс.

• Статуты Вялшага княства Лтоускага 1529 i 1566 гг.

• Адмгтстрацыта-тэрытарыялъная, военная i судовая рэформы.

Абвастрэнне унутрыпал1тычнага становипча. Мяцеж князеу Глшскаж

Перадсмяротным запаветам Kasiiwipa было, каб вялшм князем Рада абрала яго сярэдняга сына Аляксандра, а полъешм каралём каб стау друп сын Ян Ольбрахт. Са смерцю гэтага Ягелона лггвшы спяшалшя скарыстаць зручны «омант, каб абысщ акт уни з Польшчай — займець асобнага гаспадара - i настав!ць палякау пе-рад фактам. Сойм у Вшьт прагаласавау за Аляксандра (1492— 1506). Падаючы яму меч i скшетр, маршалак сказау: "па волг ycix станау Вялгкага княства просим грбе радзщь i судзгцъ нас не па рымскаму, обо чэшскаму, обо нямецкаму звычаю, але па праудзгва-мултоускаму i Bimaymaey звычаю ". Своеасабл1вай платай за падт-рымку на сойме стау Аляксандрау прывшей 6 жн!уня 1492 г., яи значна абмяжоувау княжащую уладу.

Новы валадар абавязауся не прызначаць на дзяржауныя пасады i не змяшчаць з ix, не распараджацца фшансам! без згоды Рады, весц! дыпламатычныя знос!ны з шшым) кра!нам! тальк! па узгад-ненню з радным! панам!, не адмяняць сваей воляй рашэнн!, прыня-тыя сумесна з iMi. Дый наогул усе важнейшыя дзяржауныя справы трэба было вырашаць тольк! разам. Тэты прывшей ператварау Раду з дарадчага органа пры княз» у к}руючы орган дзяржавы. На мяжы XV—XVI стст. адыходз!Ла у нябыт неабмежаваная манаршая ула­да, якой яна з'яулялася у часы Гедым!на, Альгерда, Вггаута. Вял1К1 князь ужо не быу самауладцам, а падпарадкоувауся вол! Рады. Дзяржауны лад ВКЛ набывау характар парламенцкай манарх!!, пры якой княжацкая улада была абмежавана своеасабл!вым парламен­там, што складауся з дзвюх палат: Рады i сойма.

276

Пасля смерщ польскага караля Яна Ольбрахта Аляксандр мае яго трон i сумяшчае пасады вялшага князя лггоускага i караля польскага (1502—1506 гг.), што означала аднауленне працэсу ад- нання дзвюх дзяржау. Хоць дакараць Аляксандра у бяздзейнасщ I няздольнасц! юраваць крашай не выпадае, але трэба прызнаць, што у яго часы княства аслабела, страцша шмат зямель - "у войнах ен быу пазбаулены шчасця, ткол1 не выгравау", як зазначыу польск! храшст М.Мяхоусю; штогод гулял! па Лггве татарсмя заго­ ны, поднял! галаву паны i шляхта. "~~

Пераемшкам Аляксандра стау яго брат, пяты сын Каз!м!ра J\LI унук Ягайлы Жыпмонт I (у ВКЛ - Жыпмонт II, 1506—1548). 42 гады валадарыу ён у аб'яднанай дзяржаве. Заслужыу у сучасн{кау мянушку "Стары" за свае даугалецце (пражыу 81 год) i за тое, што яшчэ пры жыцц! (у 1529 г.) даб!уся каранацьп свайго сына Жыпмонта II Аугуста (у ВКЛ — Жыпмонт III) вял!какняжацкан i каралеускай каронай.

Прауленне Жыпмонта I складае цэлую эпоху у г}сторьп ВКЛ, на якую прыпадае дастатюова падзей, што ttaidHynt свой след у ricropbii.

Лес шчодра адл!чыу жыццёвага шляху Жыпмонту, надзял!у не-звычайнай ф1з!чнай сшай (ён ламау падковы i рвау вяроум) i пада-равау дзве кароны. А здавалася, што ён так i прапбее удзельным глогаусюм князьком у той час, кал{ ягоныя браты насш вянцы князя лггоускага, польсюх, венгерск{х i чэшсих каралёу. Але пасля Аляксандравай смерщ лпвтсшя паны сам! прынесл! вял!какня-жацкую карону Жыпмонту. А за jmi i паляю, як\я палохал1ся раз­рыву ynii, выбрал! яго ceaiM карал ем.

