81
.pdfДІНИ БІЛІМ БЕРУЖҮЙЕСІНІҢДІНИЭКСТРЕМИЗМНІҢ АЛДЫН АЛУДАҒЫКЕЙБІРҚЫРЛАРЫ
ДуланАрайлым,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы
Білім– қоғамды əлеуметтік, мəдени-ғылыми дамуды қамтамасыз ететін ғажайып құбылыс, адамүшін де, қоғамүшіндееңжоғарықұндылықболыптабылады. Оныңеңнегізгіқызметі– адамныңменталитетін, адамгершілігін, шығармашылық қабілетін қалыптастыру, білімін дамыту. Өйткені қай мемлекеттің де негізгі тірегі білімді де білікті, иманды да парасатты, іскер де белсенді адамдар. Өркениетті дамыған зайырлықоғамдабілімалу, сауатсыздықтыжоюсекілдімəселелер асаүлкенмаңызғаие.
Алдінибілімберудегенмемлекеттікоқуорындарындағыдінтуралыбілімнемеседінқызметкерлерін дайындауға бағытталған ілімді білдіреді. Қазақстан Республикасындағы діни білім беру жүйесі республикамызтəуелсіздікалғаннанкейіндамибастағандығыбелгілі.
Халықтыңарасындағыдінгебетбұруүдерісініңбелсенділігінеорайотандықдінибілімберужүйесінің дербес үлгісін қалыптастыру қажеттілігі туындады. Бұл мəселелерді тиімді шешу үшін ең алдымен діни білім беру жүйесін дамыту əрі халықтың арасында діни-ағарту жұмыстарын сапалы жүргізетін мамандардыдайындаудышұғылтүрдеқолғаалуқажетболды. Себебіотандықдінибілімберумекемелерін ашу, ондағы білім беру жүйесі мен оқу бағдарламаларын заман талабына сай əзірлеп қолданысқа енгізу жəне діни оқу орындарын қажетті оқу материалдық базамен жабдықтау – Қазақстанның ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде жəне діни ахуалды реттеуде аса маңызды мəселелердің қатарына жатады.Елдегі діни білім беру саласындағы білікті мамандарды дайындау арқылы ғана осы мақсаттарға қол жеткізуге болатын еді. Осығанорай 1990 жылы12 қаңтардаҚазақстандағы дін мəселелерінреттейтін, осы бағытта жүйелі жұмыс жасайтын мүфтият – «Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы» республикалық ислами діни бірлестігіқұрылды. Діни білім беру жүйесінкүшейту мақсатында «Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының 2020 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы» қабылданды[1]. Тұжырымдаманыңбастымақсаты-бəсекегеқабілеттідінмамандарындаярлау. Даярланған дін мамандары халыққа ислам дінінің негіздерін,дін атын жамылған дəстүрлі емес діни ағымдар мен ұйымдардың діни идеологиясын ислам дінінің ханафи мəзхабынан ажыратып бере алатын, бүгінгі діни ахуал жағдайында қоғамдағы тұрақтылықты сақтау жəне жастар арасында экстремистік жəне лаңкестік идеялардың алдын алу мақсатында діни сауаттылықты арттыруға бағытталған түсіндіру жұмыстарын жоғары, сауатты деңгейде жүргізеді. ҚМДБ қарасты мешіттер ендігі кезекте діни сауат ашу курстарында тек Құран кəрім əліппесі,ғибадат, ақида секілді пəндермен шектелмей, қазақи салт-дəстүрмен бітеқайнасып, ұлттық санаға сіңіскен этикалық құндылықтарға негізделген ислами ұстанымдардың ерекшеліктерін көрсетіп, жан-жақты түсіндіріпоқытуды қолға алуда. Əрине, мұндай жұмыстар діни сауат ашу курсының жаңа деңгейге көтерілуіне мүмкіндік береді. Өз кезегінде ашылған діни тұжырымдама жастардың діни сауатын ашуға деген қызығушылықтарының артуына қызмет етеді. Бір сөзбен айтқанда, тұжырымдамада діни білім беру қызметінің мазмұны жаңарып, жаңа мақсат, жаңа көзқарас, жаңа шешімдер мен жаңа мүмкіндіктер көрініс тапқан.Демек, діни білім беру жүйесі – Қазақстан Республикасының заңнамасына жəне заңға тəуелді нормативтік актілерге сəйкес діни білім беретін оқу бағдарламаларының, жоғары білім жəне орта арнаулы кəсіптік білім беретін рухани (діни) білім беру ұйымдарының, сондай-ақ ҚМДБ-на қарасты білім жетілдіру институты жəне мешіттердің жанынан ашылған бастауыш діни сауат ашу курстарының жиынтығы. Қазір ҚМДБ-ға қарасты 9 медресе, республикалық Имамдардың білімін жетілдіру ислам институты,»Қауам ад-дин əл-Итқани əл-Фараби əтТүркістани» республикалық қарилар дайындау орталығы секілді білім мекемелері жұмыс жүргізуде. ҚМДБ құрылтайшылық ететін «Нұр-Мүбарак» Мысыр ислам мəдениеті университетінің орны өз алдына бір төбе [1]. Осы білім мекемелерінің барлығының қызметін өзара сабақтастыру жəне үйлестіру, үзіліссіз білімжүйесінқұрумақсаты, сөзжоқ, бұлтұжырымдаманыңқабылдануынанегізболды.
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан – 2050»: қалыптасқанмемлекеттіңжаңасаясыбағытыаттыҚазақстанхалқынажолдауында:
«Мемлекет пен азаматтар радикализмнің, экстремизмнің жəне терроризмнің барлық түрлері мен бой көрсетулеріне қарсы біртұтас шеп құруға тиіс, діни экстремизм қаупі ерекше алаңдаушылық тудырып отыр. Дінбасылар даортақалаңдаушылықбілдіруде. Қазақстандағыэкстремизмментерроризмдеидеялық емес, қылмыстықнегізбар. Жалғандіникөпірмеліктіңартындақоғамныңнегізінкүл-талқанеткісікелетін қылмыстық іс-əрекет жасырынып жатыр. Біз діни радикализм мен экстремизмнің пайда болуын бейтараптандырумақсатындазаңдарымыздыжетілдіруімізкерек. Бізтерроризмгеқарсызаңдарымыздыда
241
жетілдіруге тиіспіз. Мемлекет қайдан бой көтерсе де, радикализм мен экстремизмнің жолын кесу керек, сондай-ақ біз қоғамда, əсіресе, жастар арасында діни экстремизм профилактикасын күшейтуіміз керек» делінген [2]. Бұл тұжырымның өзі мемлекеттің қоғаммен, оның ішінде азаматтармен бірге аталмыш құбылыстарға қарсы күресу үшін шеп құратындығын, сондай-ақ жастар арасындағы діни экстремизмнің алдын алу міндетін айқындап берді. Сондықтан да діни экстремизмнің алдын алудың бағыттарының бірі ретінде діни білім беру жүйесі үлкен рөл атқарады. Қазақстан Республикасы Дін істері агенттігінің төрағасы Қайрат Лама Шарифтің «Ислам терроризмге қарсы» атты республикалық ғылыми-практикалық конференцияда сөйлеген сөзінде «Зайырлы білім де, діни білім де адамды тəрбиелеп қана қоймай, оны дұрыс жолға бағыттап, оның ойдан шығарылған бұрмалаушылық нанымдардан айығуына септесуі қажет. Адамдардыңдінибілімітекзалықигілігіменқоршағанортасыныңмүддесіүшінжұмсалуыкерек, сондайақ, экстремизмқатерліісікдертііспеттес, егеруақытылыалдыналушараларынжүргізбесе, уақытөтекеле тамырын тереңге жіберуі мүмкін. Сондықтан қарапайым халықтың діни сауатты болуы өте маңызды əрі қажеттіболыптабылады. Алдінисауаттылық‒бұлоқыту, ағартужəнедіниəдебиеттерарқылыалынатын білім» дегенболатын[3]. Бұлсөзөтеорындыайтылған,өйткеніосыбағыттаҚРДіністеріагенттігіҚРБілім жəне Ғылым министрлігімен жұмыс жасауда, яғни Дін істері агенттігінің «Діни оқу орындарымен байланыстар жəне дінтану сараптамасы басқармасы», сондай-ақ агенттікке қарасты «Дін мəселелері жөніндегі ғылыми зерттеу жəне талдау орталығы» қызмет етуде. Олар діни білім беру оқу орындарының бағдарламаларына, сондай-ақ сол оқу орындарының діни əдебиеттеріне сараптама жүргізеді. Демек, бұл бағыттаолардаөзүлестерінқосуда.
