81

келтіру емес. Керісінше, оларды бүкіл əлем халықтары танитындай туристтік орындарға айналдыру.

Соңғы жылдары аталған біршама тарихи ескерткіштерге жөндеу жұмыстары жасалынды. Дегенмен, ендігі уақытта зиярат етушілерге қолайлы жағдай жасау үшін жол жүру, қонақ үй мəселесісекілдісервистікқызметтердіжолға салу қажеттілігітұр.

Қазақстандатуризмніңдамымауынасебепретінде салыстырмалы түрдеқызмет көрсету бағаларының жоғарылылығын қарастыра аламыз. Мысалы: Астана жəне Алматы қаласындағы алдыңғы қатарлы қонақ үйлердің қызметтік бағалары Еуропаның озық қонақ үйлеріндегі бағалармен салыстырғанда 20% -ға жоғары.

Алматыда ең төменгі бағамен 7 күндік демалыс 250-300 долларды, ал АҚШ пен Канада сияқты мұхиттыңарғыжағынанкелгентуристтерүшін7күнгеқажетқаржы2000доллардықұрапотыр.

Енді, туризмі өткен ғасырда-ақ қарыштап дамып кеткен мемлекеттерді ысырып қойып, өзімізбен өкшелес дамып келе жатқан, біздің туристтердің басым бөлігі демалып келетін Қырғызстанның демалу құнымен садыстырып көрелік. Қырғызстанда, яғни танымал Ыстықкөл мағында 1 күндік демалу құны 17 доллардықұраса, 7 күндікдемалыс139 доллардықұрайды.

Салыстыру нəтижесі көрсеткендей көршілес Қырғыз елінің баға жағынан да ұсынатын қызметі жағынандабіздіңелденөкшелейалдатұр.

Келесітуризмніңдамуынатосқауылдардыңбірі:

Мемлекетімізге келушілердің басым бөлігі туристік мақсатта келмейді. Яғни, 2016 жылғы келушілердің75,4% –жекесапарбойынша, 16,2 % ‒қызметбабымен, ал1% ғанатуристтікмақсаттакелген екен. Бұлмемлекеттіңтуризмсаласыныңəлсізмаркетингсаласыныңкөрінісі. Тағыбірнашартұсыретінде келушілердің басым бөлігі көршілес 3 мемлекеттен ғана. Олар: Өзбекстан-37,8% , Ресей-24,4%, Қырғызстан-20,7% , алқалған1% –дыөзгешетмемлекеттіктерқұрапотыр.

Қазақстандағыеңтанымал10 ғимарат:

1.Бəйтерек

2.ХанШатыр

3.Ақорда

4.ҚожаАхметЯссауикесенесі

5.Медеу спорткешені

6.Бейбітшілікжəнекелісімсарайы

7.Қазақстанқонақүйі

8.ТранпортТауэр

9.ҚұнанбайҚажымешіті

10.Қазақстанмемлекеттікциркі[4]

Көріп отырғанымыздай біздің мемлекеттегі туризмді өкшелей дамытуға ең қажетті деген табиғат байлығы, тарихи-археологиялық ескерткіштер жеткілікті. Ендігі уақытта бекітілген нақтылы жоспарлар негізінде əрекет жасап, туризм арқылы бюджетке кіретін кіріс көлемін арттыра түсу. Дегенмен, аталып өткендей кірісті көбейту керек деген мақсатпен адам шошырлықтай , қарапайым халықтың қалтасы көтермейтін, жоғары бағалардың қойылуы мөлшері көп емес туристтер санынодан да кемітпеуіне жағдай жасауымызтиіс.

Соныменқатар, туристтікагенттіктердіңжұмысынжақсарту. Елаумағындағыкөріктіаймақтаржайлы нақтылымəліметтердітолықтайберебілу.

Демалысорындарындағысервистікқызметтіжүйегекелтіру.

Жол жүру мəселесі де назардан тыс қалмағаны дұрыс. Себебі, шеткей жатқан аймақтағы демалыс орнына жету жолдрының сапасы сын көтермейді, нашар жол болғасын онымен жолаушы тасымалдау қызметі де салыстырмалы түрде қымбатқа түседі. Дəл осындай баға мен жолдан туристтердің келу ықтималдылығыазаймасынакепілдікжоқ.

Қазақ деген ұлттың тарихынан-ақ қандай деңгейде қонақжай екенін көре аламыз. Демек, туристтерге қолайлы жағдай туғызып, оларға сервистік қызмет көрсету біздің мемлекет үшін қиынға соқпайды. Сол қызметтердіңесесінебюджеттіккіріскөзінмолайтып, елқазынасынеселейтүсеміз.

Пайдаланылғанəдебиеттер

1. Назарбаев. Н. Ə. «Руханижаңғыру» болашаққабағдармақаласы// ҚазақстанРеспубликасыпрезидентініңресмисайты. – 2017. – 12 сəуір

2.Қазақстандатуризминдустриясындамытудың2020 жылғадейінгітұжырымдамасы https://kaz.tengrinews.kz/zakon/site/index

4.Көрнектіорындар. http://visitkazakhstan.kz/kk/guide/places/16/0/

5.Қазақстандағыішкітуризмсаласыныңдамумүмкіндіктері https://massaget.kz/mangilik_el/40929/

6.http://reactor.inform.kz/kz/kazakstan-turizm-salasy-boyynsha-alemnin-uzdik-100-elinin-kataryna-endi-a41358

41

САЯСИ ЭЛИТАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫФОРМАЛЬДЫЕМЕСТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАТЫНАСТАРДЫҢРОЛІ( 1789-1837ЖЖКЕЗЕҢІНДЕГІАҚШПРЕЗИДЕНТТЕРІНІҢ РЕКРУТТАЛУПРОЦЕСІМЫСАЛЫНДА)

ШəмшиевП.Р.

Саясаттануғылымдарыныңкандидаты, доцентСейсебаеваР.Б. жетекшілігімен Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ e-mail: [e-mail]

Мемлекеттіңқалыптасуымендамуындасаясиэлитамаңыздыорыналады. Бұлшынайылықкезкелген тарихи уақытта, кеңістікте сақталып келеді. Сондықтан саяси элитаның рекрутталу жүйесін тиімді ұйымдастыру негізді мəселе. Себебі саяси элитаның қалыптасу сипаты осы рекрутталу жүйесіне тікелей тəуелді.