Жыпмонт спрабавау умацаваць дзяржауную уладу ваенны-Mi i ф!нансавым1 рэформам!, законам!, яюя абмяжоувал! прыв!-ле! шляхты. Аднак свавольная шляхта Hi на крок не саступша ceaix вольнасцей; праекты рэформау не был! зацверджаны соймам, а спроба выкарыстаць закон выкл1кала феадальны мяцеж (так зва­ная "курыная вайна" 1537 г.). 3 другога боку, Жыпмонт быу безда-паможны перад усемагутным! магнатам!, як!я асмельвалюя дыкта-ваць яму свае умовы. I усе ж Жыпмонт здолеу зрабщь тое, што не acmiy Аляксандр. Ён увёу вайсковы падатак-"сярэбшчыну"; было

277

прынята рашэнне аб пакаранн! горлам (смерцю) шляхты, якая без прычыны не выехала на вайну. Пры Жыпмонце шляхта ВКЛ дамага-лася ураунавання у правах з магнатам! i атрымала права выбарнасц! дэпутатау на сойм. Быу уведзены адзшы кодэкс законау для усей дзяржавы — Статут 1529 г.

Жыпмонт Стары слав!уся у Еуропе як апякун навук i мецэнат. Ва унутранай палпыцы ён праводз!у ,лшно на роунасць шляхты незалежна ад этшчнага паходжання i рашмйнай прыналежнасщ. У мнопм, дзякуючы яму, з 20-х гадоу XVi ст. был! зняты абмежаванш У палпычных правах праваслаунай знащ, яюя неаднаразова пры-водзш! да канфл!ктау у дзяржаве.

3 канца XIV ст. унутранае адзшства ВКЛ раздз!рала нявыраша-нае "рускае" пытанне. Пачынаючы з прывшея 1387 г., паглыбляуся антаган1зм пам!ж праваслауным i катал 1цк1м насельн!цтвам дзяр­жавы. Апаз!цыйныя да пракатал1цкага урада Вял1кага княства бела-русюя i укра!нск!я феадалы на мяжы XV—XVI стст. неаднаразова выказвал! прамаскоуск!я настрой У 1481 г. была выкрыта змова супраць Каз!м1ра у Юеве, на чале якой стаял! княз! Mixaint Алель-кав!ч Слуцк!, Фёдар Бельси i 1ван Гальшансю. Яны выношвал! план захопу улады у ВКЛ i далучэння усходнебеларуск!х зямель па Бярэз!не да Маскоускай дзяржавы. Змова была падаулена, некато-рыя яе удзельн!к! — пакараны смерцю. У 80—90-я гады праваслау-ныя феадалы "руск!х" зямель княства часта пераходзш на бок Масквы разам са сва!м! удзелам!, як!я з дапамогай рускага войска далучалюя да гэтай дзяржавы.

Нявырашанае "рускае" пытанне дало сябе знаць i у пачатку XVI ст. у выглядзе мяцяжу князёу Гл!нск!х 1508 г. Гэга было най-больш значнае пал!тычнае выступление у ВКЛ пасля грамадзянс-кай вайны 30-х гадоу XV ст.

Адзш з найбагацейшых i уплывовых л!твшск!х магнатау, усема* гутны фаварыт вялжага князя Аляксандра, чалавек адукаваны, tohkj дыпламат, як! грашыу, аднак, пал!тычным авантурызмам, М!ха!л Гл!нск! атрымау адстауку пры двары Жыпмонта I. Тады славалюб!вы князь адкрыта выступ!у супраць новага гаспадара i пачау ствараць каал!цыю для барацьбы з 1м: "збирал прыятели одны кревные, другие за пенязи так зруси, яко з литвы ". Вопытны

278

палпык, яш ведау стан спрау у дзяржаве i настро! розных колау, DiiHCKi добра разумеу, што можа разл!чваць на поспех свайго дас-таткова авантурнага пачынання тольи пры падтрымцы шырокага фронту сепаратысща настроенай знащ i насельшцтва "pycKix" зя-мель княства.Будучы катшикам, ён агггавау беларусих i украшсюх феадалау абараняць праваслауе. I ён займеу шмат прыхшьшкау: "было ix ужо велъмг много.., як1я Глтскаму дапамагат i з ахвотай засталгся б з ш да канца i дамагалкя того, што задумал}... ", — адзначае у сваей "Хронщы" М.Стрыйкоусю. А задумау бунтоуны князь з "братьею своею" ш многа н! мала як стварэнне самастойна-га княства з апорай на "pycici" элемент ВКЛ.