Дін туралы білім тек орта немесе жоғарғы оқу орындарында ғана емес, бұл отбасында, кейін мектеп қабырғасында да негізі қалануы тиіс білім болып табылады. Себебі, өскелең ұрпаққа жəне жастарға дін, оның тарихы, адам өміріндегі рөлі жөнінде ғылыми білім беру қажет. Осы мақсатта 2009 жылы «Дінтану негіздері» курсы бойынша жалпы білім беретін мектептердің 9-сыныптарына арналған бағдарлама бекітіліп, 2010 жылдан бастап Қазақстан мектептерінде оқытыла бастады. Бұл өз кезегінде жас ұрпаққа дінді таңдау немесе таңдаудан бас тарту кезінде ар-ождан бостандығына өз құқығын табысты жүзеге асыруға, нейтралдық тұрғыдан білім қалыптастыруға, Қазақстандағы жəне əлемдегі тыйым салынған діни ұйымдар туралы толыққанды ақпарат алуға мүмкіндік берді. Аталмыш курстың атын «Зайырлылық жəне дінтану негіздері» деп өзгерту туралы шешім қабылданып, тиісінше жаңа үлгілік оқу бағдарламасы əзірленді. Бағдарлама Білім жəне ғылым министрінің 2014 жылғы 15 шілдедегі №281 бұйрығымен бекітілді. Пəннің оқыту мақсаты: «Білім алушыларды зайырлылық қағидатын құндылық , яғни, мемлекет тұрақтылығының басты факторы ретінде қабылдауға, дінді зайырлы таным аясында тануға үйрету; оқушылардыэкстремизм, терроризмжəнедінирадикализмидеологияларынқабылдамауғаүйрету, рухани
– адамгершілік құндылықтар негізінде толеранттылық қасиетке тəрбиелеу жəне олардың гуманистік дүниетанымын қалыптастыру»деп айтылып кеткен [4]. Яғни бұл да діни экстремизм, терроризм, радикализмнің алдын алудың бір жолы болып табылады. 2017 жылы ҚР Дін істер жəне азаматтық қоғам министрілігінің «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне діни қызмет жəне діни бірлестіктер мəселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасы қалың бұқара назарына ұсынылды [5]. Бұл заң жобасы білім беру саласын да айналып өтпеді. Қазіргі кезеңде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, қазақстандық білім беру жүйесі əлемдік білім беру кеңістігіне енуге бағыт алуда. Дегенмен, білім нəріне, əсіресе діни білімге құштар болған, үлкен өмір жолына жаңа қадам басқан, еліктеу мен қызығушылығы мол жастарды өз торларына түсіруді көздейтін теріс ағымдар қаншама қаракөз жастарымызды өз шырмауына оңайлықпен түсіріп жатыр. Сондықтан заңға енгізілетін толықтырулар еліміздің жарқын болашағын қалаушы жас ұрпақтарымыздың санасын улап жатқан жат ағымдарға тосқауыл қоятын шараларға маңызды үлес қосары сөзсіз. Заң жобасының негізіндеҚР«Діниқызметжəнедінибірлестіктертуралы» Заңының3-бабының6-тармағыбойынша«Дінді оқып-үйрену діни бірлестіктердің ғибадат ғимараттарында, үй жайларында, сондай-ақ рухани (діни) білім беру ұйымдарында олардың жарғыларына сəйкес ұйымдастырылады жəне жүзеге асырылады» [5]. Яғни, радикалды ағымдардың мектеп қабырғасында, білім беру мекемелерінде өздерінің теріс əрі дəстүрлі дінімізбен мүлдем үйлеспейтін сан алуан пікірлері мен ұстанымдарын уағыздауға шектеу қойылады. Парламент мəжілісінде аталмыш Заң жобасын таныстыру кезінде ҚР Дін істері жəне азаматтық қоғам министрі Н. Ермекбаев: «Азаматтарымыз шетелде, оның ішінде күмəнді діни оқу орындарында оқып, деструктивтіидеологияықпалынатүсіпжатыр. Астыртынтүрлімектептер менкурстардабілімалып, елге біздің құндылықтарымызға жат əрі радикалдық көзқарасымен оралып жатыр. Осыған байланысты заң жобасында Қазақстанда базалық діни жоғары білім алмағандарды шетке шығаруды шектеу ұсынылып отыр»,-депҚазақстаназаматтарыныңшетелдедінибілімалумəселесінреттеумаңыздылығынатапөтті[5]. Яғни, ҚазақстанРеспубликасыазаматтарыныңшетелмемлекеттеріндерухани(діни) білімберуұйымдары болмаған жағдайларда ғана щетелде оқып-үйренуге болады. Алайда, діни білім беру ұйымдары өз қызметтерін оқу, ғылыми-зерттеу жəне қаржылық қызметі туралы қоғамды хабардар ете отырып, ашық түрде жүзеге асыруы тиіс. Осы норма Қазақстан азаматтарының шет елдерде діни білім алу тəртібін
242
реттеуге мүмкіндік береді. Осыдан бірнеше жыл бұрын да шетел асуға құмар, бағытын жат ағымдардан іздеген жастарды елге қайтару туралы ҚМДБ дабыл қаққан болатын. Діни білім алу мақсатымен шетел асқан жастарымыз дін атын жамылған жат ағымдардың идеологиясына арбалып, басқа көзқарас ниетінде кетіп жатқан мысалдары да бар. Сондықтан, алдағы өзгертулер мен толықтырулар жастарымызды барыншасақтандырудыңкепіліболадыдепсенеміз.
