81

Аль-Фарабисчитает, что строениеобщества аналогично строению вселенной и имеетбиологическую сущность человека. Функции же правителя подробны функциям врача, лечащего тело. Только правитель лечит не тело, а душу. Здесь проскальзывает мысль о том, что общество – это духовная общность людей, хотя Фараби часто говорит о потребностях, припасах и разделении труда. Дом или ячейка общественного организма имеет три отношения: муж и жена, хозяин и слуга, родители и дети. Хотя Фараби называет семью самым несовершеннымобществом, но вгенетическом планеонсчитаетеепервичнойячейкой[7].

Политические идеалы Фараби наиболее четко проявляются при сопоставлении им «добродетельных»

и«невежественных» городовследующимобразом: 1) добродетельныйгород; 2) невежественныйгород; 3) безнравственный город; 4) заблудший город (между двумя последними в качестве середины приводится «переменчивый город»). Добродетельный город – идеал. Невежественный город – реальность, но, по мнению Фараби, дающая какую-то надежду на улучшение, если заняться просвещением, образованием, найти мудрого правителя и т.д. Но и среди невежественных городов есть такие, которым Фараби отдает предпочтение, так как не утрачена возможность обратить их на путь добродетели: «...образование добродетельныхгородовидобродетельныхруководствнаиболеевсеговозможноилегко[осуществимо] в городахнеобходимостииколлективных городах».

ВневежественномгородежителипоФараби, никогданестремятсяксчастью, котороепредставляется высшим духовным совершенством. Из благ жители невежественного города знают те, которые лишь по видимости являются благами, таковы телесное здоровье, богатство, наслаждения, свобода предаваться страстям, почести и величие. Каждое из этих благ представляется жителям невежественного города счастьем, авеличайшеесчастьесостоитвсоединениивсехэтихблаг. Благамэтимпротиволежатнесчастья: болезни тела, бедность, отсутствие наслаждений, невозможность следовать своим страстям и отсутствие почестей.

Вгороденеобходимостижители ограничиваются лишь теми необходимымивещами, которые нужны телу для его существования: едой, питьем, одеждой, половыми сношениями и помощью друг другу в достиженииэтого. Вгородеобменажителипомогаютдругдругувдостижениизажиточностиибогатства, считаяэто цельюжизни.

Вгороде низости и несчастья жители ценят такие наслаждения, которые действовали бы на чувства и воображение, стремятсявозбудитьвесельеиутешитьсязабавамивовсехвидах ипроявлениях.

Обитатели честолюбивого города помогают друг другу, но только для того, чтобы их прочитали, восхваляли, чтобыонихговорилиичтобыихзналидругиенароды, чтобыихпрославлялиивозвеличивали словом и делом, чтобы они выступали в великолепии и блеске – либо в глазах чужих, либо друг перед другом.

Жители властолюбивого города жаждут покорения других, сами не желая покоряться никому; их усилиянаправленынадостижениетойрадости, которуюдоставляетпобеда.

Вгородесластолюбивомжителистремятсяктому, чтобыкаждыйизнихсвободномогделатьто, что хочет, ничемнесдерживаясвоюстрасть.

Самим низким видом невежественного города Фараби считает властолюбивый город. Коллективный городфилософиногданазываетсвободным. Онобъединяетвсебечертывсехгородов: сочетаетнизменное

ивозвышенное. ВтожевремяФараби, какбыподчеркиваяцелостностьобщественнойжизни, говорит, что типы городов не существуют в чистом виде. Население города состоит из пяти категорий: 1) наиболее достойные (феодальная верхушка); 2) ораторы – люди, занимающиеся наукой, искусством и вообще духовнойдеятельностью); 3) измерители(чиновникиитехническиеработники); 4) воины; 5) богачи.

Счастье – центральная категория этики Фараби – не является индивидуальным. В добродетельном городе осуществляется счастье людей, добро, справедливость и красота. «Город, в котором объединение людей имеет своей целью взаимопомощь в делах, коими обретается истинное счастье, является добродетельным городом, и общество, где люди помогают друг другу в целях достижения счастья, есть добродетельное общество. Народ, все города которого помогают друг другу в целях достижения счастья, есть добродетельный народ. Таким же образом вся земля станет добродетельной, если народы будут помогатьдругдругудлядостижениясчастья» [8].

Вкачестве теоретического прототипа город Фараби имел «платоновское государство» – социальную утопиюантичности, номежду«оригиналом» и«прототипом» естьиопределенныеразличия. Такжекаки Платон, Фараби делит людей в соответствии с родом их общественно‒ полезной деятельности. Но его деление не создает впечатления резкого неравенства среди людей, их всех объединяет общность цели – достижение счастья через самосовершенствование, вне зависемости от занимаемого ими положения. Платон способностью совершенства наделяет правителей, философов и в меньшей мере воинов-стражей, уделостальных– бытьпослушнымиорудиямивихруках, создаватьматериальныеблагадлянихидлясебя

ипредоставляетьпервымвозможностьзаниматьсясозерцательной деятельностью.

Фарабисравниваетучителяиглавусемьисправителем, ноондостаточнореалистичен, чтобыпонять, что воспитание граждан включает в себя и момент социальный, политический, т.е. принуждение к

151

выполнению социальных норм посредством насилия, вооруженной силы, суда и т.д. Помимо метода убеждения можно прибегать, по мнению Фараби, к «методам принуждения, применяемым по отношению к бунтующим и непокорным гражданам и народам, которые не побуждаются добровольно, по собственному желанию и не [слушаются]слов; [этот способ] принимается [также] по отношению к тем из них, ктопротивитсяусвоениютеоретическихзнаний, которыеониначалиприобретать».

Тема совершенства «главного члена городского объединения» – часто повторяющаяся тема в творчестве Фараби. «Добродетельный» город-государство Фараби – это модель наилучшего и естественного общения, врамках которого человекможет достичь наивысшего блага идостойного образа жизни. Основныепризнакитакогогорода– порядокивысокиеморальныекачестваегожителей, впервую очередь правителей. Почти все из сформулированных им условий, которым должен удовлетворять правитель такого города, имеют отношение к исламу. Правда, Фараби ставил политику в один ряд с мусульманскойправовойдоктринойирелигиознымиканонами. Вэтомможнобылобыусмотретьпопытку соединить греческую философию политики с мусульманской моралью, обращение к анализу власти – все это вполне закономерно приближало арабскую философию к изучению реально существовавшего в то времягосударства– Арабскогохалифатавсоюзесмусульманско-правовойдоктриной.

Реальные условия исторического развития, при которых народ был отрешен от знания, от культуры, прикоторыхонигралрольобъекта, анесубъектаистории, обусловилиживучестьутопическойконцепции «просвещенного абсолютизма», ставшей столь влиятельной в европейской социальной философии XVIII в.

Списоклитературы

1.Проблемыбытияипознаниявфилософииаль-Фараби: научноеиздание/ Бурабаев, М.С., Кенисарин, А.М., Курмангалиева, Г.К. ‒Алма-Ата: Наука, 1988. ‒224 с

2.Ali Bulach, Islam dushundzhesinde din-felsefe vahij-akyl ilishkisi. – Jeni akademija jajynlary. – Stambul, 2006. – S. 153, 158, 160.

3.РзаДавари. Аль-Фараби– философ-культуровед. Тегеран. ,1998. С.65

4.Mehmet Bajrakdar, Isljam felsefesine girish. Ankara: Turkie. – S. 174, 233.

5.Аль-Фараби. Философскиетрактаты. Алма-Ата, 1970 с156.

6.Аль-Фараби. Социально-эстетическиетрактаты. Алма-Ата, 1973 с.125

7.Аль-Фараби. Социально-эстетическиетрактаты. Алма-Ата, 1973 с.110

8.Аль-Фараби. Философскиетрактаты. Алма-Ата, 1970 с.305.