Заручыуся ён i падтрымкай маскюускага князя, як! падахвочвау яго да адкрытага выступления. Вас1лю III было на руку "узбуита-ванне" прыгран!чных тэрыторый свайго пращушка, што давала дадатковыя шансы на лёгкую перамогу. А дзеля аслаблення магут-нага заходняга суседа маскоуск! урад мог пайсц! на стварэнне ма-рыянетачнага буфернага, скажам так, "Гл1нскага" княства. У адэале так| зыход паустання i прадугледжвауся. Васшь III абяцау перадаць братам diihckim занятыя im на Беларус! крэпасщ. Разам з адна-думцам! Mixaint прынёс прысягу на вернасць маскоускаму князю. 1рон1я лесу: славуты герой Клецкай б1твы 1506 г. стау здрадшкам Айчыны.

На пачатку 1508 г. з 700 коншкам! ён рушыу на Гародню, каб адпомсцщь трокскаму ваяводу Яну Забярэз1нскаму, яи агаварыу яго перад новым манархам. Таго знайшл! у маёнтку пад Гародняй i адсекл! галаву. Гэга стала пачаткам мяцяжу. У шэрагах бунтаушчы-коу змагалася тольк! каля 2 тысяч чалавек - у асноуным васалы DiiHCKix. Асноуная частка феадалау Беларус! i Укра1ны ix не падт-рымала, таму мяцежшю зраб!Л1СЯ фактычна дапаможным войскам Васшя III. Замацаваушыся у Тураве i Мазыры, атрады паустанцау сумесна з маскоусюм войскам аблажыл! Менск, рабш рэйды на Слуцк, Наваградак i "мало не до Вильни", але поспеху не мел!.

Размах бунту прымуиу Жыг1монта мабш!заваць сшы на абаро-ну кра!ны. На чале ix стау гетман К. Астрожскь Падраздзяленн! Гл1нскага i масшускага князя супрацьстаяць яму не магл!. Ухшя-ючыся ад б!твы, яны адьшш да Оршы, а потым i зуЫм

279

межы Беларусь Напачатку сваей маскоускай кар'еры Глшею карыс-18уйя мшасцю Васшя Ш, змагауся супраць ceaix суайчыншкау' i наваг дапамог Маскве заваяваць Смаленск. Пакрыуджаны тым, што масшусю князь не вытрымау абяцанне i не аддау яму у валоданне гэты горад, Глшск! пачау тайныя перамовы з Жыпмонтам пра вяр-танне на радз!му, але быу кшуты Васшём у цямнщу, дзе i прасядзеу 12 гадоу. На нейи чае да яго вярнулася миюсць масшуЪкага князя, кал! той ажашуся на пляменнщы Mixauia. Свае жыццё здрадн!к скончы^ няслауна, зноу-таи у маскоускай турме.

Так1м чынам, выступление Гл1нскага закончылася няршда^Апе яно было скарыстана Васшём Ш для спусташэння Беларус5 i зама-цавання за Масквой раней захопленых тэрыторый ВКЛ. А вярхоу-ная улада ВКЛ добра усвядомша, што без прыцягнення на свой бок праваслауных феадалау усходн!х зямель KpaiHbi ва умовах пастаян-нага саперн!цтва з Масшускай дзяржавай, ей не удасца утрымаць у ceaix руках гэтыя тэрыторьп. 3 канца XV — пачатку XVI ст. урад пачынае праводз1ць пал!тыку уцягвання знаш "рускага" краю у пал!тычную эл^ту Вял1кага княства, шырэй прыцягвае беларуск!х i украшсюх магнатау да к!равання дзяржавай, здымае абмежаванн! на рэл!пйнай глебе пры заняцц! вышэйшых дзяржауных пасад. Дщ 20—60-х гадоу XVI ст. характерна талерантнасць дзяржавы д» прадстаун!коу розных веравызнанняу.

Вялш князь л^тоУскг i кароль польск! Жыпмонт П Август (у ВКЛ — Жыпмонт Ш, 1548—1572 гг.) прывшеем 1563 г. адмяшу дыскрымшацыйныя гарадзельсмя артыкулы i канчаткова урауняу пал!тычныя правы праваслаунай рускай шляхты з катал1цкай.

Статуты Вял шага княства Лггоускага 1529 i 1566 гг.

У XVI ст. прававая культура ВКЛ зрабша вел!зарны скачок i узбагщша е5фапейсю вопыт с1стэматызацьа i кадыфшацы! закана-дауства. Удзельн1кам1 сойма 1522 г. было узнята пытанне аб звя-дзешп у адз1н збор ycix прывшея^ i законау дзяржавы. Вял!^ князь ухвал!у гэгу 1н1цыятыву i загадау пачаць складанне Статута.