Сонымен, осыжоғарыдадінибілімберужүйесіндедіниэкстремизмніңалдыналудыңкейбірқырлары қарастырылды. Аталмыш мəселелер дұрыс əрі тиімді қарастырылса, онда діни білім алып жатқан шəкірттердің ұлттық, мұсылмандық жəне құқықтық санасы бірізділікпен, өзара үйлесімділікпен қалыптасар еді. Бұл жалпы білім беру жүйесінің, оның ішінде діни білім беру жүйесінің жемісті еңбегі боларыанық.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1ҚазақстанМұсылмандарыДінибасқармасыныңресмисайты// www.muftyat.kz
2Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050»: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саясыбағдары» аттыжолдауы. www.egemen.kz
3ҚРДіністеріагенттігініңресмисайты// www.din.gov.kz
4ҚазақстанРеспубликасынормативтікқұқықтықактілерініңақпараттық-құқықтықжүйесі// www.adilet.zan.kz сайты
5«Дінибілімалуға» байланыстызаңнамашеңберіндегіөзгерістер//www.qamshy.kz ақпаратагенттігі
ТЕНГРИАНСТВОВСОВРЕМЕННОМКАЗАХСТАНЕ
ЕркинбековИсламбек,
студент1 курса специальности«Религиоведение» КазНУим. аль-Фараби Научныйруководитель:
ЕсекееваЭ.Ф., магистр, преподаватель
ПервымрелигиознымтечениемнатерриторииКазахстана, какидлявсехтюрков, былотенгрианство. Эта древняя религия оказало большое влияние на культуру казахов, на их обычаи и традиции. Однако, сейчастенгрианствораствориласьвшаманизмеилиосталсякакпережитоквисламе.
Тенгрианство – это совокупность представлений о мире, и в жизни в целом. Основана на культе Тенгри-хана(верховногобожества), которыйсложилсяпримернов5-3 векедон.э. Термин«тенгрианство» был предложен в качестве названия религии французским ученым Жан-Поль Ру. Тенгрианство носила черты монотеистической веры, где Тенгри понимался как верховное божество Неба. Пик рассвета тенгрианства был проявлен в период существования крупнейшего объединения тюркских племен – Тюркского каганата. Тенгрианство выступала государственной религий тюрков, а государство как считалось, основал сам Тенгри. По мнению Н.Г. Аюпова, тенгрианство не имело сакральных текстов (как КоранвисламеилиБиблиявхристианстве), аосновываласьнаустнойтрадиции[1].Такжеонподчеркивал мировоззренческийхарактертенгрианства, гдеключевымипринципамиявляются:
1)признаниебезличного богакакТенгри;
2)культматери‒ природы(Умай);
3)веравжизненнуюсилу;
4)уважениекумершимпредкам[1].
Согласнотрадициямиобычаям, дляпроведенияобщественныхмолитв, жертвоприношений, встолицу (орду), съезжались племенные вожди, беки, знатные полководцы. Данный обряд проводился один раз в году и носил общенародный характер.Обычно, данный процесс моления Тенгри проводился без присутствияженщин. ПоклоняясьбогуНеба, рукиподнималивысоковверхисовершализемныепоклоны вниз. Так, ктоучаствовалвданномобряде, просилубожестваздоровья, благополучия, сильноедухомтело и хороший ум. В конце, все заканчивалось праздничным пиршеством, весельем, различными играми, состязаниями, скачками.
Также среди тюрков также почиталось кун (солнце). Согласно обычаям, дважды в год необходимо было приносить жертву: осенью и в конце января. Тюрки считали, что: «Тенгри и его помощник Кун (Солнце) руководят созданным миром; лучи солнца – нити, посредством которых духи растений сообщаютсяссолнцем. Лунанеявляласьобъектомпоклонения. Еепочитаниевозниклозначительнопозже. Культ огня у тюрков, как и монголов, был связан с верой в его могущественную очистительную силу от зла. Сохранились сведения византийского посла Земарха, который прежде чем был допущен к кагану, прошел очищение огня [2].Стоит отметить, что у тюрков почиталосьЖелезо, выступая как объект глубокого почитаемого материала. Он встречался во всех легендах, в которых древние тюрки излагали
243
историю своего происхождения. Таким образом, можно сделать вывод, чтотенгрианство сыграло основополагающуюрольвформировании психологическогосознания«небесныхлюдей».
Отличительной особенностью кочевого народа – веротерпимость, в связи с чем, что они часто перенимали традиции соседей. Примерно в 7 веке начинает проникать ислам, тогда же древнее духовное мировоззрение казахов постепенно вытесняется, на смену которого приходят более молодые религии. Согласноисторическимданным, тогдаеще, халифарабовпредложилтюргешскомукаганупринятьислам, начтототответилнесогласием. Лишьспустя5веков, ханЗолотойОрды– Беркепринимаетислам. Начиная
стого периода, можно начать отсчет роста силы Ислама среди народов Казахстана. В 10 в. исторически сложились политические условия тесного взаимодействия религиозных моделей тенгрианства и ислама. Обе они по своей природе были органичны, с точки зрения всеобъемлющего духовного влияния, социального регулирования и контроля жизнедеятельности общества и личности.Столкнувшись с исламом, тенгрианство не исчезло, как религиозная модель; они не пришли в противоборство: благодаря высокодуховности, правилам веротерпимости в Степи тюрков и высоким адаптационным способностям исламской религии мусульман. Обладая высокой наступательностью, ислам должен был пройти период культивирования, предполагавшийоседлыйобразжизнивгородскихцентрах[3]. Суфизмкакпроизводное ислама наиболее близкий по своей природе к Тенгрианству, широко распространившись в Степи, внес некоторыеэлементы, смягчающиеиприспосабливающиевосприятиекочевымииполукочевыминародами жестких предписаний и обязанностей мусульман и общины в целом [3]. Несмотря на то, что процесс исламизации затянулся на века, тюркский мир, расколотый наступательностью мировых религий и принявший отчасти буддизм, отчасти христианство, что ввергнуло Степь в невиданные до того религиозные конфликты, вновь попытался восстановить раздробленную однозначность духовного кода, объединившисьподзнаменемислама.
Даже после распространения ислама в казахских степях шаманы продолжали сохранять большое влияние. Шаманамибылипреимущественномужчины, ноестьсведенияо том, чтосредишамановбыли и женщины. Главным ритуальным предметом шамана был унаследованный от Коркыт-ата кобыз – древний смычковый инструмент, который в народных верованиях наделялся чудесными свойствами. Одна из главныхособенностейказахскогошаманства– егослияниесисламом. К19в. шаманскийкульт воспринял многиечертыисламскойрелигии. Шаманыначалиобращатьсязапомощьюнетолькокдухамнебаиземли, но и к Аллаху, при этом читались и мусульманские молитвы. Исламское духовенство порицало такую деятельностьшаманов, посколькуонапротиворечиладухуислама, однаковнародепоследователидревних культов пользовались большой популярностью. Данную особенность тюрского народа, а именно, веротерпимостьипринятиечуждыхверований, проявляется ивнашевремя.
Особенно, заметно проявилось на момент распада СССР, когда в Казахстан стали проникать нетрадиционные религиозные движения, которые находятся и распространяются на территории Казахстанапо сейдень.
Значительные следы влияния тенгрианства обнаруживаются в занимающем значительное место в традициях казахов культе предков (аруахов). В трудные минуты жизни казахи призывают имя своих предков. В их честь приносят в жертвы животных, ездят на поклонение к их могилам, что также практикуется и в современное время. Такие события, как разделение рода на два самостоятельных, заключение мира между двумя враждующими родами, победа над врагом и т.д., знаменовались у казахов принесением в жертву духам предков белой кобылицы или даже белого жеребца [4]. По сей день, казахи почитаютсвоихпредков, ходятнамогилы, приносятжертвоприношениявихчестьит.д., чтовразрезидет
сидеологией ислама. Согласно исламу, поклонения заслуживает только Всевышний, иначе это будет рассчитыватьсякаклжепоклонение.