ҚР тəуелсіздік алған уақыттан бері кəсіби мемлекеттік басқару аппаратын қалыптастыру мақсатында бірнеше маңызды реформаларды жүзеге асырды. Аталмыш реформаларды жүргізу барысында түрлі кедергілер туындады. Көптеген зерттеушілердің көзқарасы бойынша мемлекеттік басқару жүйесін реформалауға формальды емес қатынастардың институциялануы кедергі болды. Осы көзқарасты жоққа шығармай, саяси элитаның рекрутталу үрдісіне формальды емес қатынастардың ішіндегі тұлғааралық қатынастардың ролін зерттеу маңызды деген қорытындыға келдік. Біз зерттеу еңбегінде мəселенің теориялық-əдіснамалық жағына емес, оның эмпирикалық жағына баса назар аудардық.Сондықтан эмпирикалық зерттеу объектісі ретінде АҚШ-ның кезеңіндегі президенттерін, ал пəн ретінде олардың рекрутталу үрдісіналдық.

Формальдыжəнеформальдыемесқатынастарменинститутардыңсаясиэлитаныңрекрутталуүрдісіне ықпалын біршама зерттеушілер өз еңбектерінде қарастырған. Бұл тақырыпқа деген зерттеушілер арасындағы қызығушылық объективті себептермен түсіндіріледі. Əсересе мемлекеттілігін қалыптастыру барысында посткеңестік кеңістік елдері зерттеушілері аталмыш мəселені қарастырып, оны шешу жолдарын көрсетуге тырысты. Д.Сатпаев, Д.Ашимбаев сынды мамандар осы тақырыпқа жиі тоқталып өтеді.Сонымен қатар осы тақырыптағы ресейлік ғалымдардың зерттеу жұмыстары актуалды. Ресей мен Қазақстандық реалий айырмашылықтарғатолыболсадаортақұқсастықтар жеткілікті.

Формальды емес институттардың саяси элитаны қалыптастырудағы кері əсері туралы отандық жəне ресейлік зерттеушілер көзқарасы бір-біріне сəйкес келеді. Мысалы, С.Б.Александрович еңбегінде саяси элитаның қалыптасуында формальды емес институциянизация үрдісінің қауіпті екендігіне баса назар аударған[1]. Авторкеңестікжəнепосткеңестіккезеңдегісаясиэлитаныңқалыптасуүрдісінсалыстырмалы талдаужасауарқылықарастырып, тұлғааралыққатынас, патрон-клиенттікқатынасжəнежершілдіксынды формальдыемесинституттардыңқалыптасуынсипаттады.

Зерттеушілердің бұл тақырыпқа қатысты негативті көзқарастары орынды. Себебі формальді емес институттар қоғам мен мемлекет өміріне түрлі кедергілер мен тəуекелдерді тудырады. Бұл туралы келесі зерттеушітөмендегідейқоғамменмемлекеткеқауіптікедергілер ментəуекелдердіатапөтті:

1.Бұқаралық саясат пен мемлекеттік басқару саласындағы формальды емес тəжірибелер формальды институттардыңəлсіреуінеалыпкеледі.

2.Экономикалық салада формальды емес институттардың таралуы жеке компаниялардың нəтижелілігі мен табыстылығының төмендеуіне, жемқорлықтың өсу тəуекеліне жəне қоғамдық қорды мақсаттыемеспайдалануғаалыпкеледі.

3.Заңнамалықсаладаформальдыеместəжірибеніңбекінуінеалыпкеледі.

4.Формальды емес тəжірибенің таралуы мен бекінуі қоғамның ішкі əлеуметтік климатына негативті əсер етеді[2].

Формальдыемесқатынастар менинституттардыңсаясиэлитанықалыптастырудағынегативтіəсеріне қарамастан оны қоғамдық объективті құбылыс ретінде қабылдаған жөн. Бұл құбылыстың ықпалын төмендетуге болады,бірақ оны толық жоя алмаймыз. Осы мəселеге қатысты келесі зерттеуші мəселенің теориялық-əдіснамалық жағын қарастыра келе, неоинституционалды тəсілдеме негізінде саяси элитаның қалыптасуы мен даму характері формальды жəне формальды емес институттардың өзара қатынасына тəуелдідегенқорытындығакелді[3].

Кейбір теориялық мəселелерді қарастыра келе біз формальды емес институттардың саяси элитаны қалыптастырудағы ролін дəйектедік. Оынң ішінде тұлғааралық формальды емес қатынастың да орны ерекше. Осы мəселені эмпирикалық тұрғыда қарастыру үшін АҚШ-ның 1789-1837жж кезеңіндегі президенттерінің рекрутталу үрдісіне талдау жасаймыз. Себебі АҚШ-ның саяси жүйесі демократиялық қағидалар негізіндеқалыптасқан. Бірақбұл біз білетін сыртқыкөрінісқана, алшындығындамұндақандай жүйеқалыптасқан?

42

1789-1837 жылдар аралығындаАҚШ-дажетіпрезидентауысты. Олар жаңаданқұрылғанмемлекеттің негізінқалаушылар. БұлкезеңдеДжорджВашингтон, ДжонАдамс, ТомасДжефферсон, ДжеймсМэдисон, ДжеймсМонро, ДжонКуинсАдамсжəнеЭндрюДжексонсындысаясаткерлермемлекетбасшысыболды. Егер терең зерттеу жүргізбей осы тұлғаларға пікір айтар болсақ, олар арасындағы тұлғааралық қатынастардың, шығу тегінің(отбасы, туылған жері) саяси элита ретінде қалыптасу үрдісіне əсері болмағандай көрінеді. Көпшілік үшін аталмыш мемлекет басқарушылары əрқайсысы жеке рекрутталу үрдісінөткергендігіайқынболады. Алсайыпкелгендебұлшындыққажанаспайды. Біззерттеужұмысында жүйелікəдісті, биографияларғаконтентанализдіқолданаотырыптүрліқорытындыларғакелдік.

Біріншіден, барлықпрезиденттерəртүрліəлеуметтіктоптаншыққан.

Екіншіден, президенттердің саяси элита ретінде қалыптасу үрдісінде патрон-клиенттік қатынастар, жершілдік жəне тұлғааралық қатынастарға негізделген формальды емес институттар ықпал етті. Бірақ мұнда меритократиялық қағидалар сақталған. Осы формальды институттар əсері болғанымен билікке лайықтыларкелді.

Жоғарыдағыойымыздыдəлелдеуүшінəрбірпрезиденттіңөмірбаянына, карьералықжолынақысқаша тоқталамыз. Олар туралыжалпыақпараттардытөмендегікестедекөрсеттік.