Праца па яго падрыхтоуцы працягвалася сем гадоу. Вяла яе кштя у складзе службовых асоб, мясцовых вучоных, юрыстау, прад-стаунта)^ духавенства. Пайменна fac цяпер устанав!ць немагчыма. Ся-

280

род ix, верагодна, быу Франциск Скарына, як! мву самую высокую для таге часу юрыдычную адукацыю. Тады у" Вшьн!, дзе стварауся Статут, працавала яго дру карня - першая ва Усходняй Буропе. Шмат яшя скарышнсшя прававыя щэ! был! у !м увасоблены. Юравау пад-рыхтоукай збору завднау канцлер ВКЛ Альбрэхт Гаштольд.

Работа праводзшася старанна. Зб!рал! ! перашевал! усе старыя бытавыя i палггычныя узаканенш. Распрацоувал! новыя юрыдыч-ныя нормы, адпаведныя часу. Складальткам Статута давялося вы-рашаць шэраг складаных тэарэтычных ! практичных пытанняу. Кал! ул!чыць, што падобных астэматызаваных зборау мясцовых законау у той час не было н! у адной з еурапейсюх дзяржау, дык яшчэ больш зразумелыя будуць цяжкасц!, як!я узшкал! пры пад-рыхтоуцы Статута, i больш вщавочныя заслуг! яго складальшкау.

Выпрацаваны камкляй збор быу* прадстаулены на разгляд Вшенс-кага сойма 1529 г. Адобраны соймам i зацверджаны Жыпмонтам I, ён сгау своеасабл!вай Канстытуцыяй ВКЛ, спрыя^ яе изнтралшцы!, умацаванню законнасц!, абмежаванню феадальнага свавольства. У 13-ц! раздзелах i больш як у 200 артыкулах Статута юрыдычна зама-цаваны асновы грамадскага i дзяржаунагаладу, склад i паунамоцтвы органау дзяржаунага шравання i суда, прававое становиича класау, -саслоуяу i сацыяльных груп. Нашсаны на старабеларускай мове, ён быу даступны ус!м письменным людзям тага часу.

Сама эпоха i умовы, у як!х складауся I Статут, надал! яму вельм! выгадныя рысы у параунанн! з заканадауствам крат Заходняй Еуро-пы, Польшчы, Маскоускай дзяржавы. У сярэдзше XIX ст. вядомы польск! вучоны, псторык права славянсюх народау В.А.Мацеёуск! nicay: "Лггоуск! Статут з'яуляецца вял!к!м помшкам заканадауства сваей эпох! i так!м, якога не мела сучасная яму Еуропа".

У аснове Статута ляжал! так!я прагрэс!уныя для свайго часу i навеяныя эпохам Адраджэння прынцыпы, як суверэннасць дзяржавы, адзшства нрава, яго свецк! характар, прыярытэт п1санага права, талераптпасць i добразычл!выя аднос!ны да роз­ных народау ВКЛ. Пад уплывам гумашзму у Статут был! унесены нормы, як!я некальк! абмяжоувал! свавольства магнатау; абвяшчала-ся правша, паводле якога усе асобы "як убог!я, так i багатыя", пав!нны был! судзщца адным правам, выкладзеным у гэтым зводзе.

281

Вялш князь абавязвауся захоуваць цэласнасць дзяржавы, не да-пускаць шшаземцау на дзяржауныя пасады, не даваць 1м маёнткау, зямель, чыноу, не адб^раць у мясцовых феадалау пасады i маёмасщ без суда, захоуваць юнуючыя законы i выдаваць новыя топью з панаш раднымь

Аднак'не трэба щэашзаваць Статут, выдаваць яго за щэал дэмак-ратьп новага часу. Гэга "дэмакратыя" распаусюджвалася толыа на меншасць — вярх! грамадства. У цэнтры яго уваг! - клопат аб цзяаснасщ уласнасц! i улады феадалау. Ён юрыдычна замацавау прывшеяванае становнича магнатау i шляхты i абмежаванне пра­во- сялян.

Большасць артыкулау Статута заставалася тольк! дэкларацыям! у сувяз! са слабасцю судова-выканаучых органау i цэнтральнай улады.

Апошн1я абстав!ны не змяншаюць значэнне I Статута ВКЛ як помн1ка права i культуры. Яго прыняцце было прагрэс1унай з'явай у жыцц! дзяржавы. Ён стау трывалай асновай для далейшага раз-в!цця заканадауства.