ФИЛОСОФСКОЕУЧЕНИЕПЛАТОНА

КеримбекН.М.

Факультетбиологииибиотехнологии КазНУим. аль-Фараби Научныйруководитель: ДжаамбаеваБ.А. д.филос.н., и.о. профессора

Тему любви Платон рассматривал в своем диалоге «Пир». "Пир" Платона -превосходный и неумирающий памятник европейской мысли, а в более широком значении, и европейской культуры. Она постоянно возвращалась к нему, создавала все новые примечания и дополнения, черпая из него новое философскоезначение, новыйсмысл.

В самой простой форме любовь означает стремление к страсти к прекрасному человеку; она есть желание вечной жизни, бессмертия, которое достигается путем рождения детей совместно с этим прекрасным человеком. Напротив, высшей формой любви является духовная связь с некой возвышенностью, стремление к формированию общественного блага. Любовь к мудрости или философия есть наивысшая форма любви, абсолютной точкой которой является понятие идеи Прекрасного. Любовьэто то, что не имеет ни начала, ни конца. Она является тем мостом, связывающим Бога и человека. Мудростью, благоразумием абсолютно обладает только Бог. Любовь есть вечное стремление любящего к любимому. Это стремление завершается связью как в чувственной, так и в духовной, сверхчувственной области.

Теория любви Платона сформировала особенный тип любви, который получил название "платоническаялюбовь".

Любовь-это универсальная космическая связь, которая пролагает себе дорогу для всеобщего соединения, творчества. Этострадание, котороенезадаетсявопросом, прекраснолиинравственнолионо, но является для философа в силу природной целесообразности и совершенства. Любви как чувства, как переживания нет. Есть всепоглощающая сила порыва, экстаза, всемирного тяготения. Она неотделима от самогосебясвершающегобытияинепредполагаетосознаниячего-либозаней. Свершаясебясчеловеком, любовь остается вне него, она внеличностна. Любовь пластически телесна, как сам космос, чувственно-

152

целостна; это – вселенская, а не просто человеческая страсть. Любовь не есть усилие самой личности, ее ума, то есть не человек достигает состояния влюбленности, а сама любовь захватывает его, зажигая возвышенным чувством, силой страсти. Платон считал, что только любовь открывает людям глаза на истину, добро и красоту. В своем познании мира человек как бы вступает в брак с любовью, и от этого брака появляется прекраснейшее потомство, которое именуется духовностью и включает в себя философию, мораль, наукуиискусство. Толькопосредствомлюбвииндивидоткрываетсмыслсвоейжизни и становится собственно человеком. В Древней Греции любовь называли разными словами: «эрос», «филия», «сторге», «агапэ» ит.д. Таккаквдревнегреческоммиревсевидылюбвиимелисвоеопределенное название, у древних греков было меньше поводов для недоразумений, чем сегодня в наше время, так как разговаривая между собой, каждый точно знал, что имеет в виду другой человек. Однако в настоящее время, когдакто-тоговоритолюбвииегоспониманиемвыслушивают, нередковыясняется, чтособеседник имел в виду любовь к ближнему,другу,адругой,к примеру любовь под названием «эрос». Платону рисовалось идеальноегосударство во главе с философами, созерцателями чистых и вечных идей, которых защищаютвоиныикоторымвсежизненныересурсыдоставляютсвободныеземледельцыиремесленники.

«Государство, ‒ писал он, ‒ возникает, когда каждый из нас не может удовлетворить сам себя, но во многом еще нуждается... его создают наши потребности». Таким образом, Платон обращает внимание на несамодостаточность индивидуума, невозможность существования вне общества. Полисное, государственное устройство жизни человека ‒ не проблема договора, а естественная необходимость, обусловленная потребностями человека. Столь же необходимо и неизбежно разделение функций, распределение работы при любой форме общественной организации. Его главным основанием, кроме «производственной» необходимости, считается справедливо существующее, по Платону, естественное различие задатков и возможностей людей: «каким образом государство может обеспечить себя всем этим (средствами для удовлетворения потребностей индивида) не так ли, что кто-нибудь будет земледельцем, другойстроителем, третийткачом», акрометого: «людирождаютсянеслишкомпохожимидругнадруга, ихприродабываетразличнойдаиспособностиктомуилииномуделутакже... Поэтомуможносделатьвсе

вбольшем количестве, лучше и легче, если выполнять одну какую-нибудь работу соответственно своим природным задаткам, и притом вовремя, не отвлекаясь на другие работы». Непосредственно подобное разделение считается для Платона признаком справедливого государственного устройства и важным условием справедливой, а, следовательно, и благополучной, счастливой жизни граждан: «...каждый отдельный человек должен заниматься чем-нибудь одним из того, что нужно в государстве, и притом как раз тем, к чему он по своим природным задаткам больше всего способен... заниматься своим делом и не вмешиваться в чужие ‒ это и есть справедливость». Справедливое общество является обществом для взаимного удовлетворения потребностей. Мудрые думают, мужественные защищают и умеренные производят. При условии, что разные люди имеют разные способности (добродетели) и соответственно выполняют различные общественные функции, они дополняют друг друга. Тем самым каждый участвует

вудовлетворении естественных потребностей (то есть потребностей, которые Платон считал естественными для города-государства). В этом положении содержатся зерна теории разделения труда и теории классов. Платон не рассматривает разделение труда и классы как присущие обществу по природе или по высшему установлению. Он пытается, исходя из соображений общественной эффективности и различных способностей членов общества, обосновать разделение труда и классовое расслоение. Характерно, что в этом государстве остается возможность перехода из класса в класс, производимого под руководствомправителейпоследлительногообученияисамосовершенствования. Причемеслидажесреди правителей появится человек, больше подходящий для низшего класса, то его необходимо "понизить" без сожаления. Концепция идеального государства полнее всего показана Платоном в „Государстве” и сформирована в „Законах”. Истинное общественно-политическое мастерство есть искусство спасения и воспитания души, а вследствие этого Платон выдвигает принцип о совпадении истинной философии с истинной политикой. Только лишь в случае если политический деятель становится философом (и наоборот), возможно создать настоящее государство, основанное на высшей ценности Истины и Блага. СоздатьГород-Государствообозначаетпостичьдоконцачеловека иегорольвуниверсуме.

Концепциясправедливостисостоитвтом, что всякий занимаетсятем, чтоемуследуетвыполнять; это касаетсялюдейвГородеичастейдушивдуше. Справедливостьвовнешнеммиревыражаетсятольколишь

вслучае, если она есть в душе. По этой причине в идеальном Городе необходимым является совершенное образование и воспитание, при этом для каждого сословия оно обладает собственными характерными чертами. Огромную роль играет воспитание воинов как интенсивной части граждан, из которой воспитываются правители. Воспитание, достойное правителей, обязано совмещать практические способности с освоением философии. Задача образования ‒ посредством изучения Блага предоставить образец, которому должен уподобиться правитель в своем желании воплотить Благо в собственном государстве.

153

Платонпишет, что«идеальное» государствообъязановладеть, поменьшеймере, четырьмяосновными добродетелями: мудростью, мужеством, рассудительностью, справедливостью. Мудростьюникакнемогут владеть все население страны, однако правители-философы, выбранные обществом, бесспорно, мудры и принимаютмудрыерешения. Мужествомвладеетнаибольшеечислолюдей, этонетольколишьправителифилософы, но и воины-стражи. В случае если первоначальные две добродетели свойственны только для конкретных классов людей, то рассудительность присуща абсолютно всему населению, она «подобна некой гармонии», она «настраивает на свой лад решительно все целиком». Под справедливостью – писатель подразумевает ранее рассмотренное разделение людей на классы, разряды: «...заниматься своим деломиневмешиватьсявчужие‒этоестьсправедливость».