АҚШпрезиденттерініңбилікету жылдары

	№	Президент	Өмірсүру	Билікету	Партиясы
			жылдары	жылдары
	1	ДжорджВашингтон	1732-1799	1789-1797	Федералист
	2	ДжонАдамс	1735-1826	1797-1801	Федералист
	3	ТомасДжефферсон	1743-1826	1801-1809	Дем‒Республ. партия
	4	ДжеймсМэдисон	1751-1836	1809-1817	Дем‒Республ. партия
	5	ДжеймсМонро	1758-1831	1817-1825	Дем‒Республ. партия
	6	ДжонКуинсиАдамс	1767-1848	1825-1829	Дем‒Республ. партия
	7	Эндрю Джэксон	1767-1845	1829-1837	Демократ

Джордж Вашингтон – АҚШ-ның алғашқы президенті. 1732 жылы Виргиния штатында туылған. Болашақ президент жер иеленушінің отбасында дүниеге келді. Оның бірінші мамандығы жер өлмеуші болды.

1)1748 жылылордФэрфакстіңэкспедициясынақатысты( бұладампатронрөлінатқарды);

2)1752 жылы өгей ағасы Лоуренс қайтыс болып, мұраға Маунт-Вернендегі поместье қалды( дəл осы жылыжергіліктіжасақтыңмайорыатанды);

3)1759 жылы жесір əйелге үйленді( нəтижеде 17000 акр жерге, 300 құлға жəне Уилямсбургтегі жекежайға иеболды);

4)1758-1774 жылдарыВиргинияштатыныңЗаңшығарушы жиналысынасайланды;

5)1775 жылы Континентальды Əскердің бас қолбасшысы ретінде сайланды( Джон Адамс( 2‒

президент) осымансапқаұсынды);

6)1789 жылыбірауызданпрезидентретіндесайланды.

7)1798 жылыбиліктенкеткенінеқарамастанДжонАдамс(2‒президент) оныəскердіңбасқолбасшысы ретіндетағайындады.

ДжонАдамс– АҚШ-ныңекіншіпрезиденті. Массачусетсштатындадүниегекелді.

1)1789 жылывице-президентретіндетағайындайды;

2)БиліктегікезеңіДжонАдамсТ.Джефферсонніңжақтаушыларыменқақтығыстаөтті;

4)БиліктенкеткенненкейіндеТ. Джефферсонменсаясисипаттағыөзарахаталмасу жүргізді.

Томас Джефферсон – АҚШ-ның үшінші президенті. Виргиния штатында, плантатор отбасында

дүниегекелді.

1)1789 жылыДж. Вашингтонкабинетінемемлекеттікхатшыретіндетағайындалады.

2)1796 жылыпрезидентсайлауындаДжонАдамсқа жеңіледі;

3)1804 жылысайлау кезіндеЧ.Пинкнидіжеңеді.

ДжеймсМэдисон– АҚШ-ныңтөртіншіпрезиденті. Виргинияштатындадүниегекелді.

1)1783 жылы Виргиния штатының ассамблеясына сайланады( осы кезеңде ол Т. Джефферсон(3

президент) ұсынғанзаңжобаларынабелсендікүреседіжəнезаңқабылданады);

2)1792 жылыДемок-Республикалықпартиялидері;

43

3)1796 жылғы президент сайлауында Т.Джефферсонның кандидатурасын қолдаған( Бірақ Т.

Джефферсон Мэдисонға сайлауға түсуді ұсынған, ол қабылдамаған. 1801 жылы сайлауда Т.Джефферсонжеңіскежеткесінонымемлекеттікхатшыретіндетағайындайды);

4)1808 жылыЧ. Пинкнидісайлаудажеңіппрезидентатанады.

ДжеймсМонро– АҚШ-ныңбесіншіпрезиденті. Виргинияштатындадүниегекелген.

1)1780-1783 жылдары Виргиния штатының губернаторы Т. Джефферсон(3-президент) басшылығындақұқықтықбілімалды( бұладампатронрөлінатқарғансияқты);

2)1782 жылы Виргиния штатының ассамблеясына сайланды. Бір жылдан кейін Конфедерация Конгресіндештаттыңөкіліатанды;

3)1788 жылыДжеймсМэдисонмен(4-президент) ҰлттықКонгрестегіорынүшінбəсекелесіпжеңіліс

тапты;

4)1790 жылы оны Виргиния Ассамблеясы АҚШ-ның сенаторы ретінде сайлайды. Мұнда кейінірек Демокр-Республикалықпартияатанатынфракцияғаенеді;

5)1794 жылыФранцияғаелшіретіндетағайындалады;

6)1799 жылыВиргиниягубернаторыатанады;

7)1803 жылыТ.ДжефферсонФранцияғаелшіретіндежібереді( мұнда саясисебепбар);

8)1807 жылыпрезидентсайлауындажеңілістабады;

9)1810 жылыВиргиниягубернаторы;

10)1811-1814 жылдары АҚШ-ныңмемлекеттікхатшысы.

ДжонКуинсиАдамс– АҚШ-ныңалтыншыпрезиденті. Массачусетсштатындадүниегекелген.

1)ДжонАдамстыңұлы;

2)1794 жылыГаагаға, 1798 жылыБерлингеелшіретіндетағайындалады;

3)1801 жылы Т.Джефферсон Берлиннен шақыртып алады. 1802 жылы Массачусетс штаты сенатына тағайындалады. 1803 жылы Конгрессмүшесіатанады;

4)1809 жылыДж. Мэдисон(4-президент) АдамстыРесейгеелшіретіндежібереді;

5)1814 жылыАнглиядаелші;

6)1817 жылыДж.Монро(5-президент) онымемлекеттікхатшыетіптағайындайды.

7)1825 жылғы сайлауда болашақ жетінші президент Эндрю Джексон Адамстан жеңіліс табады.

Сайлаудан кейін Адамс Генри Клейді СІМ ретінде тағайындайды. Бұл оқиға Э. Джексон тарапынан наразылықтудырыпАдамспенКлейарасындадауысқабайланыстыкелісімболғандегенақпараттудырды.

8)Биліктенкеткесін1831 жылыӨкілдер палатасынаоралыпөмірініңсоңынадейінжұмысістеді.

ЭндрюДжексон– АҚШ-ныңжетіншіпрезиденті. ОңтүстікКоролинаштатында дүниегекелген.

1)1828 жылысайлаудаАдамстыжеңеді;

2)1832 жылыУэбстерменКлейбасшылығындағыоппозияныңжасағанзаңнамасынсынғаалыпвето

қойды;

3)1832 жылыпрезидентсайлауындаРеспубликалықГенриКлейдіжеңді;

4)Кейін Оңтүстік Королинада плантатор Джон Кэлхун басшылығымен көтеліс болып, Азаматтық соғыстыГенриКлейжасағанкомпромисстікзаңарқылыболдырмады;

5)Осы кезеңде АҚШ-да екі партиялы жүйе қалыптасты. Бірі президентті қолдаушы Демократтар, екіншісіАдамс(6-президент),КэлхунжəнеКлейдіқолдаушыларболашақтаРеспубликалықпартияболатын Вигтер.