Наступныя за прыняццем I Статута 20—^30 гадоу стал! эпохай глыбоюх пераутварэнняу ва ycix галунах жыцця ВКЛ. У княстве распаусюдзш!ся щэ'1 Рэфармацьп, яюя закранул! розум мноНх людзей. Наз!раецца роскв1т духо^насщ, культуры. З'явшася бела-рускае кн1гадрукаванне. Перыяд 1529—1566 гг. бы^ надзвычай важным для разв1цця мнопх дзяржауна-прававых гнстытутау ВКЛ. Аформ!лася кампетэнцыя сойма як вышэйшага заканадауча-га органа дзяржаунай улады. Аграрная рэформа сярэдз!ны XVI ст. прывяла да росту i умацавання феадальнай уласнасцд, зацвердз!ла у якасщ вядучай формы феадальнай гаспадарк! фальваркова-пан-шчынную Ыстэму. У пал!тычным жыцц! у гэты час аслаблялася роля знш-най арыстакратьн i узмацнялася значэнне новых буйных феадалау, так!х як Радз1вшы, Caneri, Хадкев1чы, kiuiki, Пацы i iinii. Гэтыя змены патрабавал! удасканалення права. У 1544 г. Брэсцк! сойм звярнууся да вял!кага князя з просьбай выправ!ць i надрукаваць Статут.

Недахопы права адчувау i сам урад. Для падрыхтоук! новага праекта у 1551 г. была створана кам!ая з 10 чалавек (5 катол1кау i 5

282

праваслауных). Так! яе веравызнаучы склад адлюстроувау кан-фесшную спуацыю у ВКЛ i jniiociy патрабаванне аб рэлшйнай цяршмасщ. Членам! KaMicii был! маршалю, харужыя, "иные особы народу шляхецкого, доктори прею чужоземских". Адным з апош-hix, вщаць, быу доктар права юпанец Пётр Ра!з!й, як! прыехау у Вшьню у 1563 г. 3 ведомых нам членау KaMicii па складанню П Статута - знауца магдэбургскага i канашчнага правоу жамойцк! еп1скап Ян Даманоуск!, архщыякан Вшенскай каштулы Стаюслау Наркусю. Сярод свецюх членау — Павел Астравщю, вшенск! земсю суддзя, i Марцш Валадков1ч, nicap вял!какняжацкай кан-цыляры!.

Праз 10 гадоу працы кам!с!я падала новы праект. Ён абмярио-увауся на соймах 1561 i 1564 гг. i пасля спрэчак па асобных артьь кулах набыу законную сшу толью у 1566 г. П Статут быу большым за першы аб'ёмам, лепшы С1стэматызацыяй матэрыялу i узроунем кадыф!кацыйнай тзхши.

Ен складауся з 14-qi раздзелау, як!я падзялялюя на 367 артыку-лау. JJp. найбольш важных належаць нормы дзяржаунага права, яки вызначыл! склад тэрыторы! дзяржавы, парадак утварэння i дзей-насць органау улады, правы i прывше! пануючага класа. Асноу-ным! прынцыпам! абвяшчалася прытрышшшнне дзяржауна­га суверэн1тэту, абмежаванне улады гасудара; упершыню на-мячалася аддзяленне суда ад органау улады i к!равання. Вял1к1 князь быу абавязаны захоуваць ВКЛ ва усей яго славе, уяадзе i "в границах ни в чом не вменшати и о вшем примноишти". Ён абя-цау: "... добра князства Литовского неуменшым и то, што будет через неприятелей того панства нашего отдалено и разобрано и ку иншому панству от того панства нашего коли колъвек упрошо-но, ку Короне, ку Машовшу, ку Прусем, ку Инфлянтом, то за се ку гласности того Великого князства привести привлащати и грани­цы оправити обецуем ". Аднак дзеянш Жыг!монта Н Аздуста увай-шл! у супярэчнасць як з гэтым палажэннем Статута, так i з прыся-гай, якую ён давау, уступаючы на прастол, аб захавант тэрьггары-яльнай цэласнасщ ВКЛ.

У II Статуце больш поуна i ясна была пауторана норма, выклад-зеная ужо у 1529 г., якая забараняла даваць маёнтк! i пасады чужа-

283

земцам i суеедзям ВКЛ. Нашсаны ён быу на беларускай мове, а потым перакладзены на лацшскую i польскую.

3 прыняццем Статута 1566 г. кадыфшацыя i сютэматызацыя уласнага заканадауства нашмат апярэдзит падобную работу у шшых кражах. Гэга таксама сведчыць, што у ВКЛ ужо у той час грамадсюя адносшы стаял! на давол» высоюм узроуш i быш юрыс-ты, падрыхтаваныя тэарэтычна i практична, каб адлюстраваць i замацаваць гэтыя адносшы у заканадаустве.