Теория и учение Платона, безусловно играют колоссальную роль в формировании общефилософской мысли. Философское учение Платона направляет людей на то, что они должны жить добродетельно. В понятие добродетели входят: мудрость, рассудительность, мужество и справедливость. Знание и выполнение законов есть путь к формированию идеального государства. "... Платон ‒ один из учителей человечества. Не будь его книг, мы не только хуже понимали бы, кем были древние греки, что они дали миру, ‒ мы хуже понимали бы самих себя, хуже понимали бы, что такое философия, наука, искусство, поэзия, вдохновение, чтотакоечеловек, вчемтрудностиего исканийисвершений" ‒писалВ.Ф. Асмус.

Списоклитературы:

1.Платон. Москва.: Мысль, 1990

2.ГильдебрандД. фон. Метафизикалюбви. СПб.: Алетейя, 1999

3.ЛосевА.Ф. Историяантичнойэстетики. Софисты. Сократ. Платон/ А.Ф. Лосев. ‒М., 1969. ‒С. 200.

«РУХАНИЖАҢҒЫРУ» ƏСКЕРИ ҚЫЗМЕТШІНІҢКӨЗҚАРАСЫМЕН

КөшербайН.А.

АлибековаН.М. жетекшілігімен ҚРҰҚКШекарақызметАкадемиясы

«Біз өзіміздің тілімізді, дінімізді, жеке бас ерекшелігімізбен сақтай аламыз жəне біз осы рухпен біздің жастардытəрбиелеуімізтиіс».

Н.Ə. Назарбаев

Бабалар дəстүрімен нəр алып болашақтың бағдарын айқындайтын Рухани жаңғыру жолын бастадық. Өткен жыл қазақ тілінің жаңа əліп биі қабылданған тарихи шешім арқылы есте қалды. Біз саясатта, экономикада, спорт саласында маңызы зор халықаралық шараларға бастамашы болдық. Татулық пен тұрақтылық мекені – Қазақстан ел мен елдің арасын жақындатты. Əлемнің əр түкпірімен келген спорт саңлақтарықысқыУниверсиадатөріндебасқосты. МұныңөзіҚазақстанныңРуханижыңғыруыныңбасты белгілерінің бірі. Астананың жəне бүкіл еліміздің ажарын ашқан «ЭКСПО» көрмесі беделімізді биіктетіп, абыройымыздыасқақтатты.

Өткен жыл рухани сілкініс жылы болды десек қателеспеспіз. Елбасының рухани жаңғыруға қатысты бағдарламасы жұртшылықтан қолдау тапты. Бұл өзі дер кезінде көтерілген бастама болды. Қандай істе де рухтың алар орны орасан зор. Ол рух қайдан келеді? Əрине жайдан-жай келмейтіні белгілі. Немесе аяқ астынан, ғажайыптан пайда болмайды. Рух туған жердің, туған елдің қадір қасиетін білуден бастау алса керек. Біздің топырағымыз тарихқа бай. Ал бай тарихымыз қаһармандық шежіреге толы. Қаһармандық, бабалардың ерлік істері адам бойына күш жігер, қайсарлық, өрлік бітірері анық. Осындай қасиеттерді сіңіргенжанныңалмайтын асуы, шықпайтынбилігіболмайды. Міне, рухтыңқұдіреті!

Біз уақыттың белгілі бір кезеңін болашақта орындалатын іске алдын ала берілген уаде деп қарастырамыз. Рухани жаңғыру – ол адамдардың ішкі жан дүниесінің оянуы. Əр адам өз Отанына деген ішкі жан дүниесін жаңғырта білсе ғана мемлекетімізде бірлік, береке, ынтымақ, патриотизм қалыптасады. Бізсолжандүниеміздіжаңғыртаотырыпдінімізді, салт-дəстүріміздісақтайбілуімізқажет.

Рухани жаңғыруымыздың айшықты бір дəлелі – қазақ тілінің жаңа əліпбиін қабылдағанымыз. Бұл қадамдабүгінізаманталабынантуындады. Əлемдегікөпелдер, ондадаөркениеттіелдерлатынəліпбиімен жұмысістейді, өмір сүреді. Негебізкөптенқалуымызкерек?

Осылайша, бізұлыкөшкебіргеілестік. Ықылас, ниетімізқабылболып, жолымызоңғарылсындейік. Қатарымыздың молайғанына ештеңе жетпейді. Өткен жылы бөркімізді аспанға атып, шаттана қуанғымыз– халқымыздыңсаны18 миллионғажеткені. Бізгеөсукерек, көбеюкерек. Жеріміздіңкөлеміне

қарайхалқымыздыңсаныдасоғанлайықболыпжатсанұрүстіненұрболмақ.

154

Рухани жаңғыру өз елінің тарихы мен мəдениетін, ұлы тұлғаларын біліп, танудан басталатыны анық. Елбасымызеліміздегіүштұғырлытілсаясатынлатынəліпбиіменмеңгеруменұштасыпжатқанынайтты.

«Ұлттыңəлеуетінарттыруүшін, мəдениетімізбенидеологиямыздыоданəрідамытуымызкерекдеген Елбасы«Руханижаңғырудың» мəнмаңызыданақосында» депатапкөрсетті.

Рухани жаңғырудың басты мақсаты – ұлттық тарихи сананы құру, ұлт арасында татулық пен сыпайылықтың болуы жəне өз тілімізді, бірлікті сақтау, мəдениетіміз бен ұлттық рухты дамыту. Қазақстанныңруханижаңғыруышындықтыбейнелейтінпатриоттыңнегізі.

Ұлттық бірліктің басты қағидасы ретінде ұлт рухын нығайтып дамыту біріктіруші жəне нығайтушы негіздер ретінде белгіленді. Рухани негіз – ұлтты біртұтас етіп біріктіретін күш. Халық рухы күшті болған сайыноныңмемлекеттілігініңболашағыдажоғары. Бұлтарихпенбіздіңтағдырымыздыңбастықозғаушы тетігі. Ұлт рухы кез келген ел келбетінің қайталанбас қасиетін айқындайды, бағытын анықтап, дамуына екпінбереді. Біздіңұлттықрухымыздыкөтеруүшін: дəстүрлерменпатриотизмрухы, жаңару, жарысужəне жеңіске жету рухы; дəстүрлі құндылықтарға сүйену (тіл мен мəдениетке құрмет, имандылық, отбасы, ұрпақтар байланысы, патриотизм жəне төзімділік) қоғамның рухани негізі ретінде негізгі басымдықтар болуытиіс[1]

Сондықтан ұлттық қорымызды сақтау үшін жастардың бойына біздің тарихи түп-тамырымызды, өміршеңсалт-дəстүрімізді, ұлттықдүниетанымымыздысіңірубілімсаласыныңбірбағытыболуыміндетті. Ұлттық рухы күшті, иманы берік, тілі мен діні бір азаматтарды тəрбиелеп жаңа форматтағы білімді игере алсақ, онда халқымыз бүгінгі жаһандану кезеніңде жұтылып кетпей, керісінше рухани жаңғырып, жоғары белестердібағындыратынМəнгілікелгеайналарымызанық.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Рухани жаңғыру» бағдарламасында қайта түлеудің айрықша маңызды үдерісінің бірі экономикалық жаңғыру екені атап көрсеткені белгілі. «Мақсатымыз айқын, бағытымыз белгілі, ол– əлемдегіеңдамыған30 елдіңқатарынақосылу» ‒деп, Елбасымызатапкөрсеткенболатын[2]. Жаңа тұрпатты жаңғырудың басты шарты – заман ағымына икемделу арқылы көш басындығы елдермен тереземізді теңеп, иық түйістіру. Бұл міндетке қол жеткізетін басты шарттардың бірі – бəсекеге қабілетті инновациялықэкономикақұру, ұлттыңжаһандықнарықтабағасыменсапасыжөніненөзгелерденұтымды дүние ұсына алуы. Ол үшін, əрине білім мен ғылым салтанат құру тиіс. Елбасы айтқандай, ақылымен, қолымен, дарынымензаманауиҚазақстандыжасайтынадамдардыңкезегікелді.

«Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында жаңа ғасырдағы ұлттық сана терең тамырлы тарихымыздан бастау алатынытуралыатап айтылады. Қазіргіруханижаңғырудыңеңбасты шартыдасол

–ұлттық мəдениетіңді сақтай білу екені белгілі. Осы ретте ұлттық тектілік мəдениетімізді жеткізуші қасиетті тұлғаларымыздың орны ерекше. Сол тұлғаларымыз əрине біздің осынау кең жерімізді, ұланбайтақеліміздіақбілектіңкүшімен, ақнайзаныңұшыменқорғағаны бізгетарихтанбелгілі.

Бүгінгі таңда елімізде Елбасының бастамасымен «Рухани жаңғыруға» байланысты көптеген игілікті шаралар жүзеге асырылып жатыр. Рухани жаңғыру – елдік жаңаруға, күллі рухани құндылықтарды дамытуғанегізболатынмаңыздысерпіліс. Олайболса, мемлекетіміздіңтіліргетасыныңмықтықалануыда

–руханижаңғыруымыздың себепкеріекеніанық.

Баршақазақстандықтардыңалдындатұрғанбірденбірмақсат– «МəңгілікЕл» идеясынжүзегеасыру. Біз барлығымыз Қазақстанды көрікті, табысты, əлемнің алдыңғы қатарлы ел екенін көрсету үшін көп еңбекті, əрине халықтың тер төгуіне тура келеді. Біздің басты жетістігіміз – біздің тəуелсіздігіміз «Мəңгі Ел» идеясын ұсына отырып, мемлекет басшысы бізге үлкен сенім артып отыр жəне оны орындау əрбір Қазақстаназаматыменазаматшасыүшінөтемаңызды. Болашақ– білімдіжастардыңқолында.

Əл-Фараби атамыз айтып кеткендей, «Адам неғұрлым идеялық жағынан білімді болса, соғұрлым өз ісіне табанды да мығым болмақ». Бізгебілу ғана аз, сол білгеніңді қолдана білу керек. Бұл бағдарламаның дамуы, əрине, білімгетікелейбайланысты.

Дегенмен білімнің салтанаты жалпыға ортақ болуға тиіс. «Терең білім – тəуелсіздігіміздің терегі»‒ деген Елбасымыз. Мəңгілік Ел болуға қадам басқан тəуелсіз Қазақстанның азаматтары ұлттық құндылықтарын бойына сіңірген ақыл-ойы кемел тұлға болуына маңыз береді. Осылайша елімізде өте жоғарыдеңгейдегібірқатаруниверситеттерашылды, зияткерлікмектептержүйесіқалыптасты.

Қазіргі таңдағы əскери сала мен əскери оқу орындарындағы білім мен тəрбие жүйесі Елбасының парасаттыпайымдарыннегізгеалаотырып, қарқындытүрдежүзегеасуда.

Елбасы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты бағдарламалық мақаласындатарихтыңөткенінекөзжүгіртіп, жаңатарихикезеңдергежан-жақтыбағабереотырып, рухани жаңғыру арқылыболашаққадегенөзініңпарасаттыпікірлеріменкөзқарасынбілдіреді.

Елбасымның бұл мақаласында қазіргі Қазақстанның басты рухани құндылықтары айқын көрініс тапқан. Бұл – мақала ғана емес, мазмұны терең, ауқымы өте кең. Ұлт руханиятын ХХІ ғасыр биігіне көтеретін жаңғыру бағдарламасы деуге болады. Елбасы ғылым, білім, мəдениет пен тарихты тұтастай қамтитын ұлттық рухани жаңғыру бағдарламасын халық назарына ұсынып отыр. Мақала біздің еліміз мықты, əрі жауапкершілігі жоғары біртұтас ұлт болу үшін болашаққа қалай басатынымыз, бұқаралық

155

санамызды саралап, түсіндіріп берді. Табысқа жетудің негізгі кілті, ол – құндылықтар жүйесінде білімді, бəрін жоғары биікке қоятын ұлт қана жететіндігін айтты. Сондай-ақ, Елбасы өз мақаласында қазіргі жаһандану заманында ұлттық бірегейлікті сақтап қалу, өркениеттің жақсысын алып, жаманнан жирену жөнінде өте құнды пікірлер айтты. Ендігі міндет – осы айтылғандарды іске асыру жолында аянбай еңбек ету.

Тарихитəжірибекөрсетіпотырғандай, өзхалқыныңмəдениетін, оныңөткеніменбүгінінбілмеужалпы адамныңжəнехалықтыңдамуынаорнытолмасшығынəкелетін

1)ұрпақтарарасындағысабақтастықпенуақытбайланысыныңбұзылуынаəкеледі;

2)жастар арасында сан алуан діни көзқарастардың белең алуы; кəмелетке толмаған жасөспірімдердің арасында қылмыстың өсуі; маскүнемдік, шылым шегу, нашақорлық; өзіне қол жұмсау жағдайларының, жезөкшеліктің, қатігездік пен зұлымдықтың көбеюі; əскери борыш пен əскери кəсіпке деген жағымсыз қатынас жəне дене дайындығының əлсіреуі арқылы сипат алатын жас ұландарымыздың өз Отанын қорғауғадайынеместігі.

Рухани құндылықтардың орнына материалдық құндылықтар келіп, басымдық танытуда. Іс жүзінде осының барлығы жастардың маңызды азаматтық міндеттерді еш жауапкершіліксіз, немқұрайлы атқарып, əлеуметтікжетесіздікпенрухсыздыққабойалдыруынанайқынаңғарылады.

Білім алушы жастардың рухани-адамгершілік деңгейінің төмендеуі:1) ұлт салауаттығы; 2) ұлттың зияткерлік əлеуеті; 3) ұлттың бəсекеге қабілеттілігі; 4) тұтастай алғанда мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігі деңгейлерінетікелейəсеретпек[3].

Жаңа жағдайда жаңғыруға деген ішкі ұмтылыс – дамуымыздың ең басты қағидасы. Өмір сүру үшін өзгеребілукерек. Оғанкөнбегендертарихтыңшыңынакөміліпқалабереді.

Ендеше, руханижаңғыруарқылыəлеммойындартабыстыелболып, жарқынболашаққадегенсенім менүміттіүндестіреотырыпбаршамызбірліктуыастындабақытқажетейік.

Қоғамның дамуы мен сақталуы ұрпақ тəжірибесін үздіксіз берумен байланысты. Оны жаңа ұрпақ материалдық жəне рухани құндылықтарды дамытуда өз үлесін қоса отырып, меңгереді жəне қолданады, байытады жəне жетілдіреді. Мұндай байланыс пен сабақтастық ТƏРБИЕ арқылы жүзеге асырылады. Тəрбие – бұл қоғамның тарихи жəне мəдени тəжірибені ұрпақтан ұрпаққа берумен байланысты қызметі. Тəжірибені адамға таныс білім, білік, ойлау тəсілі, адамгершілік, этикалық, құқықтық нормалар жəне т.б. дептүсінугеболады. Яғниадамзаттыңруханимұрасыныңтарихидамуүдерісіндегіжасалғанныңбарлығы. Адамзатесейгенсайынəлеуметтіктəжірибемазмұныбойыншакүрделенетүскен.

Осыдан ТƏРБИЕ өмірдің жəне қоғамның дамуының маңызды факторы, сонымен қатар арнайы ұйымдастырылған тəрбиелік жүйе жағдайында тұлғаны қалыптастырудың мақсатқа бағытталған үдерісі. Француз философы К.А.Гельвеций XVIII ғасырда-ақ «тəрбие жетілген сайын халық бақытты болады» ‒ депжазған[4].