Көріп тұрғанымыздай біз қарастырған АҚШ-ның президенттері саяси элита ретінде қалыптасу үрдісінде формальды емес қатынас арқылы қалыптасқан. Мұнда шығу тегі, жершілдік, патронаж тіпті кландылық( Виргиния штаты) элеменнттері кездеседі. Əсіресе президенттер арасындағы тұлғааралық формальдыемесқатынасназар аудартады.

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі

1.www.gramota.net/materials/3/2015/12-3/45.html

2.https://cyberleninka.ru/article/n/neformalnye-aspekty-institutsionalizatsii-rossiyskoy-politicheskoy-elity

3.https://cyberleninka.ru/article/n/teoretiko-metodologicheskie-podhody-k-izucheniyu-politicheskoy-elity

44

ЭТНОСАЯСАТТЫҢҚОҒАМДАҒЫСАЯСИ РӨЛІМЕНМАҢЫЗЫ

ОрынбаеваАлтынай

Ғылымижетекші: ЛұқпановАбылайИмашевич, саясиғылымдарыныңкандидаты, доцент Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ

Еңалдымен, “этнос” сөзініңқандаймағынаберетінінайтыпөтейін. Этносдепортақтілі, қалыптасқан мəдениеті, біріктірушісалт-дəстүріменділібарадамдардыңəлеуметтікқауымдастығынайтады. Сонымен бірге көптеген этностардың ортақ аймағы, ортақ экономикасы, сол этнос өкілдерін біріктіретін мемлекеті болады. Этносқалыптасуындаадамдарбірлігініңбастауыболатынортақэтногенетикалықтегідемаңызды рөл атқарады. Осындай талаптар тұрғысынан қарағанда, ұлт жəне этнос ұғымдары бір-біріне өте жақын; екіншісінен біріншісі туып, қалыптасады. Этнос этникалық қасиеттердің жəне салалардың толысқан, піскен кезеңі деп бағалауға болады. Этностар этникалық белгілерге қоса, саяси, экономикалық жəне əлеуметтікбелгілергеиеболады.

Саны 1 миллионға жақын халықтардың этностық қорғаныс механизмдерін жаһандану үрдістері əлсіретіп, бірақ та жойып жібере алмайды. Тек қана көп, ондағаан миллион өкілдері бар ірі этностар ғана ғаламдану əсеріне төтеп бере алады. Демек, соңғы 30 жылдай мерзімде басталған жаһандану үрдістері этностыққатынастарғатүбегейліөзгерістеренгізеді. Сондықтанқазіргікезеңде“этнос” ұғымынаанықтама беруде жаңа этномəдени, этнолингвистикалық, əлеуметтік-экономикалық ахуалға сəйкес қайтадан қарастыруөтеөзектідеиойлаймын.

ҚазақстанхалқыАссамблеясыныңмерейтойлық20 сессиясын«Бірхалық– бір ел– бір тағдыр» деп атауының астарындаүлкенмəнбар. Тарихтарытоғысқанхалықтыңкезіндетағдырдыңжазуымен қасиеттіқазақдаласынасантүрліұлтөкілдеріқоныстепкенімектепкезіненбелгілі.

“Бүгіндеолар тегібасқаболғанментеңдігібір, қаныбөлекболғанменжаныбір, арманыортақ біртұтасхалыққаайналды.”-депайтылғансөздіңөзіндетамырытереңгебойлағанмағынажатыр[1]. Яғни, сеператизмгеқарсыекенінанықкөругеболады. СтатисткабойыншаҚР тұрғындарының1 қаңтар2004 ж этникалыққұрамына:

Барлықұлттар	14 951 302	100%
Қазақтар	8 550 846	57,19%
Орыстар	4 072 566	27,24%
Украиндіктер	469 423	3,14%
Өзбектер	409 746	2,74%
Немістер	237 672	1,59%
Татарлар	232 744	1,56%
Ұйғырлар	223 007	1,49%
Өзгеұлттар	755 298	5,05%

Орыстардың, немістердің, украиндықтардың тысқа көшіп кетуі менолардың үлес салмағы азайса, оралмандардың елге оралуына байланысты қазақтардың миграциялық қалыпты сальдосының өсуі байқалады[2].

Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызда қабылданған Конституциясының ІІ бөлім, 14бабында “тегіне, əлеуметтік, лауазымдық жəне мүліктік жағдайына, жынысына, нəсіліне, ұлтына, тіліне, дінгекөзқарасына, нанымына, тұрғылықтыжерінебайланыстынемесекезкелгенөзгежағдаяттарбойынша ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды”, 19-бап “Əркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға жəне қай дінге жататынын өзі анықтауға жəне оны көрсету-көрсетпеуге хақылы” [3]. Яғни, Қазақстан əр азаматының өзініңқайұлтқажататынынанықтауғатолықбостандықберілген. Ал, “ұлт” пен“этнос” ұғымысинонимдес келетінінжоғарыдакөрсеткенболатынмын. Сөйтіп, бұлқазақжеріндетұрып, өзгеұлттыңөкіліөмірсүрсе түбінде өзімізге қасірет болып келмей ме деген қорқыныш мазалайды. Ия, Қазақстан Республикасы өзге ұлтқа өзінің дəстүрлі қонақжайлылығын көрсетуде. Бұны біз Қазақстан халқы Ассамблеясының жүргізіп жатқан іс-шараларынан білуге болады. Ашығын айтсақ, қазіргі жастардың Ассамблея туралы естуінен хабары жоқ. Ассамблея жайлы айтып кетейін,Қазақстан халқы Ассамблеясы ‒ 1995 жылғы 1 наурызда Қазақстан Республикасының Президентінің Жарлығымен құрылған Мемлекет басшысы жанындағы консультативті-кеңесші орган. Ел Президенті Н.Ə. Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясын құру идеясын алғаш рет 1992 жылы Тəуелсіздіктің бірінші жылына арналған Қазақстан халқының бірінші форумында жариялады. Мұндай институтты құру қажеттілігі саяси тұрғыдан, сондай-ақ жаңадан құрылған, тəуелсіз, полиэтносты, поликонфессиялық мемлекеттің тұрақты дамуы тұрғысынан туындаған еді. Аталған бастама мəдениет аралық диалогты нығайтудың жаңа кезеңінің негізін қалап, этносаралық