Адмш!страцыйна-тэрытарыяльная, ваенная i судовая рэформы

Адной з першых мер, якая была ажыццёулена урадам ВКЛ у XVI ст., была змена адмшютрацыйна-тэрытарыяльнага падзелу, што еклауся у м!нулым i захавау мнопя рысы пары феадальнай раздробленасц{. У новым дзяленш на ваяводствы удзельньгя кня-ствы зн!кл1. В!цебская зямля у 1503 г. ператворана у Вщебскае ваяводства, у 1504 г. стала ваяводствам Полацкая, у 1508 г. - Сма-ленская земл}. У 1507 г. узн!кае Навагрудскае ваяводства.

Ун1фжацыя адм!н1страцыйна-тэрытарыяльнага падзелу дзяр-жавы была працягнута рэформай 1565—1566 гг. Паводле яе, был! створаны новыя ваяводствы — Брэсцкае, М1нскае i Mcuic-лаускае, а уся тэрыторыя ВКЛ была падзелена на 30 паветау, як!я увайшл! у 13 ваяводствау. Восем з ix цалкам ц{ у большасц! сваей склалюя з беларуск!х паветау: Полацкае: Полацт^ Берас-цейскае: Берасцейст, Шнст; В1цебскае: Ъщебскг, Аршанст; Мтскае: Мтст, Рэчыцт, з 1569 г. - Мазырст, як! да гэтага уваходз1у у склад Юеускага ваяводства; Мсцгслаускае: Мсцгс-лаусш; Навагрудскае: Навагрудст, Ваукавыск!, Слотмск\; Bi-ленскае: Ашмянскг, Jlidcm, Браслауск! (астатшя паве ты зна-ЙЙзйг/ся на тэрыторыг сучаснаи Летувы); Трокекае: Гродзенст (астаття на тэрыторы1 Летувы).

Устаноуленыя рэформай межы ваяводствау i паветау захавшнся без 1стотных змен^Тйа'ТЭрЫторы! Беларус! да канца {снавання Рэчы Паспалгтай, хаця пасля Любл1нскай ynii колькасць ваяводствау зменшылася да 9, а паветау - да 22 (з ix W бмя! на Беларус!).

Рэформа 1565-1566 гг. не змагла цалкам пераадолець сапрауд-

284

ны хаос у адм!н1страцыйна-тэрытарыяльным падзеле ВКЛ. У тз-рыторьп паветау i ваяводствау уклшьвадшя каралеусюя экщюмн, юнавад! таксама воласц!, войтауствы, oapJCTBbij^sjpacaB^jjajjt ствы, намеснщтвы, ардынацьи.

Тым не менш утварэнне ваяводствау i паветау было перспек-тыуным крокам, наюраваным на далейшую цэнтралвацыю дзяржавы.

Пасля рэформы ваяводствы стал! таксама i ваенным! акругамк Агульнае камандаванне узброеным! сшам! даручалася ваяводам i ix памочшкам кашталянам, павятовае войска узначальвау маршалах. Пад к!раунщтвам гэтых асоб павшны был! выступаць усе ваенна^-бавязаныя ваяводства.

Вайсковая служба у Вял!к!м княстве была удзелам феадальнага саслоуя. Дробная шляхта пав!нна была асабюта прысутн1чаць у войску. Тыя, хто меу маёнтк! i падданых, абавязаны бьин яшчэ пастауляць узброеных вошау.

У Статуце 1566 г. падкрэсл1валася, што вайсковая служба з'яу-ляецца ганаровым абавязкам шляхты, а занятк! рамяством i ганд-лем ганьбяць яе. У асобным артыкуле гаварылася, што шляхц1ч> ят пераехау у горад i "торг мести ведучы обо шынк в дому маючы, обо ремесло робечы ", губляу свае правы. Але яго дзещ мел! права вярнуцца да "рыцарскай справы" з поуным захаваннем ix шля-хещах правоу i годнасц!.

Усе ваяводствы Еыстаулял! прыбл1зна аднолькавы кантынгенг вошау" ад агульнай колькасц! жыхароу. Ул1чваючы, што ^^ВКЛ большасць насельн{цтва был! беларусы i укра!нцы, менав!та з ix складауся галоуны кантынгент узброеных сш дзяржавы» А пасля Люблшскай ynii — з беларусау. Паводле "nonicy" 1528 г. (1мяннога спгсу шляхты з указанием колькасц! выстауленых узброеных кон-н!кау), войска ВКЛ болей як на 60% складалася з ураджэнвду Беларус{. 3 гэтага nonicy мы даведваемся пра беларусюя карат родау Хмяльн!цк1х, Панятоуск1х, Касцюшк{.