Қандай адамды тəрбиелеу керек? Адам қандай болуы керек? Бұл сұрақтар ерте заманнан адамзатты ойландырып келді. Қоғамның даму үдерісінде тəрбиелік /идеал/ мұрат өзінің нақты-тарихи мазмұнымен толықтырылады.

Халық ауыз шығармаларында біздер идеалды/ ізгі жасөспірім туралы əртүрлі халық түсініктерін кездестіреміз (батыр, адал, күшті, қайырымды, патриот, т.б.). Спартадағы тəрбиелік идеал – тамаша дайындалған əскер, əскери қауымның мүшесі. Сократтың пікірінше, тəрбиенің мақсаты – бұл өзін ‒ өзі тану. Платонның шəкірті Аристотель тəрбиенің мақсаты – жанның жоғары жақтарының – ақыл мен ерікжігердің дамуы деп есептеген. Сонымен бірге көп уақытқа дейін тəрбиенің мақсаты адамның алла берген табиғатынандептүсініліпкелді.

XIX ғасырда ұлттық сана ‒ сезімді қалыптастыру кезеңінде қазақ ағартушылары Ш.Уалиханов, А.Кұнанбаев, Ы.Алтынсаринтəрбиеніңмақсатынқоғамныңпрогрессивтідамуытұрғысынанқарастырады. Олар идеалды адам– бұлөзініңхалқыныңқоғамдық аман-саулығытуралыойлайтыназаматдепесептеді.

Тəрбие мақсаттарының ішіндегі жаһандық мақсаты – əр адамның жан-жақты жəне үйлесімді дамуын қамтамасыз ету болып табылады. Тəрбиенің жетілген адам туралы ертедегі – дене əсемдігі мен руханиадамгершілік құрылымның сəйкестілігін үйлестіру идеясы Ежелгі Грецияда пайда болды. Ол «калокагатия» (грек. kalos – тамаша, əдемі, agathos – мейірімді, адал) деген атқа ие болды, рухани жəне денеге қатысты əсемдік, əдемілік. Шынында, идеалды адам басшылық жасайтын топтан болуы керек деп есептеді, сондықтанолардыңеңбекпеншұғылдануынажолберілмеді[4].

Бүгінде ұлттық тəрбиенің мақсаты Қазақстанның жаңа даму кезеңінде басымды маңызға ие тұлғаның осындай бейнесін қалыптастыру болып табылады. Яғни, заманауи ұлттық мұрат (идеал) – бұл интеллектуалды дамыған, шығармашыл, ұлттық жəне жалпыадамзаттық құндылықтар негізінде өзінің тағдырына ғана емес, көпұлтты Қазақстанның болашағына жауапкершілікті жете ұғынатын жоғары деңгейдегіұлттықсаналырухани-адамгершілтұлға, азаматжəнепатриот.

Сондықтан біздің рухани құндылықтарымыз бен ұмтылыстарымыздың негізгі форматын ұрпақтан ұрпаққа жеткізуі тиіс. Онда экономика мен саясаттың, мораль мен діннің мəселелері, Қазақстанның

156

жаһандық əлемдегі орны жөніндегі көзқарастарымыз бір арнаға тоғыстырылған. Патриоттық акті біріншіден, халқымызқалыптастырғанжəнеөзжан-жүйесіненөткергенбастыжалпыұлттыққұндылықтар, екіншіден, мемлекеттің, қоғамның жəнеазаматтардыңҚазақстанныңтағдырыменоныдамыту, өркендету жолындағы өзара жауапкершілігінің өзегі. Біз жаңа белестерге қарай ілгері басқан қадамымыздың дұрыстығын компаспен тексергендей, Патриоттық акт арқылы анықтайтын боламыз» ‒ деді Қазақстан РеспубликасыныңПрезидентіН.Ə. Назарбаев[5].

Пайдалынғанəдебиеттертізімі:

1.ҚазақстанҰлттықбірлігініңДоктринасы, 2010 г. http:// www. auezov.almaty.kz/politics/doktrina –natsionalnogo-edinstva

2.Мемлекетбасшысының«Болашаққабағдар: руханижаңғыру» аттымақаласы

http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-makalasy

3.«Мəңгілік Ел» патриоттық актісін түсіндіру бойынша əдістемелік құрал. – Астана: Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, 2016. – 3 б.

4.ГельвецийК.А. Очеловеке, егоумственныхспособностяхиеговоспитании. Сочинения: в2 т.Т.2.– М.: Мысль, 1974. С-506.

5.МəңгілікЕл: – Оқулық/ М.Б. Касымбеков, С.Ж. Пралиев, К.К. Жампеисоважəнет.б. АбайатындағыҚазҰПУ– Алматы: «Ұлағат» баспасы, 2015. – 8 б.

ƏЛ-ФАРАБИЖƏНЕОРТАҒАСЫРОЙШЫЛДАРЫІЛІМІНДЕГІИДЕАЛДЫҚОҒАМ

МейрамбековаА.Н.

Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультетінің4 курсстуденті Ғылымижетекшісі: филос.ғ.д., профессорНұрышеваГ.Ж

Философия ғылымының, жалпы мəдениеттің даму тарихы ұзақ жылдар бойы біржақты, европоцентристік тұрғыдан қарастырылып келгені бізге белгілі. Осы көзқарастың салдарынан Орта ғасыр философиясы текхристиандықфилософияшеңберіндеғанақарастырылды, алшынмəнінде, сонау антика заманыменоданкейінгідамукезеңдерініңарасынакөпірорнатқан, дүниежүзілікмəдениеттің, өркениеттің дамуына зор ықпалын тигізген Шығыстағы мұсылман философиясы еді, яғни, Европа өркениеті үшін де, күллі адамзат өркениеті үшін де антика философиясын сақтап қалған араб ойшылдары деуге болады. Осығанбайланыстыфилософиятарихындаəл-Киндиденбастап, «фалсафа» дегенұғымқалыптасты, оның негізгі мағынасы ежелгі дүниеде қарқынды дамыған антика философиясы ортағасырлық еуропаның қараңғылығынан ұмытылып қала берді, ал осы еңбектерге қайтадан дем беріп, жандандырған ортағасырлық мұсылман ғұламалары еді. Ең алдымен, Аристотель еңбектерін өздеріне үлгі еткен ойшылдар кейіннен оның еңбектеріне терең талдау жасап, мұсылман дүниесіне сəйкестендіріп интерпретациялаған орта ғасырдағы мұсылман философиясының басты мəселелері: адам жəне оның тағдыры, адамжəнеҚұдай, адамжəнеқоғамсекілдімаңыздысұрақтардықарастыраотырыпдүниежүзілік өркениетпенмəдениеткеелеуліүлесқосты.

Мұсылман философиясының ерекше өкілдері Таза ағайындар (Ихван ас-сафа) туралы мəліметтер өте аз, негізінен ол құпия ұйымдардың немесе шиит секталарының бірі деген болжамдар бар. Басты өкілдері: əл-Мукаддаси, аз-Занджани, əл-Михраджани, əл-Ауфи жəне Зейд бну Рифаа. Олардың негізгі еңбектері ‒ «Тазаағайындарэнциклопедиясы» 51 трактаттантұрады, еңбектіжазудағыкөздегенмақсаттары– исламға енген қоқыстарды философия арқылы тазарту арқылы əлемдік ғылымдарға талдау жасап, өзіндік əдістемелікбілімжүйесінжасау.