45

қатынастарды дамыту мəселелерін жоғары деңгейде шешуге мүмкіндік жасайтын əлемдік тəжірибедегі тың бағыт болып табылды. Жиырмажылдық тарихында Ассамблея қарқындыдамып, елеулі өзгерістерді бастан кешірді. Оның дамуы барысында Н.Назарбаевтың этносаралық толеранттылық жəне қоғамдық келісімнің қазақстандық үлгісі қалыптасты. Осы жылдар ішінде Қазақстан халқы Ассамблеясының институционалдық құрылымы нығайып, қоғамды ұйыстырушы əлеуеті толысты, ол халық дипломатиясының маңызды күретамырына айналды. Бүгінде Ассамблея ел Президенті Төрағалық ететін конституциялық орган болып табылады. Бұл оның ерекше мəртебесін айқындайды .Бұл бірегей институт еліміздегібарлықэтносөкілдерінортақмақсатқаұйыстыраотырып, республикадағытұрақтылықтысақтау менелдамуыныңмақсатынаайтулыүлесқосып келеді[4].

Ассамблея қызметінің арқасында Қазақстанда этностық немесе діни ерекшелігіне қарамастан əрбір азаматтыңКонституцияменкепілдікберілгеназаматтыққұқықтарыменеркіндігітолығыменқолданылатын этносаралық жəне конфессия аралық келісімнің айрықша үлгісі қалыптасты. Қазақстанның көп этностық байкеңістігіндесенім, келісімменөзаратүсіністікүлгісіорнады.

Ассамблеяныңнегізгіміндеттері:

Этносаралыққатынастарсаласындамемлекеттікоргандарменжəнеазаматтыққоғаминституттарымен тиімді өзара іс-қимылды қамтамасыз ету, қоғамда этносаралық келісімді жəне толеранттықты одан əрі нығайтуүшінқолайлы жағдайлар жасау;

халықбірлігіннығайту, қазақстандық қоғамның негіз қалаушы құндылықтары бойынша қоғамдық келісімдіқолдау жəнедамыту;

қоғамдағы экстремизмнің жəне радикализмнің көріністері мен адамның жəне азаматтың құқықтары мен бостандықтарына қысым жасауға бағытталған əрекеттерге қарсы тұруда мемлекеттік органдарға жəрдемдесу;

азаматтардың демократиялықнормаларғасүйенетінсаяси-құқықтықмəдениетінқалыптастыру; Ассамблеяның мақсаты мен міндеттеріне қолжеткізу үшін этномəдени жəне өзге де қоғамдық

бірлестіктердіңкүш-жігерінбіріктірудіқамтамасызету; Қазақстан халқының ұлттық мəдениетін, тілдері мен дəстүрлерін өркендету, сақтау жəне дамыту

болыптабылады.

Жер жүзіндегі этностар саны 2 мыңнан асады. Олар 5 мыңнан астам түрлі тілдерде сөйлейді. Соның ішінде 330-дай этносының ғана 1 миллион жəне одан көп өкілдері бар. Тек 8 тіл ғана дүниежүзілік дəрежедегі тілдер қатарына жатады. Оларға ағылшын, орыс, араб тілдері кіреді, 1700-дей этностарды 1 миллионға жетпейтін адамы бар аз санды этностар қатарына жатқызуға болады. Осынщама көп санды этностар əлемде 200-ден астам мемлекеттерге біріккен. Əлемдік геосаясатта полиэтносты мемлекеттер шешуші рөлатқарады. Себебі əлеммемлекеттерінің 90% полиэтносы немесе полиэтникалық мемлекеттер болыптабылады. Бірнешемиллионхалқыбарэтностардыңжеке, тəуелсізмемлекеттеріжоқ[5].

Олардың қатарына курдтар, ұйғырлар, палестиналық арабтар т.б. жатқызуға болады. Этностық өмір өте күрделі екендігін осы деректерден-ақ көруге болады. Мысалы, Таяу Шығыстағы еврейлер мен арабтардыңжер үшінталасы, ШешенхалқыныңРесейден бөлініп шығу талабы сияқтыэтноқайшылықтар ұзақ жылдар бойы үздіксіз жалғасуда. Саны бірнеше мың ғана болатын этникалық топтар аса жылдам ассимиляцияға ұшырауда. Мысалы, 1939 жылы Кеңес Одағына 193 этнос тіркелсе, 1959 жылы 20 жыл мерзімненкейін135-тейэтностарменұлыстарресмитіркелген. Саныжағынан60-қажуық, немесеоданаз немесетымазэтникалықтоптар жойылып, ассимиляцияғаұшырыған.

Қазіргі қоғамда “этнос” ұғымына қатысты түбегейлі жаңа шешімдер қажет. Себебі, қазақ этносы 70 жылдай Кеңес Одағы құрамында болғанда Қазақстанның ішкі даму заңдылықтарына сəйкес ұлттық саясаты болған жоқ. Этностық даму мəселелеріне қатысты шешуші ойды Компария басқаратын орыстық құндылықтарды қолдаған Орталалық белгілеп отырды. Этностық құндылықтар тұншықтырылып, ортақ кеңестікүкіметтіңқұндылықтарыұлықталды.

Этносаралыққатынастардыңүйлесуімдідамуыүшін, олтөрткезеңіқамту керек:

‒Этносаралыққатынастарды күнделіктізерттеп, мониторингжасау;

‒Шешілуіқажетнақтыміндеттердіайқындау;

‒Стратегияның бірнешежолдарынтабу;

‒Қажеткүштер, ресурстарменмүмкіндіктерді айқындау қажет.

Осы күрделі мəселелерді көтере отырып, біз ешқашан этностық мақтанпаздыққа бармаймыз, ал ел бірлігінқостайтын, қостаптаотырғаналуантүрліэтностардыңбейбітшілікөміргеқосыпотырғанүлестерін мақтаныштұтамыздегімкеледі.

Əдебиеттер

1. Қазақстан Республикасының Президенті ‒ елбасы Н.Ə. НАЗАРБАЕВТЫҢ Қазақстан халқына Жолдауы, Астана қ., 2012 жылғы14 желтоқсан.

46

2.Қазіргі этникалық процестердің ерекшелігі жəне этносаяси процестердің ішкі саяси жағдайға ықпалы\\http://e- history.kz/kz/contents/view/1190

3.ҚазақстанРеспубликасының1995 жылы30 тамыздақабылданғанКонституциясыныңІІбөлім, 14-бап.