На працягу XVI ст. адбыл1ся значныя змены i у судовым ладзе ВКЛ, У тэты час назфаецца парушэнне тыпавога для сярэднявечча прынцыпу, згодна з як!м органы дзяржаунай улады адначасова выконвал! судовыя функцьа. Другая тэндэнцыя - набыццё судовым

285

ладам саслоунага характеру - етварэнне еудау^для шляхты, мяш-чан, сялян, духавенства, татар, яурэяу, хаця Пры гэтым захоувалюя i агульнасаслоуныя установы.

Суды ВКЛ падзялялюя на вышэйшыя, так щ шакш звязаныя з вялшм князем, i мясцовыя, якш дзейтчаги у ваяводствах i паветах.

Самым высокАм судовым органам быу вял!какняжацк1, щ гас-падарсю суд, суд паноу-Рады i ix разнавщнасцк соймавы суд (пра-водз!уся князем i панам! радным! у час сойма) суд кам!сарск!, асэ-сарсм i скарбовы трыбунал.

У 1581 г. быу створаны i у 1582 г, пачау працаваць Трыбунал ВКЛ (Гало^ны суд) - вышэйшы апеляцыйны суд дзяржавы, як1 абмежавау судовую уладу вял!кага князя i паноу-Рады. Ён складау-ся з 46 суддзяу, як!х штогод выб!рала шляхта на павятовых сой-м!ках. Cecil Трыбунала праводзш!ся у Binbni, Мшску, Наваградку. Пастанова (дэкрэт) Трыбунала выносшася па большасц! галасоу i абскарджанню не падлягала.

Сярод мясцовых судоу найбольш старадаун!м быу замкавы, щ гродск! суд, пасяджэнн! якога праводзшся у замку, ui, як яго яшчэ называл! у тыя часы, — горадзе, градзе. Суддзям! высзу-пал! службовыя асобы мясцовай адмш!страцьп — ваявода, ста-раста, дзяржауца i ix наместк!. Туг разглядал!ся справы па абв!навачванню шляхты, мяшчан i сялян, значыць, у некаторай ступен! ён быу усесаслоуным судом. У другой палове XVI ст. у склад гродскага суда был! уключаны прадстаушк! мясцовых фе-адалау, як!я ужо валодал! спецыяльным! ведам! у гал!не права. Гэга сведчыла пра пэуныя зрух! ^ судаводстве, пра аддзяленне суда ад адмшштрацьп.

Да канца XVIII ст. на Беларус! дзейн}чау старажытны копны суд, як! разглядау пераважна справы сялян. Суддзям! тут быждро-стыя людз! — копныя мужы ц! копныя старцы. Ix пастановы, як правша, выконвал!ся адразу.

Шляхц!чау i 1ншых асоб, яия учынял! зяачынства у час ваеннай службы, мага! судзщь службовыя асобы каманднага саставу арма: гетман, ваявода, кашталян, маршалак, харужы—у залежнасщ ад часу, месца i цяжкасщ злачынства, асобы абв!навачваемага i пацярпеушага.

Шляхта патрабавала, каб яе судз!у не вялш князь i яго адм1н!ст-

286

рацыя, а сама шляхта. Бельск! сойм 1564 г. устанав!у земск1я суды - выбарныя шляхещая саслоуныя суды, упершыню цалкам аддзе-леныя ад мясцовай адкитстрацьи. Канчатшвае прававов афармлен-не яны атрымал! Статутам! 1566 11588 гг.

Земсюя суды — гэга важны этап у разв!цщ судовага ладу i права у ВКЛ, у фарм!раванж правоу i прывшеяу лггвшскай шляхты. 1х узшкненне вьшикала неабходнасць новай прафесп — юрыста.

Земсю суд складауся з суддз!, падсудка i nicapa, яюх выб{рала на павятовым соймжу шляхта. Затым вялш князь зацвярджау ix. Выбраным! мапп быць толыа ураджэнцы княства, шляхц!чы, зем-леуладальнш, людз1 дабрачынныя, хрысц!янскай веры, як{я ведал! права, умел! п!саць i не займал! духоуных i дзяржауных пасад (апошняе сведчыць, што стварауся суд, незалежны ад царквы i адмшютрацьн). Суддз! аб1рал!ся пажыццёва. Пры уступленш на пасаду яны давал! публ1чную прысягу, што будуць судз!ць справад-л!ва, непрадузята, нягледзячы на грамадскае i матэрыяльнае стано-в!шча людзей, асабютыя адносшы да ix.