Долгое время у казахов сохранялся религиозный синкретизм – сочетание элементов ислама и Тенгрианства. Обе религии были частью духовной жизни народа. Однако постепенно древние верования уступали позиции Исламу. Поклонение многочисленным божествам и духам, небу и огню стало восприниматься лишь в качестве народных поверий. Пережитки старых обрядов, утратив культовый характер, сохранились преимущественно в формах, которые не противоречили исламу. Но наследие тенгрианства вошло в практику повседневной жизни тюрского народа, пусть и частично, например сжигание травы – адраспан. Однако эти элементы всегда находились на периферии духовной жизни и осуждалисьпредставителямиислама.
Всовременном Казахстане Тенгрианство тесно переплетено с либеральным исламом и научным мировоззрением. Как правило,под Тенгрианством сейчас подразумевают некую «народность», почитание предков и обычаев, свободную религиозность тюрок без каких-либо строгих культов и учреждений, а иногда даже и некий тюркский эзотеризм. Сущность Тенгри раскрывает каждый его символ: трон символизирует его верховенство над богами, Великий Тополь (Байтерек), по которому души умерших поднимаются на небо или спускаются под землю, – владычество Тенгри над тремя мирами– Верхним, Средним и Нижним. Горы (один из постоянных тюркских символов вследствие распространенности
244
ландшафта) символ небесной власти Тенгри, тяготения земли к небу. Даже и вполне реальноегеографическое название пика Тянь-Шаня Хан-Тенгри посвящено культу божества, поскольку Хан-Тенгриявлялсявтовремясамымизвестнымвысокимпиком[5].
В настоящее время у некоторых представителей тюркских народов, исповедующих ислам, тенгрианствовоспринимаетсякак«исконная» и«традиционная» религиятюркскихнародов, гдеТенгрине только синоним Аллаха, но и выражение коллективного духа тюркских народов. Так, согласно мнению современных ученых, башкирский фольклер выступает как «живой носитель языческой тенгрианской традиции», где «в эпических и фольклорных сюжетах образ верховного языческого бога Тенгри слился с образом Аллаха. У нас же тенгрианство в современном Казахстане не имеет серьезных и институциональных проявлений. Территория Казахстана является провинцией и периферией для всех мировых религиозных традиций. На протяжении многих веков наша страна была местом жесткой конкуренции различных религий, поскольку являлась стратегически важной транзитной территорией для осуществленияглобальнойэкспансии. Сэтойточкизрениястатусисламавкачестветрадиционнойрелигии Казахстана также может подвергаться сомнению, поскольку историческим центром этой религиозной доктриныявляетсяАравийскийполуостров.
Вместе с тем, поскольку аутентичная религиозная традиция Великой степи – культ Тенгри организационно неразвит и не получил такого институционального оформления как японский синтоизм, то наиболее приемлемым вариантом исторического развития является культивирование собственного традиционного вариантаислама, основанногонасуннизмеханафитскогомазхаба.
Списокиспользованнойлитературы
1 Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение. Монография. – Алматы: КазНПУ имени Абая: Издательство
«КИЕ», 2012. – 256 с.;
2ГумилёвЛ. Н. Древниетюрки. //ГлаваVII. Религиятюркютов– М.: Наука, 1967. – 504 с.;
3Тенгрианство– древняярелигиятюрков// Электронныйресурс: https://ethnicskazakhstan.wordpress.com;
4Домусульманскиеверования// http://old.unesco.kz/heritagenet/kz/content/duhov_culture/religia/domusulman.htm
5Тенгрианствоуказахов. Тенгри. // Электронныйресурс: http://www.bilu.kz/tengri.php;
ДІНДІТАРАТУ ІСІНДЕГІИНТЕРНЕТЖЕЛІЛЕРІНІҢПАЙДАЛАНУЫ
ОлжабайНұрлан,
Дінтанумамандығының1 курсстуденті Əл-ФарабиатындағыҚазҰУ Ғылымижетекшісі:
УтебаеваД.С., PhD докторы, ағаоқытушы
Дін – қоғамдық құбылыстардың ішіндегі ең күрделісі. Діннің мəн-мағынасын қаншама ғұламалар ашыпкөрсетугеталпынғанболатын. Дінжөніндежазылғанмақалалар, ғылымиеңбектер санынекен-саяқ. Дегенмен «діннің бастауы мен тұңғиық терең мəні ел көзінен тасада қалып қойды». Қорқыныш-үрей де, сүйіспеншілік те, ата-бабаларды қастерлеу де діни сенімнің өз алдына жеке тұрған бастауы бола алмасы анық. Дінгенақтыжəнебірмағыналыанықтамаберемдеуөтеқиын. Егер«религия» – (дін) терминінекелер болсақ, латын тілінен дəлме-дəл аударғанда «байланыстыру»,«біріктіру» дегенді білдіретін көрінеді. Цицероншығармаларында«религия» сөзіхалықтыңтұрпайысоқырсенімінеқарсықойылғанұғымретінде пайдаланылады. Бұдан шығаратын бірден-бір тұжырым, дін деп кез-келген сенім түрін айтпайды тек, адамды қасиетті, мəңгілік, тапжылмас құндылықтармен байланыстыратын сенім түрін айтады. Сенім – діннің негізін қалаушы фактор, оның субстанциясы. Сенім қарым-қатынас, байланыс сынды ұғымдармен астарлас жатыр. «Мен құдайға сенемін» деп айту үшін адам өзін сол құдаймен байланыста сезінуі қажет, оған бүкіл жан-тəнімен бет бұруы керек. Сенім белгілі бір мағынада өзін-өзі тəрк етуді, өзін құрбандыққа шалудыбілдірерідеанық. Құрбандықдепқандайдаболмасынтілекүшінбелгілібірқұнтөлеуқажеттілігін сезінудентуындағандүниені, іс-əрекеттіайтады. Адамəлеуметініңеңкөнерəсімі– құрбандықшалурəсімі. Құрбандықне мақсатпеншалынады, оныңмəнінеде жəне тағыбасқалары деген көптегенсұрақтар туады. Бірақ бұл жерде дінді анықтаудағы қиыншылықтар сияқты көп бөгетке тап боламыз. Бірақ осында көпшілікке белгілі, қалыптасып қалган көзқарас та жоқ емес – ол бойынша діни наным-сенімдердің қоғамды реттеушілік функциясы алдыңғы қатарга шығарылған. Басқа сөзбен айтар болсақ, ол көзқарас діннің де, сенімнің де қоғамтудырушырөлін анықтағысы келетіндігі айғақ. Адам ұжымдары қақтыгыссыз сүреалмайды. Адамдардың алғашқыбірлестіктерізорлық-зомбылықсыз, «бəрінің бəріне соғысынсыз» (Т. Гоббс) болып көрген де емес.Бастарын біріктіре тұра, бір-бірімен қауымдаса тұра адамдар бөлінісіп, ыдырасыптаүлгереді. Мұндайқиын-қыстаукезеңдеадамдардыңжағымсызқасиеттерін– қандыжауыздық «құмарлығын» өзіндік бір жолға салып, оның қарқынын басатын бірден-бір құрал ретінде құрбан шалу қарастырылады. Яғни діннің бір негізгі көрінісі болып табылатын құрбан шалу əрекеті қоғамды
