Балцкая каланізацыя беларускіх зямель

З канца 3 тысячагоддзя да н. э. і да IV–V стст. нашай эры этнічны склад насельніцтва Беларусі значна змяніўся. У гэты час на ўсёй тэрыторыі Беларусі рассяліліся індаеўрапейцы, якія асімілявалі папярэдняе насельніцтва. Большую частку тэрыторыі Беларусі, асабліва паўночнай і цэнтральнай, у эпоху ранняга металу займала ўжо індаеўрапейскае насельніцтва балцкай галіны (продкі сучасных літоўцаў і латышоў) і толькі ў асобных месцах паўднёвага захаду – славянскай.

У гістарычнай навуцы адсутнічае адзінае меркаванне аб прарадзіме старажытных індаеўрапейскіх плямёнаў: або ўсходняя частка Малой Азіі, або Паўночнае Прычарнамор’е. Даказана, што гэтая этнічная супольнасць сфарміравалася ў мясцовасці з горным ландшафтам і морам, дзе назіраліся дажджы і снег, зіма і лета. Індаеўрапейцы добра ведалі жывёлагадоўлю і ўмелі араць зямлю. Перамяшчаліся яны на вялікіх вазах-дамах, колы якіх былі зроблены з цэльнага дрэва.

Ідэалагічныя ўяўленні старажытных індаеўрапейцаў зыходзілі з сістэмы трох міроў, аб’яднаных “сусветным дрэвам” (звычайна дубам). Верхні мір насялялі богі, арлы і вораны, сярэдні — чалавек, коні, быкі, мядзведзі, рыбы, змеі, а ніжні — памерлыя, якіх пасля смерці спальвалі. Індаеўрапейцы шанавалі сваіх багоў у свяшчэнных гаях, прыносілі ахвяры бажаствам крыніц і рэчак. Сімвалам агню або Сонца ў іх было кола, а чырвоная пасма або стужка на белай вопратцы лічылася прыкметай высокарадства.

На мяжы ІV і ІІІ тыс. да н.э. індаеўрапейскія плямёны пачынаюць перамяшчацца з месца сваёй прарадзімы і рассяляцца на вялікім абшары ад Рэйна да Урала, а таксама на Іранскім нагор’і, у Індастане, Сярэдняй Азіі. Гэта адбылося ў перыяд з XXIIІ па XVIII стст. да н. э.

Характэрнай рысай індаеўрапейцаў, якія занялі тэрыторыю Беларусі, былі каменныя свідраваныя сякеры лодкападобнай формы і керамічны посуд, арнаментаваны адбіткам шнура. Таму плямёны называюць “шнуравікамі”. Таксама яны карысталіся бронзавымі прыладамі працы.

Археолагі лічаць, што паўднёвы ўсход Беларусі занялі плямёны сярэднедняпроўскай культуры, на заходнім Палессі жылі плямёны шнуравай керамікі Палесся, у Паазер’і — паўночнабеларускай культуры.

“Шнуравікі” выцеснілі або асімілявалі мясцовае аўтахтоннае насельніцтва, якое гіпатэтычна суадносіцца з фінаўгорскімі плямёнамі ўральскай моўнай сям’і (продкамі сучасных паўночных народаў Еўропы). Гэтаму садзейнічаў род заняткаў індаеўрапейцаў. Да таго ж прышлыя плямёны і сваёй колькасцю значна пераважалі мясцовае насельніцтва.

Жылі індаеўрапейцы ў невялікіх населішчах, якія размяшчаліся ў далінах рэк. Займалася жывёлагадоўляй і земляробствам, а таксама ваявалі. У “шнуравікоў” ўжо дамінаваў бацькоўскі род (патрыярхат), на чале якога стаяў мужчына.

Плямёны “шнуравікоў” суадносяць з балтамі — продкамі сучасных літоўцаў і латышоў. Ёсць меркаванне, што балты – гэта адгалінаванне этнічнай супольнасці галаў. Яны знаходзіліся на больш высокім узроўні сацыяльна-эканамічнага развіцця, чым іх папярэднікі, і прынеслі на тэрыторыю Беларусі жывёлагадоўлю і земляробства. Змяшаўшыся з мясцовым даіндаеўрапейскім насельніцтвам, асноўная маса якога засталася на ранейшым месцы, яны паступова асімілявалі яго, навязалі сваю мову і культуру. Археолагі знайшлі на тэрыторыі Беларусі каля 300 стаянак і 20 могільнікаў.

Тэрмін ”балты” упершыню ў 1845 годзе ўвёў у навуковы зварот нямецкі вучоны Г.Ф.Несельман. Плямёны падзяляліся на заходніх (прусы, яцвягі, куршы, налінды, скаловы), усходніх (літва, ауктштайты, жэмайты, латгалы, земгалы), дняпроўскіх. Праўда, дняпроўскія балты зніклі, пакінуўшы толькі археалагічныя помнікі.

Менавіта балцкія плямёны далі назву больш за 1000 рэкам і азёрам. Таму гідранімія ў Беларусі балцкая і тлумачыцца з літоўскай мовы (Цна, Лань, Гаўя, Ула, Чачора, Нача, Волма). На тэрыторыі, размешчанай на поўдзень ад р.Прыпяць, пераважаюць славянскія назвы рэк: Стыр, Родча, Стубла і інш. Можна меркаваць, што частка індаеўрапейскага насельніцтва ў гэтым рэгіёне была славянскай.