ІХ-ғасырдан бастап философия діни-саяси мəселерге өз əсерін тигізе бастады, осыған байланысты көпшілік ғалымдар дінді философиядан қорғау үшін жазылған деген тұжырымда, ал шын мəнінде, керісінше, дін өкілдері бұл еңбекте мəселелерді философиялық тұрғыдан зерделеуге ұмтылды. Олар өздерінің ешқандай ғылымға қарсы емес екендігін айта отырып, ғылымның бағыттарын бір-бірінен ажыратпай, бірлестіктежəнеөзарабайланыстақарастыруғатырысты.

«Негізінен «таза ағайындар» Аристотель мен Платон ілімдерін пайдалана отырып, Платон мен Аристотель арасындағы қайшылықтарды шешіп, керісінше əлемді біртұтас жүйеге салған. «Таза ағайындардың» еңбегі сол кезде кеңінен таралып, тіпті ХІІІ ғасырдың өзінде дін иелеріне біршама беймазалық əкелген. Бұлардың еңбегі мұсылман Испаниясындағы мəдени жетілуге айтулы ықпалын тигізген. Бұлардың айтуынша, шындық араб шариғаты мен грек философиясының білімінде деген. Кейіннен осы идеяны Фома Аквиант... негізінде жүзеге асырды. Яғни, католик діні мен грек философиясын(Аристотельді) біріктіріп, дүниетанымының іргесін қалады. Сондықтан кезінде «таза ағайындар» жолдамасыдепайтылатынеңбектідінбасларыотқаөртетіпотырған»[1, 42-43].

«Тазаағайындардың» ғылымтарихынақосқанүлесібарлықғылымдардыңоқытылуынаарнапөзіндік оқужүйесінжасауы, алосыжүйеніңішіндеерекшемаңызғаиеқоғамтуралыойларыбар. Ол– РуханиҚала

157

(əл Мадина ар Руханийя) туралы ілім. Бұл еңбекте Платон, Аристотельдің «идеалды, мінсіз мемлекет» туралы ілімдерін дамытуға талпынысты көреміз, ал кейіннен бұл мəселе əл-Фарабидің еңбектерінде тереңіненталқыланады.

Белгілі араб тарихшысы мен жазушысы Зейдан Д. Айтуынша, «Таза ағайындар» бірлесітігі өздерінің құпия жиындарында философиялық дискуссиялар жүргізді, ал негізгі мақсаттары тек қана мұсылмандық емес, грек, үнді, парсы елдерінің дүниетанымы мен философиялық ойларына негізделген өзіндік оқу жүйесін қалыптастыру. Ең негізгі мəселе, мұсылмандық шариғаттың ластануы жəне оны тазарту философия арқылы жүзеге асады деп түсінді. Таза ағайындардың пікірінше, қоғамда адамдардың бірлігі қажет, себебіжалғызадамжекедарабақыттыөмірсүреалмайды. «Жалғыздыңүнішықпас, жаяудыңшаңы шықпас» ‒ деп халық даналығы айтқандай, жалғыз адам не мақсатына жете алмайды, не өмір қызығын да көрмейді, діттегеніне өз басымен қол жеткізуі де қиын, сол себепті де ғұламалар еңбегінде талқыланып келген қоғам мəселелесі адамдардың рухани бірлестігіне бағытталып отыр. Бақытты өмір үшін көп нəрсе керек, ал оның бəрін өмір қысқа болғандықтан бір адам игере алмайды, біреулер құрылыспен, біреулер саудамен, ендібіреулерғылымменайналысу арқылыадамдарортақмақсаттарыменқызметтерібар, өзара көмеккөрсетугенегізделгенкішігірімқаламенауылдағықоғамдықтоптарғабірігуарқылынашарөмірден жəне қиындықтардан құтыла алады. Ал осылай адамдардың бірігуі үшін ағайындардың, ақылшылар мен достардың көмегі қажет, себебі олардың кейбіреуі діннен хабардар, кейбіреуі заттардың ақиқатын біледі, сондықтан басқа өмірге жетудің жолын көрсетеді. Рухани Қала адамдарының тағы бір ерекшелігі – олардыңəрқайсысыөздерініңденелерібөлекболғанымен, жандарыныңбірекенінбіледі, яғни, ондарухани бірлікпенжербетіндегіадамдардыңнақтыбірлігібар. «РуханиҚалакөкте, олжердеболаалмайды, себебі қалалардыңтұрғындарыныңадамгершілігібұзылады; судаболаалмайды, себебіқұйындарментолқындар оны басып қалмауы тиіс; ауада емес, себебі оған бұзылған қалалардың ауасы көтерілмеуі керек. Рухани Қала жақсылық, адалдық, рухани тазалық секілді адамгершілік құндылықтық қасиеттердің негізінде салынылуы тиіс»[2, 62]. «Таза ағайындардың» қалаларды осылайша жіктеуі, кейіннен екінші ұстаз əлФараби еңбектерінде кеңінен талданып, қалалар өз ерекшеліктері мен ондағы адамдардың пейіліне қарай жіктеледі жəне əрқайсысы өзіндік атауға ие болады. Бұл жердегі «Рухани қала» əл-Фарабидің «ізгілік қаласына» негізболғансекілді.

Рухани қала ең алдымен, діни концепция, сондықтан да Құдайға деген сенім мен оның қаһарынан қорқу – қала тұрғындарының адамгершілік принциптерінің ішіндегі ең негізгісі. Қала айтылған сөздің ақиқаттылығына, ар-ұяттың тазалығына, адалдыққа, өзара сенімге жəне тыныштыққа негізделіп, Рухани қала кемелдік пен рухани жəне материалдық құндылықтар бірлестігінің үлгісі болуы тиіс, яғни, осы шарттарорындалғанжағдайдағанақалатұрғындары өздерініңнегізгімақсаты– рахатөміргежетеді.

Рухани қала тұрғындары табиғаттың 4 түрлі күшінен жаралады: су, от, ауа жəне жер. Осыған байланыстыРуханиқаладатұратынадамдардыңқұрылымыкелесідегідейкөріністабады:

1)қолөнершілер‒ ақылменсезімдіктанымыжетілгенадамдар, (15 жасындажетеді);

2)саясаткерлер ‒ жақын туыстары мен ағайындарына қол ұшын тигізіп, оларға мейірімді жəне адал болу(30 жастанкейінжетеді);

3)билеушілер, олардың міндеттері ‒ заңдар мен тиым салу арқылы, керек кезінде жұмсақтық көрсете отырыптұрғындарарасындағыкеліспеушіліктің алдыналу (40 жастанасқанкездежетугеболады);

4)50-ден асқан щағында періште күшіне ие болу ‒ бұл саты жанның денеден құтылуына дайындық сатысы. Осысатығажеткендердүниеніңағыменқарасынсаралап, жақсылықпенжамандықтытаразылап, ақиқаттыкөреаладыжəнекөккеөрлеп, Жаратқанменкездесеалады.

Рухани қаланың утопиялық сипатын білдіретін тағы бір ерекшелігі – қалада əділдік пен тепе-теңдікке негізделген заңдар мен ережелер бола тұра, билеушілердің аса маңызды болмауы, себебі қала тұрғындарыныңбойынаадалдықпенадамгершілікқұндылықтарсоншалықтысіңірілген, оларқадағалауды да қажет етпейді. Қаланың ең негізгі басшысы, сонымен қатар заң шығарушысы – Құдай. Рухани қала тұрғындарына шарт ретінде қойылатын барлық қасиеттер осы билеушінің бойында бар деп көрсетіледі, яғни ол – əділ жəне əділдікті сүйеді, заңға бағынбаушылық пен əділетсіздікке жəне оны жасаушыларға жанықасдейотыраидеалдыбасшыобразынжасапотыр.