4.ЖанатАсабаева«ҚазақстанхалқыАссамблеясы-НұрсұлтанНазарбаевтыңбейбітшілікпенкелісімформуласы»

5.Ғ.Н. Иренов, Р.С. Арын«Этносаясаттану» Павлодар, 2011

ҰЛЫЖІБЕКЖОЛЫНЫҢЖАНДАНУЫНЫҢ ҚАЗАҚСТАННЫҢГЕОСАЯСАТЫНАƏСЕРІ

БейсетаеваЖанерке

Ғылымижетекші: ОмарғазыЕ.Е. Саясиғылымдарыныңкандидаты, доцент. əл-ФарабиатындағыҚазҰУ

ҰлыЖібекжолы– тарихтамəдениет, саясат, сауда, өнер, əскерсындытақырыптардыңбəрінқамтыған ерекшежол. Өзкезеңіндеғасырменғасырдыжалғастырғанаталмышжолбүгінгітаңдадаактуалдыболып отыр. Тарихшы ғалымдар сауда отырдарын зерттеп болды. Ендігі кезекте саясат ғылымы мұны қайта жандандырмақ. Шынында, батыс пен шығысты жалғастырған тізбек жол қайта іске қосылуда. Келешекте бұл жоба халықаралық деңгейдегі көліктік-логистикалық жүйеге айналмақ. Бір нүктеден екінші нүктеге кезкелгенкөлікпенəртүрліжүктүрітасымалданатынболса, ол– қазақжеріарқылыөтедідегенсөз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың пікірінше, «Қазақстан батыс пен шығысты байланыстыратын қақпа» негізін сақтапқалукерек. Соныменқатар, мұндайтарихисəттетысқарықалмай, керісіншеөзіндікатсалысуымыз дұрыс деп көрсетті. 2011 жылғы есептеулер бойынша 16.5 миллион тонна транзиттік тауарлар тасымалдаған. Ал аталмыш мегажоба аясында болашақта екі есе өсіп, 50 миллион тоннадан асыру көзделген. [1]

«Батыстыққақпа» саналатынАқтөбесындықалалардалогистикалықорталықтарқұрылып, қарқынды жұмыс жүргізіледі. Ақтау қаласының теңіз портын одан əрі жандандыру да маңызды фактор болып отыр. Батыс-Қытай жəне Батыс-Еуропа теміржолының салынуы қазіргі таңда да атқарылып жатыр. Мемлекет басшысыныңосығандейінмақсатеткен«Қазақстандысауда, логистикалық, іскераймақретіндеіскеқосу» жобаларына тұспа-тұс келіп отыр. Бүгінде «Бейнеу-Жезқазған» теміржолын салу жұмыстары жүргізілді. Бұл жол Ақтау теңіз портына бағытталған. Ары қарай Қытай Халық Республикасының Чунцин жəне ГерманияныңДуйсбургбағытындатек15 күндежеткізу жоспарланды.

Жобажаршысы. ƏлемніңсаясиаренасындаөзіндікықпалыжоғарысаясаткерСиньЦзиньпинбүгінде бұл тақырыпта үлкен қызығушылық танытты. «Бір белбеу жəне бір жол» идеясы Қытай Халық Республикасында бастау алып, қазірде Еуразия жерінде үлкен өзгерістер енгізуде.[2] 2010 жылы ұсынылған аталмыш мегажоба күннен-күнге жанданып, қарқынды дамып келеді. «Ұлы Жібек жолының экономикалық белбеуі» деген атпен саясиландырылып, көптеген алпауыт мемлекеттермен тығыз келіссөздер жүргізілді. Қытай елінің қатысуымен екіжақтық келісім жасау арқылы, мемлекеттің экономикалық, геосаяси жəне мəдениетіне бірдей əсер ететін жоба құрылды. Аумақтық экономикалық байланыстардың жаңа механизмдерін құрастырып, қызығушылық танытқан елдердің дамуы мен гүлденуінеүлесқосудабұлжобаныңкүнтізбесінекіретінмəселелер. ЖаңаҰлыЖібекжолынқұруарқылы халықтар арасындағы өркениет пен мəдениет алмасу істерін атқаруда. Өз кезегінде бастама Еуразиядағы дамығанелдердіңбасынқосуғаүлесқосады. «Жаңаэкономиканы» іскеқосып, жаңағасырдаерекшеліктер енгізіледі. Мегажоба ұйымдастырылған территорияда əлем халқының 63% мекен етеді екен. Ал экономикалық масштабтың 21 трлн доллар құрайды. Бұл салада Қытай Халық Республикасының басшылығыхалықаралықжауапкершілікпенміндеттердіөзмойнынаалуғаниетті. Қытайтекөзіғанаемес, жолдыжалғастырушыбарлыққалаларментығызжұмысжасайды.

Үштармақтадамиды:

Қытай– ОрталықАзия– Ресей– Еуропа;

Қытай– Орталық жəнеАлдыңғыАзия– Парсышығанағы‒Жерорта теңізі;

Қытай– Оңтүстік-ШығысАзия– ОңтүстікАзия– Үндімұхиты;[2]

2015 жылы мамыр айында Ресей Еуразиялық экономикалық одақ мүшелерімен қоса алғанда, Қытаймен келісімге келген болатын. Транспорттық инфраструктура, энергетика, ресур табу жолдарын жолға қойды. Арағауақытсалып, «Нұрлы жол» бойынша Қытаймен Қазақстан келісімгекелді. Еуразияға транзиттікоридор ашукерекболды.

Бұлмынадайсхемада жүреді: Қытай– Қазақстан– Мəскеу.

Еуразиялық континенталды көпір құрастыру идеясына ықпалды мемлекеттер ниет білдіруде. Мұнда даҚазақстангеосаясишарттарғасəйкесүлесқосады.

Каспийтеңізіарқылы: Əзірбайжан– Иран– Түркіменстан– Қазақстан.

47

Бұл уақыт пен ақшаны тиімді пайдалануға жақсы. Бұрын тауар тасымалдауға бір ай уақыт тапшы болатын. Бүгінде Қытай мен Германия аралығында қтынайтын «Харбин ‒ Гамбург» темір жолы ашылды. [3] Бұлжол– атапотырған ҰлыЖібекжолының жандануыныңжемісі. Тауаржеткізуүшінендітеконбес күнуақынжеткізікті. МұндадаҚазақстанарқылыөтуоңайболыпотыр:

[3]

Еуразия материгінің көп бөлігін қамти отырып, ықпалды мемлекеттер мен дамушы елдерарасында тығызжұмысжасаудықолғаалмақ. 2015 жылдың2 сəуіріндеҚытайХалықРеспубликасыныңсыртқыістер министрі Ван И жаңа мегажоба ұсынған болатын. Қытай-моңғол-ресейлік экономикалық коридорда транспорттық концепция ұсынған болатын.[4] Ван Идің жасаған мəлімдемесі бойынша, бұл жоспар бойынша «бір белбеу жəне бір жол» идеологиясы арқылы, моңғолоидтық «дала жолы» арқылы жаңа экономикалық коридор құру. Орта Азия жерінің өзінде жаңа Ұлы Жібек жолы 6500 км болады деп жоспарлануда. Бұл дегеніміз Қазақстан, Өзбекстан, Түркіменстан, Иран, Ирак, Сирия мен Түркия сынды елдер атсалысуда.