Рассяленне балтаў на тэрыторыі Беларусі супала з векам металу. Першымі ў гісторыі чалавецтва металамі, якія сталі асноўным матэрыялам для вырабу прылад працы, былі медзь і бронза. Спачатку яны выплаўляліся ў краінах Блізкага Усходу і ў тых раёнах Еўропы і Азіі, дзе былі радовішчы меднай, алавянай і цынкавай руды. На тэрыторыі краін СНД медзь і бронза ў III і II тысячагоддзях да н. э. выплаўляліся ў Сярэдняй Азіі, Казахстане, на Урале, у Сібіры і Закаўказзі. Адтуль яны траплялі ў суседнія і больш аддаленыя раёны, дзе не было неабходных запасаў сыравіны. Прылады працы і ўпрыгажэнні з медзі і бронзы сустракаюцца і на тэрыторыі Беларусі. Яны адносяцца да II тысячагоддзя да н. э.

У VII ст. да н. э. насельніцтва Беларусі навучылася выплаўляць жалеза з бурага жалезняку (руд расліннага паходжання) сырадутным спосабам у невялікіх гліняных печах-домніцах, якія мелі паўшарападобную форму. Рабілася гэта так: праз адтуліны ўверсе печы засыпаўся гарачы вугаль, а на яго - паслойна высушаная і раздробленая руда і драўляны вугаль. Пры дапамозе мяхоў нагняталася паветра. Тэмпература дасягала да 900^о і больш. Выплаўленае жалеза сцякала на дно печы, утвараючы наздраватую масу – "крыцу". Крыца мела дамешак шлаку. Каб пазбавіцца ад яго, крыцу дадаткова прагравалі ў горане і кавалі. У выніку атрымліваўся кавалак чыстага жалеза (балванка), з якога выраблялі прылады працы. Сляды здабывання і апрацоўкі жалеза ў выглядзе шлакаў, крыц, рэшткаў дамніц сустракаюцца амаль на кожным старажытным паселішчы.

Па меры асваення металаў, асабліва жалеза, земляробства паступова ператваралася ў галоўны занятак плямён, якія насялялі тэрыторыю Беларусі. Па спосабу падрыхтоўкі ўчастка да сяўбы сістэма земляробства атрымала назву лядавай. На пэўным участку лес высякаўся і спальваўся. Верхні слой глебы рабіўся больш рыхлы, а попел угнойваў глебу. Затым сеялі зерне і загортвалі яго "сукаваткай" – драўлянай бараной. Першыя гады на такіх участках ураджаі былі добрыя. Але глеба паступова вышчалочвалася і апустошвалася. Участак пакідалі і пераходзілі на другі, папярэдне падрыхтаваны такім жа спосабам.

Асноўнымі культурамі былі проса, пшаніца, гарох, палявыя (конскія) бабы, віка. Ураджай зжыналі жалезнымі сярпамі. Яны яшчэ не мелі насечкі на лязе, былі меншых памераў ад сучасных і мелі невялікую выгнутасць. Зерне расціралі на каменных зерняцёрках.

На поўдні Беларусі параўнальна рана пачалі карыстацца першымі ворнымі прыладамі тыпу драўлянага рала. Гэтаму, напэўна, садзейнічаў уплыў паўднёвых плямён, у першую чаргу скіфаў.

Развіццё земляробства падвысіла гаспадарчае значэнне жывёлагадоўлі. Выяўленыя рэшткі касцей сведчаць, што нашы далёкія продкі разводзілі перш за ўсё буйную рагатую жывёлу. Свінні, коні і дробная рагатая жывёла адыгрывалі другарадную ролю.

З развіццём лядавага земляробства і жывёлагадоўлі паляванне і збіральніцтва, як галіны гаспадарчай дзейнасці, паступова страчвалі сваё значэнне і ператвараліся ў пабочныя.

Выраб жалезных прылад садзейнічаў развіццю хатняга рамяства. З дрэва рабілі дрэўкі коп'яў, дроцікаў, стрэлы, чаранкі нажоў, сярпоў, шылаў, верацёны, міскі, лыжкі і рэчы хатняга ўжытку.

З дапамогай жалезных сякер і цёслаў узводзіліся складаныя (у параўнанні з легкімі пабудовамі эпохі неаліту і бронзы) жылыя і гаспадарчыя памяшканні. Першапачаткова ўзводзіліся бярвенчатыя пабудовы слупавой канструкцыі, а з цягам часу – і пабудовы зрубнага тыпу.

Пастаяннымі відамі вытворчасці плямён, якія насялялі тэрыторыю Беларусі ў II і I тысячагоддзях да н. э., былі прадзенне, ткацтва, пашыў адзення, пляценне, выраб глінянага посуду. Посуд вырабляўся ўручную шляхам стужкава-кальцавога або стужкава-спіральнага налеплівання. Ганчарнага кола насельніцтва яшчэ не ведала.

Агульны ўзровень прадукцыйных сіл, натуральны характар гаспадаркі, у аснове якой было лядавае земляробства, раз'яднанасць і замкнутасць паселішчаў, дазваляюць меркаваць, што ўсе плямёны, якія засялялі тэрыторыю Беларусі ў I тысячагоддзі да н. э. і першай палове I тысячагоддзя н. э., жылі ўжо ва ўмовах патрыярхату. Асноўнай гаспадарчай адзінкай была вялікая патрыярхальная сям'я. Яна складалася прыблізна з 50–80 чалавек. Некалькі такіх сем'яў складалі род. Кожны род займаў пэўную тэрыторыю, меў свае палі, вадаёмы, паляўнічыя ўгоддзі і выпасы для жывёлы. Некалькі родаў утваралі племя, а некалькі плямён – саюз. Трывалыя саюзы плямён узнікалі толькі тады, калі гэта дыктавалася меркаваннямі ваеннага характару.