Aдaм жəне оны қоршaғaн ортa, ол қaрым-қaтынaс жaсaйтын aдaмдaр, сонымен қaтaр, aдaмның өмірдегі орны мен оны толғaндырaтын негізгі мəселелер Фaрaбидің зерттеу жұмыстaрынa aрқaу болды. Aристотель сияқты əл-Фaрaби де aдaмды қоғaмдық мaқұлық ретінде көреді. Aдaмдaр өз қaжеттіліктері үшін қоғaмғa, топқа, ұжымғa бірігеді. Фaрaбидің aйтуыншa, əрбір aдaмның жеке бaсының қaжеттіліктері болaды жəне осы қaжеттіліктерді қaнaғaттaндыруғa əр aдaмның қaбілеті шектеулі. «Əрбір aдaм тaбиғaтынaн өзінің өмір сүруі үшін оғaн көптеген зaттaр қaжет болып жaрaтылғaн. Бірaқ бұл зaттaрды ол жaлғыз өзі жaсaй aлмaйды жəне олaрғa жету үшіноның əрбір мүшесі aдaмғa қaжет болыпотырғaнқaндaй дa бір зaтты жеке жеткізіп отырaтын қaуымдaстығы қaжет болaды. Бұл қaуымдaстықтың əрбір мүшесі aдaмғa қaжет болып отырғaн қaндaйдa бір зaтты жеткізіп отырaды» [3,181]. Осылaйшa белгілі бір қaжеттіліктерін өтеу үшін бірлестіктерге, қоғaмғa бірігеді. Aлдымен aдaмдaр жеке мүдделері үшін шaғын

158

топтaрғa, ұйымдaрғa бірігуі мүмкін, оғaн мысaл ретінде дəрігерлер қоғaмы, жұмысшылaр қоғaмы, студенттер қоғaмын aйтa aлaмыз. Сонымен қaтaр, алғашқы ұстаз Аристотель айтқандай, отбaсының өзі кішігірімқоғaмдықбірлестіккежaтaды. Жекеиндивидтербірлесіпотбaсығa бірігеді, отбaсыұйымғa, топқа, aлолaрөзкезегіндемемлекетсияқтықоғaмғa бірігеді.

Фaрaбидің ойыншa, бірлестікке тəн ең жоғaры ізгілікке жететін – қaлa. Ол кездегі қaлa ұғымы бүгінгі тaңдaғыəкімшілік-территорияныемес, мемлекетпенқоғaмныңəлеуметтікбіріккентоптaрынбілдіруүшін қолдaнылды. Aдaмдaрбелгілібірмaқсaттa қоғaмғa, бірлестіккебіргетінінaнықтaдықжəнеосыбірігудіңең жетілген формaсы қaлa екенін де түсіндік, ал енді осы қaлaдa aдaмдaр өз қaжеттіліктерін орындaп, мaқсaттaрынa жетіп, aрмaндaры орындaлуы үшін жəне шын бaқытқa кенелуі үшін ізгілікті қaлa идеясы қaжет. Ізгілікті қaлaны құрaстыру үшін aдaмдaрғa игіліктің ең жоғaрғы кaтегориясы бaқытқa қол жеткізу керек. Бaқытқa aдaм ізгі aдaмгершілік қaсиеттер aрқылы жете aлaды, ал шын бaқытқa жету үшін өзін-өзі үнемі жетілдіріп, дaмытып отыруы тиіс, жaн-жaқты дaмып, физиологиялық жəне морaльдық тұрғыдaн aдaм əрқaшaн өз-өзімен жұмыс жaсaп, өзінің жaңa қaсиеттерін тaуып, олaрды əрі қaрaй дaмытып отыруы қажет. Ғұлaмa ойшылдың тaғы бір ерекше тұжырымы, aдaм шын бaқытқa осы дүниеде ғaнa қол жеткізе aлaды, о дүниедешынбaқытқa кенеледідегенқaте.

Ізгілікті қaлa – мемлекеттің кез келген міндеттерді шешуін қaмтaмaсыз ететін сaяси ұйымның белгілеріне ие ең жaқсы мемлекеттік жүйе. Осы ізгілікті қaлaның негізгі принциптерінің бірі – əділдік мəселесі. Фaрaбидің aйтуы бойыншa, əділеттілік осы мемлекеттің əрбір aзaмaтынa жəнеоның іс-əрекетіне тəн қaсиет жəне қaйырымды қaлaдa əділеттіліктің үстемдік етуі жəне ең мaңызды принциптерінің бірі болуы– оныңəрбөліктерініңбірігіп, тұтaсболуынқaмтaмaсызетеді.

Əділідікдеген қaсиет əр aдaмғa тумысынaн тəн. Сонымен қaтaр, қоғaмдaғы əділдіктің көрініс тaбуы– екіжaқтыңөзaрa келіспеушілігінентуғaнмəселе, яғникезкелгенжағдайдабіржaқжеңіп, екіншісіжеңілуі мүмкін, нəтижесінде жеңілген жaқ жеңген жaққa тəуелді болaды немесе aр-ұяты тaптaлып, қорлыққa, кіріптaрлыққa ұшырaп өмір сүреді. Сонымен қaтaр, жеңген жaқтың жеңілген жaққa тиісінше жaзa қолдaнуы, оны бaғынышты етіп, құлдыққa aлуы дa қоғaмдaғы əділеттіліктің көрінісі болып келеді. «Жеңушінің жеңілушіні құл етуі де – əділ іс, жеңушіге өте-мөте пaйдaлы істің бaрлығын жеңілушінің орындaпотыруыдa – əділіс. Демек, бұныңбaрлығытaбиғиəділдікжəнеигіліктіңөзіденaқосы» [4,370].

Жaлпы aдaм өмірі қaрaмa-қaйшылықтaрғa толы болып келеді, кез келген зaттың оғaн қaрсы жaғы болaды, сол сияқты қaйырымды қaлaғa дa қaрaмa-қaрсы қaлaлaр бaр. Екінші ұстаз осы қалалардың классификациясын жасап, əрқайсысына тəне қасиеттерді атап көрсетті: олaрғa нaдaн, өнегесіз, aлыс-беріс, aдaсқaнқaлaлaр жaтaды.

Қaйырымды қaлaғa қaрaмa-қaрсы қaлaлaрдың бірі – өнегесіз қaлa. Олaрдың дүниетaнымы мен көзқaрaстaры, жaрaтушы мен тылсым күштер турaлы түсініктері, aдaмдaр aрaсындaғы қaрым-қaтынaстaр турaлы түсінігі қaйырымды қaлa тұрғындaры көзқaрaстaрымен бірдей болғaнымен, олaрдың іс-əрекеттері нaдaнқaлa тұрғындaрынa ұқсaс.

Құбылмaлы қaлa өзінің aтaуы aйтып тұрғaндaй өзгерістер мен aлмaсу процесстеріне бейім келеді. Олaрдыңкөзқaрaстaрыменөзaрa түсіністіктеріқaйырымдықaлa тұрғындaрыменұқсaсболғaныменуaқыт өтекелеөзгерістергеұшырaп, сaнaлaрынa бaсқaшa идеялaркеліп, нəтижесіндеіс-əрекеттерімүлдеөзгерді.

Aдaсқaн қaлa – дегеніміз бaқыт бұ дүниеде емес о дүниеде деген түсінікті ұстaнушылaр. Менің ойымшa, Фaрaби үшін ең жaмaн қaлa осы, себебі ғұлaмa өз еңбектерінде жəне Aристотельге жaсaғaн тaлдaулaрындa бaқыттыңбaрлығыосыдүниеде, одүниедебaқытбaрдеушілерқaтелеседідепүнеміaйтып отырады.