245
дезинтеграция, бытыраңқылықтансақтайтынмеханизмболыптабылды. Солсияқтыдінніңөзініңбойынан даосықасиеггікездестіреміз, яғнидіндеадамдарарасындағықиратушызорлық-зомбылыққұштерінекері əрекет етіп, əлемге тыныштық, келісім, жақсылық əкелуді мақсат тұтады. Адамдар бүкіл адамзат тарихы барысында өмірден тұрақтылық, өзгерместік, мəңгілік пен қасиетті іздеп келеді. Əртүрлі діндер осы ізденістердіңжауабыдептүсінсектеболғандай. ДінадамЖанынантуындайтындүние, олөзініңмазмұнын көп түрлі нəрседен жинақтайтын болғандықтан өз ретінде адам өмірінің көптеген салаларын тəртіптеуші нормативті құрылым болып табылады. Дін адам жан-дүниесінің талап-талпыныстары мен арманмақсаттарының тоғысу нүктесі бейнесінде адам өмірінің толыққандылығын танытатын категория ретінде де қарастырылады. Дін деп адамдардың қасиетті байланысты іздеу жəне табу барысыңда қол жеткізетін бірлестігініңтұрақтылығынқамтамасызететінметодологиялықмеханизмдіатайды. Дінніңнегізіндерəсім тұр. Рəсім деп жеке тұлғаның əлеуметтік ісəрекетін қатал қадағалаушы ережелер жиынтығын айтады. Өкімет пен азаматтық қоғам институттары пайда болмай тұрыпақ рəсім адамдар арасындағы қарымқатынастарды реттеп, қоғамдық тəртіпті сақтауға болысқан. Дамыған діндердің ортақ мүддесі – қақтығыссыз, кикілжіңсіз өмір сүру. Бір құдайға табынушы діндердің алғашқысы – иудаизмнің өзінде қауымдастар арасындағы жанжалды бүкіл көпшілік алдында ортақтаса шешу принципі қабыл алынған болатын. Дінибірлестікбұлжердеқауымарасындаүйлесімдітіршілікетудікөздейтінжəнебейбіт-тыныш өмір сүрудіңкепілдіііболаалатындəрежедекөрсетілген. «Дін– бейбітөмірдің субстанциясы. Дінарқылы көпшілікарасындакеңтанымалбейбітсүйгіштікидеясытарайды». Жалпықандайдаболмасынқауымның тұрақтыəріүзіліссіз, ұдайыдамуыныңжəнеқызмететуініңтүпкісебебісолқауыммүшелерініңəлеуметке лайық, мақсат-мүделлі іс-əрекетіне көп байланысты екендігі кімге де болса түсінікті нəрсе. Адамның жалған өмірінің шеңберінен тысқары орналасқан қандай да бір түпнегіздер табу – діннің болмыс етуінің алғы шарты. Қоғамдағы адамның алдында көптеген өмірлік маңызы бар сұрақтар туары рас, ал енді оның шешімін құдайға деген сенімсіз, дінсіз табу қиынға соғады, əлде тіпті де мүмкін емес деуге болады. Ол мəселелер мəңгілік мəселелер жəне де ол адам болмыс-бітімінің айрықша ерекшелігін құрастырады да. Сондықтан да діннің қай кезеңінде болмасын, қандай қоғам типінде болмасын алар рөлі ерекше. Дін саясатта Бастапқыда дін өкіметпен, мемлекетпен тығыз байланыста өмір сүрді. Мысалы, қола дəуіріндегі көптеген мəдениеттерде саяси жəне рəсімдік немесе діни қызметтерді бөліп жару өте қиын болатын. Көне шығыс өркениеттерінде діни ұйымдар мемлекеттік басқару ісіне тікелей араласатын еді. Бұндай күйді біз орта ғасырлық Еуропа тарихынан да кездестіреміз. Еуропада тек Жаңа Дəуірдегі ірі рухани төңкерілістен кейін ғана жағдай мүлдем басқаша болып өзгереді. Қайта Өрлеу кезеңінен басталған өзгерістер нəтижесінде еуропалық қоғамдық-мəдени өмір шіркеу қарамағынан, оның қатал бақылауынан бірте-бірте босана бастайды. Бұл процесс реформация нəтижесінде жылдамдап, қарқын алады. Мəдениеттің зайырлылық принципіне өтуі саяси-қоғамдық жəне экономикалық құндылықтардың пайдалану аясының кеңеюімен, ғылыми зерттеулер мен техникалық шығармашылықтың қарқынды дамуымен етене байланысты жүріп отырды. Қоғамның, жеке адамның дін ықпалынан айырылуы шіркеудің өкіметтен, мемлекеттен шеттеуіне, соның нəтижесінде оның саяси құрылымдар қатарынан жеке бастың еншілігіне қарай ығысуына, яғни мемлекеттен азаматтық қоғам аясына ауысуына əкеліп соқты.Қазіргі қарқынды дамығанəлемдегіжаңаақпараттықтехнологияларарасынадінің енуібайқалады. Желі дəстүрлідіндермен қоса жаңа діни қозғалыстармен де белсенді түрде пайдаланылады. ХХ ғасыр бойы жалғасқан секуляризация процесі сокральді əлемге деген қызығушылықпен ауысты. Дін əлі де қазіргі заманғы адам үшінүлкентартымдыкүшболыптабылады.
Бір нақты дінге тоқталайық. Қазіргі заманғы ғылым қорында 200-ден астам дін феноменінің анықтамалары бар . Мысалыға келесі анықтаманы алар болсақ: «Дін – рухани формация,адамның өзіне жəне қоршаған ортаға деген ерекше көзқарасы,шынайы өмірге қарағанда о дүниедегі өмірге басымдылық берген» [1].
Діни сана əлемді екі еселендіреді ,яғни діндар адам өзінің өмірін тек осы əлемде ғана емес басқа о дүниедегі əлемде де сүре алады.Интернет ,діни сана секілді əлемнің сыңарын тудырды,бірақ желілік кеңістікте.Дін əлемніңмаңызды бөлігібола отырып,интернет желілерінжаулауда. Бұл негізіненөздігінен жүретін жəне хаотикалық процессті ғаламтордағы дін өкілдерінің үлгілерін анықтау үшін философиялық жəнедіниталдаудыжүргізу керек.
Ежелгі христиан жазушысы Лактанций (250-325) «дін» (religio) термині латын етістігі religare (байланыстыру,байлау) деген сөзден шыққан деп санаған. Яғни, дінді адам мен Құдай арасындағы байланыс ретінде қарастыруға болады. Діннің негізгі маңызды жағы ол коммуникациялық байланыс. Интернет – бұл жаһандық коммуникативтік компьютерлік желі. Дін мен Интернеттің қазіргі заманғы мəдениеттекөптегенортаққиылысунүктелерінтабуғаболады.
Қазіргі зайырлы əлем дінді нақты өмірден интернетке көшіреді. Никифорова М.Е. жұмысында берілгенстатистикағажүгінеміз. «Планетарлықкатолицизм. Ватиканжəнежаһандану».