Тарих беттеріне үңілсек. Біздің заманымызға дейін Қытай елі II ғасырда өзіндік өркениет қалыптастырған болатын. Тарихи деректерге сүйенетін болсақ, сонау ғасырларда қытайлықтар арнайы саясат жүргізе білген. Бұған дəлел ретінде, солтүстігінде Ұлы Қытай қорғанын салып, көшпенділерден қорғанғанын келтіреміз. Ал оңтүстігінде теңіз арқылы сауда жасап отырса, батыс бөлігі арқылы саудагерлері мен өзіндік дипломаттарын жіберіп отырған. Уақыт өте келе, араб халықтарынан асыл тұқымды жылқылар əкелініп, батыс халықтарынан хрустальды түрлі ыдыстар жеткізілген. Аты айтып тұрғандай, мұнда маңызды рөлде жібек матасы болды. Ол өзінің əдемі мен əсемдігі ғана емес, түрлі жəндіктерді өзіне жақындатпайтынымен ерекшеленді. Батыс пен Шығысты байланыстырушы фактор болып талассакратиялық аймақтар басым болды. Дегенмен, өз кезегінде теллурократия əрқашан актуалдығынжоғалтпады.

Елімізде жүргізілген жұмыстар. Қазақстанның «KAZLOGISTICS» одағы көлік логистикасын дамытуды қоғамдық үйлестіруші жəне «Қазақстан –Жаңа Жібек Жолы» стратегиялық жобасын жүзеге асырушы рөлін атқарады. «Жаңа Жібек Жолы» жобасын халықаралық сарапшылардың талқылауын ұйымдастыружəнетанымалдылығынарттыру, белсендіжүзегеасыружəне«ЖаңаЖібекЖолы» жобасын жүзеге асыру шаралары Жоспарын орындау мақсатында Қазақстанның «KAZLOGISTICS» көлік Одағының Бас директоры Е. С. Есқалиев пен «Ғалымдардың Еуразиялық экономикалық клубы» қауымдастығыныңпрезидентіМ. Р. ҚарымсақовөзаратүсіністікпенсеріктестіктуралыМеморандумғақол қойды. [5]

«ҰлыЖібекжолыныңжандауы» аясындаайтылғанпіріклер.

СерікАхметов, ҚР Премьер-Министрі:

‒ Біздің мемлекеттің бірегей географиялық орналасуы мен Еуразия кеңістігіндегі негізгі көліктік бағыттардың əлеуетін ескере отырып, Қазақстан үлкен іскерлік-транзиттік хаб құру туралы бастама көтерді. Алға қойылған мақсаттардың жемісті орындалуы Қазақстанның 30 дамыған мемлекеттердің қатарына енуі үшін қажетті инфрақұрылымның қалыптасуына септігін тигізеді. Қазақстан экономикасының қарқынды дамуы, өндірістің ауқымды индустриялануы мен жаңғыртылуы ‒ сыртқы экономикалықбайланыстардыынталандырып, мемлекеттіккөліктік-логистикалықəлеуетті күшейтеді.[6]

48

АсқарМəмин, «ҚазақстанТеміржолы» ҰК» АҚпрезиденті:

‒ Көлік инфрақұрылымы мен логистикалық активтерді дамытуға жұмсалатын жалпы инвестицияның мөлшері 2020 жылға қарай 60 млрд. АҚШ долларынан асады. Еуропа мен Азия арасындағы Қазақстан аумағы арқылы тасымалданатын құрлықаралық жүк тасымалы жалпы айтқанда бəсекеге қабілетті. Дегенмен жүктің жақсы сақталуын қамтамасыз етіп, мерзімінде жеткізуді əлі де жетілдіре түсу керек. Өйткені, бізнарыққажаңасапаменшығуымызкерек.[6]

Қорытындылайкеле, ҰлыЖібекжолыныңжаңғыруымемлекетімізүшінəлемдіксаясиаренадаөзіндік үлес қосуда маңызды болып отыр. Əрімізге белгілі, біздің территориямыздағы Сарайшық, Тараз, Отырар сынды қалалардан аталмыш жолдың үлкен нүктелері болған. Қазіргі таңда да осы дəстурді үзбеу қолға алынды. Нақты айтар болсақ, болашақта жаңа Ұлы Жібек жолының бойында 3 млрд. жуық тұрғын қоныстайдыдегенмақсатбар.

Бүгінгі таңда дамушы елдермен қатар, əлемде ықпалы жоғары елдермен иық тірестіріп, саяси сұрақтарды біріге шешу мүмкіндігі туып тұр. Осы тұста геосаясаттағы басымдылығымызды дұрыс пайлануымыз маңызды болып отыр. «Ашық терезе» саясаты республика үшін жағымды мен жағымсыз жақтарынқатар алыпотыр.

Қазір сарапшылар осындай көлікті дəлізді құрудың сөзсіз экономикалық артықшылықтарын атап өтуде. Атап айтқанда, «Экономикалық зерттеулер институты» АҚ басқарма төрағасы Мақсат Мұқанов Қытайдың Жаңа Жібек жолы кеңістігіндегі елдермен сауданың əлеуеттік көлемдері 2,5 трлн теңгеге дейін жетуі мүмкін екендігін айтып өтті. «Қазақстан соңғы жылдары Еуропа мен Азия арасындағы көліктік бағыттардыдамытты. Сондай-ақ, қазіргі таңда Қорғаста көліктік-логистикалық хаб құрылуда, бұл Қытай менҚазақстанарасындағытауарайналымынарттыруғанегізболмақ», ‒ дедіМ.Мұқанов.

Сонымен қатар, қазақстандық көліктік жəне инфрақұрылымдық жобалар айналасында жаңа кəсіпорындар көптеп пайда болуы мүмкін, бұл өз кезегінде өңдеуші өнеркəсіптің жəне жалпы ел экономикасыныңдамуынаалыпкелетінінбасаайтты.