Справы у земск!м судзе разбфалюя naceciftHa. Cecii зб»рал!ся тры разы на год. Судаводства вялося да сярэдзшы ХУП ст. на беларускай, потым на польскай мове.

Новыя суды абаранял! не тольк! дзяржауныя »нтарэсы, але i (нтарэсы приватных асоб. На ix пасяджэннях разШралюя справы князёу, баяр, шляхты, што Meiii у павеце свае зешн, за выкяючэн-нем спр&у, што разглядалюя вял1какняжацк!м i гродсим! судам!. У асноуным земсю суд разглядау грамадзянскЫ i крым!нальныя спра­вы па абвшавачванню шляхты. Гэга быу пераварот у судаводстве.

Другим судом, аддзеленым ад органау дзяржаунага юравання, стау падкаморск! суд, створаны у 1566 г. Ён разгладау зямельныя спрэчю i 1ншыя справы, звязаныя з прэтэнз1ям» па землеуладанню, як^х было вельм! шмат.

У гэтым судзе зямельныя спрэчк! вырашау падкаморый з удзе-лам сам»х башу. Гэга пасада л!чылася ганаровай i даходнай, бо значная частка судовых пошлш, як!я унест 6aKi, 5шла у даход суддз4. На яе трэба было выб!раць "в праве и пасма русского уме-етных гиляхтичов". Памочшкам падкаморыя у вьгмярэнн! i уста-науленн! межау землеуладанняу быу каморшк.

287

Разгляд справы $ гэтьш судзе адбывауся на месцы гранщ земле-уладанняу¹. Там жа падкаморый слухау тлумачэнн! бакоу, паказанн! сведкау, разгаядау шсьмовыя довады, выношу свае рашэнне, паказ-вау на мясцовасщ, дзе павшна праходзщь мяжа, устанаул!вау ме-жавыя знаю.Таму гэты рда часта называл! "межавым".

На новых прынцыпах выбарнасц! i удзелу прадстаушкоу гарад-скога наеелыпитва стау будавацца у другой палове XVI ст. войтау'-ска-лаушцю i бурм!страуск! суды, як!я стваралюя у гарадах, атры-маушых граматы на магдэбургскае права. Так5я граматы у XVI ет. мел! усе значныя гарады Беларус!. Гэтым судам был! падсудныя крым!нальныя i грамадзянск!я справы гараджан» 1енавау гаптуро-вы суд, як! дзейн!чау у час м!жкаралеуя.

Стварэнне выбарных, незалежных ад адлпшстрацьп судоу¹, хаця б толью для некаторых саслоуяу, сведчыла пра новы этап у развщц! прававой культуры грамадства, пра imkhchhc да паступовага ^сталявання прававога парадку ^ дзяржаве. Выбарны незалежны суд быу прасякнуты задачам! служэння не тольк! !нтарэсам дзяржавы, але i правам асобных людзей, задачам абароны правапарадку, нават ад органау дзяржаунай улады. Тэты радыкальны пераварот у прававой тэоры! i поглядах на роль суда у грамадстве Беларус! i Л!твы у XVI ст. пачау ажыццяуляцца у Заходняй Еуропе тольк! у XVII—XVIII стст. Статут 1588 г. у значнай ступен! пастав!у дзейнасць мясцовай адшшстрацьплгад кантроль суда.

У сучаснай л!таратуры нярэдка перабольшваецца значэнне i роля права i суда у княстве. ВКЛ характарызуецца як прававая дзяржава. На практыцы справы абстаял! шакш. Значным недахопам судовай с!стэмы дзяржавы з'яулялася адсутнасць надзейнага механ!зма, як! забяспечвау бы выкананне судовых рашэнняу. Абсалютная боль-шасць насельн!цтва - простыя людз! зус!м был! пазбаулены праваз-дольнасц!, !х лесам поунасцю распараджал!ся !х уладальн!к! -паны. У пастанове Варшаускага сойма 1537 г. гаварылася: "Духоу-ныя i свецкш уладальнш маюць права на поунае падпарадкаванне i паслухмянасць ceaix падданых, а гам/ апошнгя будуць 1м cynpaifiy-пяцца, то такт уладальнт могуцъ ceaix падданых... караць па свайму меркаванню ".

288

ЛЕКЦЫЯ 18