Францияда жексенбі күні католик мессасына халықтың тек 8% келеді. Дəстүрлі католиктік Италияда халықтың 60%-ы күнəларын мойындауға бармайды [2, 118-119 б.]. Халықтың нақты əлемдегі діни іс-
246
əрекеттерге қатысуының осындай төмен деңгейінің аясында дінге арналған интернет-ресурстардың саны артуда. Қазіргі адам өмірдегі сұрақтарға жауап іздейді,бірақ оны ғибадатханада немесе мешітте емес, ол ғаламтор арқылысұрақтар қоюдыжөнкөреді. Олқандайжауапалаалады?
Статистика іздестіру сұранысы Яндекс «Құдай» сөзі айына миллионнан астам сұранысқа ие. «Дін» дегенсөзге400 мыңғажуықсұраққатысты. Мұндайсұрауларғажауапретіндепайдаланушыжауаптардың көптегентүрлеріналады. Интернеттешындықтыіздеудіқайдаапарады?
Өткенонжылдықтағаламтордадінніңкөптегенформаларыдамыды. ЕңащыдаулымəселеИнтернетте сенімнің қабылдануы мəселесін көтереді.Яғни интернет арқылы қандай да бір дінді немесе сенімді қабылдау. Дəстүрлі діндер əлі де діни түрлендірудің осы формасын ресми тануға дайын емес. Қазіргі заманғы «Интернет шіркеулері» (internet church) жəне «кибер діні» (cyber religion) тек осындай əдістерді ғанамүмкіндепсанайды.
Интернеттепайдаланушығатабынушылыққызметтіңвиртуальдынысандарынұсынады. Желжелідегі барлық дəстүрлі құрылымды түбегейлі өзгертеді. Дəстүрлі ғибадат ету құралдары (намаз, діни нысандар жəне т.б.) олардың виртуалды түрлерімен ауыстырылады. Технологиялардың дамуы олардың виртуалды бейнелерін барынша барынша нақты жеткізуге мүмкіндік берді. Бұл жаңалық тіпті дəстүрлі діндерге де жетті.
Мысал ‒ Əулие Николайдың керемет шіркеуі (http://claus.msk.ru/). Сайт соңғы ақпараттық технологиялардықолдануменжүзегеасырылады, тіптідыбысжасалады. Тінтуірдібасуарқылысізшамды қоюға, дұғатаңдауғаболады.
Пайдаланушыға жəне діни қоғамның жаңа нысандарына ұсынуға болады. Бүгінгі таңда танымал
əлеуметтік желілерде (http://www.odnoklassniki.ru, http://vkontakte.ru, http://www.facebook.com) сіз сенімі бойынша пікірлестерді оңай таба аласыз, діни мəселелерді талқылауға қатысасыз. Əлеуметтік желілерде виртуалды діни бірлестіктер пайда болады. Веб-сайтты ұйымдастырудың бұл түрі тек Қазақстанда ғана емес, бүкілдүниежүзіндегі адамдарғаұқсасойлыадамдардытабудыжеңілдетеді.
Киберкеңістіктіөздеріүшіналыптастағандəстүрлідіндерменқатар, ИнтернеттегіШіркеулерденақты іске асырылып жатыр, тек вебте жұмыс істейді,ал шынайы өмірде жоқ. Осындай ұйымның мысалы – Əлемдік онлайн-шіркеуі «St Pixels» (http://www.stpixels.com). Статистикаға сəйкес сайтқа кірушілердің саныкүніне7000-нанастамадамдықұрайды. ИнтернетEden шіркеуі(http://edem.3dn.ru/) өзініңвиртуалды мəртебесін білдіріп, шынайы Шіркеуді ауыстыруға арналмайтынын есімізге салады. Оның миссиясы мен артықшылығыосыұйымныңсенімсізадамдарғақолжетімділігіменашықтығындакөрінеді.
ҮшəлемдікдінендіөздерінИнтернеттеорнатты. Əлемдікдіндернегізіндежатқанбарлықұлтөкілдері үшін əмбебаптық пен ашықтық қағидаты жаңа ақпараттық қоғамда оның іске асуын анықтады. Интернеттегі əлемдік діндердің болу формалары əрдайым бірдей болмайды, сондықтан ғаламторда христиан, исламжəнебуддизмніңқызметітолығыраққарастырылуыкерек.
ОрысправославиешіркеуіИнтернеттіңмүмкіндіктерітуралыөтеабай, бірақправославиелікресурстар саныүнеміөсіпкеледіжəнешіркеудіңбұлсалағаназараудармауынаболмайды. Православсубъектілерінің сайттарын оңтайландыруға жəне псевдоправославтық ресурстар оларды каталогтан бөлуге тырысуда. Православиелік интернеттің бөлігі «Православие Ресей» (http://orthodoxy.ru/) серверінде орналасқан. Бұл ресурсправославиеліктақырыптардың500-денастамсайттарынбіріктіреді. Бұлғибадатханалар, қоғамдық ұйымдар мен жеке сайттар. Православиелік ортада http://www.pravoslavie.ru/ сайтында аудио, фото жəне бейнематериалдар, тарихи құжаттар, жаңалықтар, православиелік күнтізбе бар. Сайт орыс тіліне жəне ағылшынтіліненұсқасыбар, өзініңтоптарыбар.
Сайтта қажетті материалдарды тез табуға мүмкіндік беретін кіріктірілген іздеу жүйесі бар. Пайдаланушылар осы сайттың тарату тізіміне жазыла алады. Осылайша, сайт қазіргі заманғы сайтты құрудыңкөптегенжетістіктерінқолданадыжəнеорыстіліндегіправославиелік интернеттееңтанымал.
ПравославиешіркеуініңYoutube бейнесерверіндеөзарнасыбар. Бұл2010 жылыПатриархКириллдің батасына ие болды. Шіркеудің Интернетте болған бұл түрі қазірдің өзінде танымал болды. Бұл каналда орналастырылған Патриархтың сəлемін 70 мыңға жуық пайдаланушы көрді. 2011 жылдың наурыз айындағыжағдайбойыншаарнадашамамен4000 тұрақтыабонентбар. 2011 жылдыңнаурызайындаеңірі RuTube порталының бейне серверлері құрылды. Осылайша, бейне серверлер сегментінде Орыс ПравославиеШіркеуіИнтернеттіпайдаланушыларментиімдіжұмысістеу үшінөзорнынтауыпалды.
Православие шіркеуінің ішінде ғибадатханадағы Шіркеудің қатысуын діни түсіну процесі басталды. «Тірі журналда» «Дін жəне киберкеңістік» қоғамы бар (http://community.livejournal.com/cyber_theology/).
Интернет желісіне ұзақ уақыт бойы қатысуына қарамастан, православиелік шіркеуде Интернеттің ресми қорғанышыжоқ. ФеофанаЗатворникнемесеИоаннаБогословажелігежауаптыболуүшінүнеміұсыныстар жасалады, бірақресмишешімəліқабылданбады.