Сөз соңында, Ұлы Жібек Жолының жаңғырылу төңірегінде көптеген келіссөздер өтті. Жалпы сараптайтын болсақ, бұл мемлекет экономикасы үшін үлкен үлес қосуда. Сондай-ақ, геосаясаттағы басымдылығымызды айшықтап, батыс пен шығыс үшін əлі де актуалды жер «кілті» болып қалдық. Нейтралдылықжəнепацифистіккөзқарастағықазақстандықтарүшінбұлкезектіжаңалықболмақ.

Пайдаланылғанəдебиеттер:

1.«Назарбаеврешилвозродить«Великийшелковыйпуть"»

http://www.mcps-khorgos.kz/smi-review/nazarbaev-reshil-vozrodit-velikii-shelkovyi-put

2.«Одинпоясиодинпуть»

" " // China Economic net, 11 июня2014

3.«МеждуГерманиейиКитаемзапущенновыйгрузовойсостав» https://test02.e100.eu/ru/news/16027/

4.«Новыйшёлковыйпуть»

https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D0%BE%D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D1%88%D1%91%D0%BB%D0%BA%D0%BE %D0%B2%D1%8B%D0%B9_%D0%BF%D1%83%D1%82%D1%8C

5.«ЖаңаЖібекЖолы» жобасы‒МегажобаG-Global» http://railways.kz/node/5650

6.«Қазақстан– ЖаңаЖібекЖолы» жобасынаартылғансеніммол» http://www.railways.kz/ru/node/5821

49

СЕКЦИЯ: «"РУХАНИ ЖАҢҒЫРУ" БАҒДАРЛАМАСЫ АЯСЫНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУЛЕР».

«СОВРЕМЕННЫЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЕ ИССЛЕДОВАНИЯ В КОНТЕКСТЕ ПРОГРАММЫ "ДУХОВНОЕ ВОЗРОЖДЕНИЕ"».

ЕҢБЕКТЕН ҚАНАҒАТАЛУДЫҢПСИХОЛОГИЯЛЫҚЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

АлмасоваА.

(4 курс, психологиямамандығы) Психол.ғ.к.,доцентЭ.К. Қалымбетованыңжетекшілігімен əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверcитеті

Еңбек адам өмірінде қай кезде болмасын маңызды орын алған. Адам дамуының негізгі қайнар көзі болып табылады. Ерте кезде адамдардың көпшілігі еңбек етуді қиындықпен, шарасыздықпен байланыстырса, ал кейде қуанышпен, өзін жұмыссыз екенін елестетумен, қорқынышпен байланыстырған. Адамдардың көпшілігінің санасында еңбек өмір сүру барысында өзгеріп отырады деген түсінік қалыптасқан. Еңбек ете бастаушыларда көптеген қуанышты жағдайларды күту мен еңбекке қатынасты иллюзиялар болса, ал кейде кейбіреулерінде бұл сезім еңбектің дербес өмірімен айналысар алдындағы үрейдітуғызған.

А. Адлердің пікірінше, балалық шақта балада «өмірлік жоспар» қалыптасады. Алғашқыда бұл өте қарапайым жоспар болады. Кейінірек «өмірге көзқарас» пайда болады. 5-6 жасқа таман балада «өмірлік стиль» қалыптасады. Егер осы кезеңде ата-ана баламен дұрыс жұмыс жасаса, онда оның өмірлік стилі дұрысқалыптасып, дамибастайды[1, 5б.].

Э. Берннің пікірі бойынша, балалық шақта «өмірлік көріністерге» деген негіз қалыптасады, яғни, оны есейген кезде өзгерту өте қиынға түседі. Бұл көріністер адамның өз өмірін басқа адамның ойынымен ойнауынамəжбүрлейді[2, 121б.].

Соңғы жүз жылдықтарда «еңбек» ұғымы еуропалық мəдени дəстүрлерде мазмұны жəне қабылдауы бойынша əртүрлі өзгерулерден өтті. Еңбекке қатынас табыну жəне сүйiну кезеңдерін басынан өткізді. В. Даль «Еңбек ‒ бұл жұмыс, тапсырма, жаттығу, іс болып табылады, яғни, күшті, талпынуды жəне күтімді қажет етеді, сондай-ақ əртүрлі денелік қысым немесе ақыл-ой күшінің нəтижесінде қажуға алып келуі мүмкін» деген анықтама береді [3]. Ал С. Ожегова «Еңбек ‒ ақыл-ой жəне физикалық қысымды қажет ететінадамдардыңқоғамдық пайдалыжəнеорнықтыəрекеті» болыптабыладыдеген[4].

Еңбек ‒ адам тіршілігінің арқауы, өмір сүруінің басты шарты, оның жан дүниесінің, сана-сезімі қалыптасуыныңнегізгікөзі. Оныңбастыерекшелігі‒жоспарлылығыменжүйелігі, шығармашылықсипат алып, қатаң тəртіпті керек ететіндігі жəне одан белгілі нəтиже туатындығы. Еңбек процесі қызметкерде арнаулы білім жүйесі, дағды, əдет, икемділіктердің болуын, аса зейінділік пен күшті ерік-жігерді əркез қажет етеді. Еңбектегі табыстар мен нəтижелер кісінің дүниетанымына, наным-сеніміне жəне мақсатмүддесіне, нақты қажетке сəйкес келу-келмеуіне қарай əр түрлі болады. Не үшін еңбек ететіндігіңді бар саналылығыңменсезіну‒оныңеңбастытүрткісі(мотиві) болыпсаналады. Еңбексубъектітекнақтыадам (индивид) емес, сонымен қатар əлеуметтік топ та (жұмыс ұжымы) бола алады. Осылай, еңбек субъекті – бұлбелсендіқимылдайтын, зерттеп, өзгертетін, санасыменеркімолиндивиднемесеəлеуметтіктоп.

Еңбек – қоғам жəне тұлға қажеттіліктерін қанағаттандыруы тиіс, материалды жəне рухани жағдай тудыруғабағытталғанадамдардыңсаналыіс-əрекеті.

Еңбекмəнініңкелесінегізгібелгілерінбөліпқарастыруғаболады:

‒еңбек‒өмірдегінегізгііс;

‒тұлғаныңөзіндікөмірініңжəнеқабылдауыныңнегізі;

‒мамандықтыңəлеуметтікжағдайыменбеделі;

‒қажеттікіріс(табыс);

‒еңбекпенқамтамасызету;

‒əлеуметтікбайланыстар;

‒қоғамғақызметету əдісі;

‒тұлғадамуыныңəдісі.

Еңбектегісубъективтімəнділіктіқарастырукезіндекелесіқиындықтартуындайды: [5, 69 б.]

50