КатоликшіркеуіИнтернеттіңмүмкіндіктерінбелсендірекетеді. ЕкіншіВатиканКеңесінің(1962-1965) кейін басталған католицизмді қайта құру процесі əлі күнге дейін аяқталмаған. 1996 жылы Ватиканның
247
ресми сайты www.vatican.va сайтында құрылды. Қазіргі уақытта сайт түрлі тілдерде жүзеге асырылады. Осысайттыңсерверлеріархангелааттарыбар: Рафаил, МихаилжəнеГавриил
Католиктерде де Интернеттің өздерінің қамқоршылары бар. Ол Қасиетті Исидор Севильский (560636). Бұл ортағасырлық энциклопед желіні 1998 жылы тағайындады. Осы қасиетті күн 4 сəуірде атап өтіледі. 4 сəуірде(4.04) символикалықсəйкестікбойыншаИнтернеттегіеңжиікездесетінқателіктердіңбірі болып табылады (бет жоқ немесе жойылған). Қасиетті Исидорды желінің қорғаушысы етіп таңдау Шіркеуді кездейсоқ жасаған жоқ. Исидор Севильский энциклопедия, білім жиынтығы болып табылатын жиырма тоидық «Этимология» авторы. Интернетті католиктер адамзат білімінің үлкен жиынтығы ретінде көреді
Осылайша, Интернеттегі ең ірі діни бірлестіктердің бар екендігін қарастырып, біз виртуалдың діни санамендіниғибадаттыңбірбөлігіболатындығынкөріпотырмыз. Секуляризацияжағдайындадінішінара миссионерлікжұмысүшінкеңістіккеайналғанЖелініңбөлігіболды
Қарапайым жəне тұжырымдамалық деңгейден тұратын діни сана Интернеттің ықпалымен өзгерді [3]. Əрине, əсіресе табиғатта болатын діни сана-сезімнің əдеттегі деңгейіне тоқталды. Нақты өмірден аулақ болу, шынайы əлемнің орнына виртуадыны таңдауы əрине алаңдаушылық тудыруда: «... Интернетте адамдар өз айналасындағы шындықтан шығып,мəдениеттерінен бас тартып, өздерінің қиялдарымен онлайн өмірге біртіндеп адамдарды тартуда жəне олар үшін виртуалды шындық басымырақ деп айыпталуда» [4].
Желі эксперименттер үшін оның діни мүмкіндіктері үшін кең мүмкіндіктер ұсынады. Интернетте ойнауға, іздеуге, дұға туралы ойлауға мүмкіндік туады. Шынымен нақты жəне виртуальды арасындағы шекараны жою діндіктің жаңа түрлерін тудырады. Көбінесе радикализмге немесе экзотикаға байланысты нақтыəлемдеорынтабаалмаған«сыңарлар» маргиналдықтабиғидіниұйымдар.
Жаңа діни қозғалыстардың қызметі дəстүрлі діндер өкілдерінің алаңдаушылыңын ғана емес, сондайақ ғалымдарда да тудырды: «Желіні желіге шығарумен айналысатын кез келген адам желідегі ең үлкен белсенділіктіəдеттетоталитарлықсекталар, діниэкстремистерəзірлегенінұмытпауыкерек. Олар, дəстүрлі конфессияларданайырмашылығы, солжақтінтуірдіңтүймешігінбасуарқылыҚұдайдытабуғатырысатын адаммен байланысқа шығады.Жалпыға қолжетімді Интернет болғандықтан тек соны қолданады,ал конфессияларүшінИнтернет‒олардыңқызметінеқосымша»[5].
Қауіп-қатер тек жеке діни үрдістермен ғана емес, сонымен қатар киберкеңістікке кіру үрдісімен де туындайды. Постмодерн мəдениетінің зерттеушісі Н.Б. Манковская виртуалды қарым-қатынастың оңай болуы нақты əлемнің қабылдауына əсер ететініне назар аударған [6]. Интернеттің анонимдігіне жəне рұқсатетілуінебейімделгенадамосымодельдішынайыөміргежеткізеді. Дінинтернеттегідамуүшінжаңа жағдайды тапты. Секуляризация дəстүрлі конфессияларды ақпараттық кеңістікті меңгеруге мəжбүрледі. Əлемдік діндер ұлттық шекараларды жою туралы шақырудан пайда болды. Ғаламтор шекараларын өшіруге мүмкіндік береді. Ғаламдық діндер ұлттар шекараларын жеңіп алғандай ғаламтор қашықтықты еңсерді.Осылайша, Интернет дін үшін жаңа байланыс құралы болды. Діни көзқарастың əртүрлі түрлерін қамтитынжеліəлемніңəртүрлітүрлеріндедиалогүшінкеңістіккеайналуымүмкін. Интернеттегібайланыс хаотикалық жəне тұрақсыз.Киберкеңістік бір сенімді ұстанушыларды табыстырып қана қоймай,адамды шыныйыөмірден ажыратыпжіберуімүмкін.
Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:
1.Энциклопедиярелигий/ Подред. А.П. Забияко, А.Н. Красникова. – М, 2008. – 1520 б.
2.НикифороваМ.Е. Планетарноекатоличество. Ватиканиглобализация. – М., 2010. – 320 б.
3.Основырелигиоведения. // Подред. Ю.Ф. Борункова, И.Н.Яблокова, К.И. Никоноваидр. – М., 2004. – 368 б.
4.КастельсМ. ГалактикаИнтернет: РазмышленияобИнтернете, бизнесеиобществе. – Екатеринбург, 2004. – 328 б.
5.Муртазина М.Ш., Фомина М.Н. Виртуальная культура и религия: невиртуальные размышления // Известия Иркутского государственногоуниверситета. Серия«Политология. Религиоведение» №1, 2008 С. 353-357.
6.МаньковскаяН.Б. Эстетикапостмодернизма. – СПб, 2000. – 347 б.
248
ОТНОШЕНИЕАВРААМИЧЕСКИХРЕЛИГИЙККРЕМАЦИИ
ПардабековАзиз,
студент1 курса специальности«Религиоведение» КазНУим. аль-Фараби Научныйруководитель:
ЕсекееваЭ.Ф., магистр, преподаватель
Первые виды погребальных ритуалов и захоронений начинают складываться в период мустье, тогда жепоявляютсяихразличныевариации, которыесохранилисьвплотьдо настоящего времени[1].
Кремация как один из видов погребения начал использоваться еще в доисторические времена. В первую очередь это связано с культом огня. Дело в том, что древние люди воспринимали огонь как божество и считали, что предание огню тела умершего родственника обеспечит его защиту в загробном мире[2].
Кремация– это процесс сжигания тел. Как правило кремация проводится в качестве обряда перед погребением. Изначально кремация проводилась на открытом пространстве, у традиционалистов использовался погребальный костер, на сегодняшний день используется специальная печь крематория. После кремации тела, прах умершего укладывается в специальную погребальную урну, которую можно захоронить.
Согласно данным археологов, впервые кремировать людей стали в период среднего палеолита. У некоторыхкультурвпериодмезолита, энеолита, неолитаибронзовоговекасталипрактиковатькремацию, вместе с ингумацией. С раннего железного века кремация идёт повсеместно как главный обряд трупоположения[3].
Но с появлением авраамических религий и их распространением,кремация уступила место погребению в землю, так как кремацияначала рассматриватьсякак языческий обряд.Однако со второй половины 18 в. происходит возрождение обряда кремации. Это было связанно с ростом городов, а также нехваткой земель для захоронения тел. Кладбища не справлялись с постоянным потоком умерших. Появилисьбратскиемогилыизахоронениярядомсдомами. Близостькладбищкдомамвызывалаэпидемии среди местных жителей. Открытие в науке микроорганизмов показало, что захоронения в близь к домам являются источником опасности для людей. И поэтому во избежание болезней людей стали кремировать
[4].
Первую в мире кремационную печь изобрел Бруно Брунетти в 1873 году, первый прототип которой был продемонстрирована на Международной выставке в Вене. В 1884 году была основана Английская ассоциация крематоров. В 1878 годув таких городах как Уокинг (Англия) и Готе (Германия) были построеныпервыевЕвропекрематории.
Америка не стала исключением. Вслед за Европой, в Америке также стала быстро распространяться кремация. Так, в1876 годудокторомДж. ЛеМойномбылпостроенпервыйкрематорийоколоВашингтона, а с 1881 по 1885 годы в США было создано несколько ассоциаций крематоров. Постепенно, спрос на этот вид услуг только возрастал и количество крематориев в стране значительно увеличилось. К 1913 году в Северной Америке насчитывалось пятьдесят два крематория, проведшие более десяти тысяч кремаций. В 1913 году доктор Х. ЭриксеносновализвестнуюсейчасАссоциациюкрематоровСеверной Америки[5].
И, если в таких религия как буддизм, индуизм, джайнизм, синтоизм разрешаютпроводить кремацию, особенно в индуизме, где популярностью пользуется сожжение на берегах Ганга в Варанаси на гхатах на всеобщее обозрение; который больше напоминает культурно-развлекательную программу нежели священный религиозный погребальный обряд. В отличии от различных ветвей древних религий, авраамическиерелигии– иудаизм, христианствоиисламзапрещаюткремацию.
Иудаизмикремация
Кремация тела в иудаизме строго запрещена. Еврейский свод законов безусловно требует хоронить тела мертвых людей в землю без изменений посмертно. Душа человека восходит к Богу, а тело состоящая из органических и неорганических веществ, уходит на покой в землю. «И возвратится прах в землю, чем онибыл, адухвозвратитсякБогу, Которыйдалего»(Еккл. 12: 7).
Еврейская традиция рассматривает кремацию как издевательствонад телом и душой умершего человека. Практика кремации базируется на языческих обрядах сжигания мертвецов на погребальных кострах. У евреев во всех временах отличительной чертой было захоронение своих усопших в почве и отвращениемксжиганиюмертвых.Кремациявиудаизмепредставляетсякакнарушениеважныхиглавных принципов традиции. Еще в прошлом, в еврейских общинах запрещалось хоронить остатки
249
кремированных на еврейском кладбище, община не отвечала за их захоронение и вообще не заботилась о них[6].
Еврейский закон (Галаха) однозначно говорит о том, что мертвые должны быть преданы погребению в земле. Согласно еврейскому закону, человеческое тело принадлежит его Творцу. И оно всего лишь одалживается человеку, который должен стоять на страже собственного организма, но не имеет права портитьеголюбымобразом. Телодолжно быть«возвращено» полностью, каконо было дано.
ВкнигеДваримговорится: «Тыдолженпохоронитьеговтотжедень» (Дварим, 21:23). Иерусалимский Талмуд объясняет это тем, что тело должно быть захоронено полностью, а не после того, как оно было редуцировано путем кремации или каким-либо другим образом.Из этого следует, что заповедь не выполнена, если человек был захоронен частично, так как кремация разрушает большую часть тела, что делаетпогребениеневозможным, итакимобразомнарушаетуказаниеТоры[7].
Крометого, человекбылсоздан«пообразуиподобиюБога». Любоеповреждениечеловеческоготела считаетсятакимобразом«ущербом», наносимымсамомуБогу.
Частоу евреевкремацияассоциируетсяссобытиямиХолокоста, которыеотпечаткомзапечатлелисьв памяти еврейского народа. В годы Второй мировой войны, еврейский народ подвергся инквизиции со стороны нацистов, которые широко использовали крематории в концлагерях, но не как вид казни, а как способутилизациител. События70-летнейдавноститакжеиграютопределённуюроль, чтоневольностало ассоциироватьсяс«фабрикамисмерти» концентрационныхлагерейфашистскойГермании.
Ноужесегодня, частобываеттак, чточеловекещёприжизнипонезнаниютрадициипредковвыражает желание, чтобыеготелобылокремировано. Ипоэтому, приужесовершившейсякремацииприодобрении раввинаможноижелательнопохоронитьурнунаеврейскомкладбищессоблюдениемвсехзаконовтраура, этобудетлучше, чемхоронитьеенанееврейскомкладбище. Вданныймоментраввиныпредаютзначение тому, что знаниетрадицийиудееввнашевремянизкое[8].
Христианство икремация
Христианствовначальныйпериодсвоейисториинепридавалоособогозначенияспособупогребения. Кремацияиингумациябылиравнозначны, нодлябедныххристианзатратынапогребальный костербыли недоступны, и большинство христиан предпочитали похороны в земле, а кремировали лишь в единичных случаях. В768 году церковнымуказомбылофициально наложензапретнакремацию[9].
Погребальные обычаи христиан определяются тем, что на основании Божественного Откровения Церковь исповедует веру в телесное воскресение умерших (Ис. 26:19; Рим. 8:11; 1 Кор. 15:42-44, 52-54; Флп. 3:21) иотноситсяктелухристианинакаккхрамуБожию(1 Кор. 3:16).ВБиблии, каквВетхомЗавете, такивНовомЗаветесодержитсяясноеуказаниенабессмертиечеловеческойдуши. Приэтомтелочеловека обращается в прах, а душа продолжает свое существование. В книге Екклесиаста читаем: «И возвратится прах вземлю, чемонбыл; адух возвратитсякБогу, Которыйидалего» (Еккл12:7).
При конце света бессмертные души получат новые тела. При этом праведники наследуют жизнь вечную, агрешники– муку вечную[10].
В традиции православной церкви принято хоронить усопших в могилах, что означает, что кремирование неприветствуется. ВотличиеотспиритуалистическихрелигийВостока, которыеотносятся к человеческому телу второстепенно, воспринимая его как сосуд для души, христианство почтительно относитсяктелу.
Современныйсекуляризмутверждает, чтодуша– это иестьнастоящийчеловек, вто времякактело– лишь временное вместилище, «носитель» души. Когда в момент смерти душа покидает тело, то оно сразу же теряет свою ценность и становится таким же ненужным. Однако церковь утверждает, что тело – не просто сосуд для души, но в нем, как и в душе, запечатлен образ Божий, образ красоты небесной. Тело человека свято, и оно участвует в нашем спасении. Как и со всеми святыми предметами, с человеческим телом надо обращаться благоговейно. Преданию огню означает отрицание ценности того, что сжигается. «СотворимчеловекапообразуНашемуипоподобиюНашему» (Бытие1:26).Чтожекасаетсякатолической традиции, в 1917 г. был принят Кодекс канонического права, который запрещал кремацию и церковное захоронение останков лиц, просивших их кремировать. Но в 1983 г. он был изменен, и хотя Церковь советовала «сохранять благой обычай хоронить тела усопших», кремация уже не запрещалась, «если она не была избрана по причинам, противным христианскому учению». Это решение восходит к постановлению Второго Ватиканского собора, принятому 5 июля 1963 г. и ставшему ответом верующим, постоянно обращавшимся к Святому Престолу с просьбой смягчить церковную дисциплину в отношении кремации по гигиеническим, экономическим или иным причинам общественного или частного характера. В постановлении отмечалось, что превращение трупа в пепел «не затрагивает душу и не препятствует божественному всемогуществу воссоздать тело», поскольку не содержит объективного отрицания этих догм [11].Пасторское постановление включало в себя четыре разъяснительных параграфа. 1)
250