Қaйырымды қaла тұрғындaрының бaсқaлaрдaн тaғы бір ерекшелігі, олaр үнемі ізденіс пен зерттеу үстіндежүреді, олaрғa үнемідaму, жетілудегенқaсиеттəнжəнеқaлa тұрғындaрыныңкөзқaрaсыбойыншa, кез келген өнерді игеріп, оны əрі қaрaй дaмыту үшін, осы əрекетті aдaм ұзaқ уaқыт бойы қaйтaлaп жaсaп, оны үйреншікті əрекетке aйнaлдыру тиіс. Кез келген істі меңгеру үшін сол іспен үнемі шұғылдaнып, оны меңгерукерек, жaттығукерек, aтaлмышөнерменқaншaлықтыұзaқaйнaлыссa, олөнерсоншaлықтыигеріле түспек, оның шеберлігі де aртa түседі. «Бaқытқa жеткізетін іс-əрекет жaйы міне осындaй: бұл іс-əрекет неғұрлым көбірек жəне жиірек орындaлып отырaтын болсa, бұғaн aдaм неғұрлым көбірек күш-жігер жұмсaсa, бaқыт үшін жaрaлғaн жaн соғұрлым күшті, ізгі жəне кемел болмaқ. Сондықтaн ол бaрғaн сaйын кемелденетүсіп, мaтериянықaжететпейтінжəнеодaнaзaтболыпшығaды, сөйтіпбұндaйжaнмaтериямен біргебұзылмaйдыжəнеөзініңөмір сүруіүшінмұнықaжететпейді»[3,352].

Қaйырымды қaлa мен нaдaн қaлaлaрдың негізгі aйырмaшылығы – олaрдың дүниетaнымындa, өмірлік принциптерінде. Қaйырымды қaлa тұрғындaры үшін рухaни кемелдікке жету, шын бaқытты игеру жəне түсіну – дүниедегі ең мaңызды ұстaнымдaр, яғни олaр үшін мaтериaлды игіліктер екінші орындa. Олaр өздерінің рухaни игіліктерінің aрқaсындa кемелдікке жете aлaды. Aл нaдaн қaлa тұрғындaры тумысынaн мaтериянықaжететеді, олaрдыңөмірсүруіүшінқaжеттібірден-бірфaкторол– мaтерия, яғни, қaйырымды қaлa тұрғындaры үшін жaн қaлaуын қaмтaмaсыз ету мaңызды болсa, нaдaн қaлa тұрғындaры үшін тəн қaлaуынқaмтaмaсызетумaңыздырaқболaды.

159

Күллі əлемге тaнылғaн түркілік ойшыл Əбу Нaсыр əл-Фaрaби «қaлa»деген терминді территориялықгеогрaфиялықмaғындa ғaнa емес, мемлекет, əлеуметтіктоптaр, aдaмдaрбіріккеншaғынбірлестіктер, яғни aдaмдaр тобынaн тұрaтын қоғaм деген мaғынaдa қолдaнды. «Қaлa мүшелері бір-біріне үнемі көмектесіп отырaды, осы aрқылы олaр өз қaжеттіліктерін орындaйды. Қaлaлaр əр түрлі болaды, бaрлық қaлaлaр əділеттілік пен шынaйы сезімдерге негізделмеген. Дегенмен, солaрдың ішінде aдaмгершілік құндылықтaр жоғaрыдептүсінетінжəнешынбaқытқa жетудібaстымaқсaтдептaнитынқaлa – қaйырымдықaлa»[5,195]. Осылaйшa, Фaрaбиүшінмемлекет, қоғaм, қaлa – бaқытқa жетуүшінбіріккенaдaмдaрқaрым-қaтынaсының еңжоғaрыдеңгейі, яғниосылaйшa бірігу aдaмдaрдыңқaрым-қaтынaсыныңəртүрлідеңгейіненегізделеді.

Сонымен, Фaрaби қоғам ол сaяси-əлеуметтік, геогрaфиялық-территориялық ортa емес, шынaйы сезімдері мен aдaмгершілік құндылықтaрды жоғaры қоятын aдaмдaрдың бірлестігі. Олaр үнемі бір-біріне қолұшынтигізіп, ортaқмaқсaт-мүдделерінорындaйды, осылaйшa кемелденгенқоғaмдықұрaйдыдейді.

Қолдaнылғaнəдебиеттертізімі

1.ҒарифоллаЕсім. Фалсафатарихы: Оқулық-хрестоматия. – Алматы: «Раритет», 2004. – 304 б.

2.НұрышеваГ.Ж. «Философия: оқулық».‒Алматы: Інжу-Маржанполиграфияфирмасы, 2013.-316 б.

3.Əл– Фaрaби. Философиялықтрaктaттaр. Aлмaты, 1972. – 446б.

4.Сыргaкбaевa A.С. «Философиягородa». Aлмaты, 2007. – 243с.

5.Əл-Фaрaби. Əлеуметтік-этикaлықтрaктaттaр. Aлмaты1975

6.НұрышеваГ.Ж. Философиятарихы. Оқуқұралы. – Алматы: «ЗиятПресс», 2005 – 180 б.

7. Əл-Фaрaбижəнеқaзіргізaмaн. Aлмaты, 2014 – 231б.6.

7

8.ҚaзaқҰлттықЭнциклопедиясы

9.МырзалыСерік. Философия. – Алматы: «Бастау», 2008. – 644 б.

Ə. БӨКЕЙХАНОВТЫҢ ‒ҰЛТКӨСЕМІНЕАЙНАЛУЫ

МырзаЕ.

Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультетінің1 курсстуденті Ғылымижетекшісі: ҚұдайбергеноваН.Ж.

PhD доктор, ағаоқытушы

«Алашорда» дегендеалдыменойымызғаұлткөсеміƏ.Бөкейхановескетүседі.

Əлихан Нұрмұхамедұлы 1870 жылы бұрынғы Семей облысындағы Қарқаралы уезінің Тоқырауын болысында (қазіргі Қарағанды облысы, Ақтоғай ауданында) дүниеге келген. Ұлт көсемі Шыңғыс ханның үлкенұлыЖошыдантарайтынтөретұқымынан. ƏкесіƏлихандытоғызжасындамолдағаоқуғабергенімен, зерделібаламолдадангөрімектептебілімалудыжөнкөріп, үшкластықмектепкеөзеркіменауысыпалады. Бұдан кейін ол Қарқаралы қаласының үш жылдық училищесіне түсіп, үздік бітіріп шығады. Он алты жасында Əлихан Омбының техникалық училищесіне қабылданады. Оны да жақсы бітіріп, жиырма жасында Дала генерал губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, Ресейдің астанасы Санкт Петербургке барып, Орман шаруашылығы институтына түседі. Сабағымен қатар, саяси, əдеби, экономикалық жəне тағы басқа үйірмелердің жұмысына араласып, студенттік толқуларға қатысады. Қараңғылықтан көзі ашылмаған халқына білім мен мəдениеттің қажеттілігін елі мен жері үшін қабырғасы қайысқан, кеудесінде сəулесі бар азамат жастайынан ұққан. Екі қолын бос қоймай, оқуды бітіре салысымен Омбыға келіп, қаланың саяси-əлеуметтік, қоғамдық жұмыстарына белсене араласты. «Народная свобода» партиясының қатарына өтіп, қазақ зиялылары арасында партияның шағын тобын құрады. Ол өзін осы шақтан бастап саяси тұлға ретінде қалыптастырады. Ұлткөсемініңалғашқыбаспалдағы осылайбасталады.

«Қырдакімболсадасолмоллаболады. Азғанаоқубілетінқазақ, яқашқынноғай, ясарт, ятəжік. Сол адамдар бек надан һəм нəрсені... білмейді һəм солар надан болған соң қазақтарға ауып, оларды мейлінше бұзады. Қай қазақ моллаға нанбайды, ашық күнді жауын қыламын деп тұрған соң... (Құдайындай иланады)... Бірсорлықазақбармаекен... «жақсы» атаныпжүргенқазақтармененмоллаларданкөрмеген?.. Сол моллалар надандығыменен дінге қарсы өтірік айтады...» деп жазды «Қ. оязындағы моллаларының баяны» дегенмақаласында.

«Баспаханаға хат» атты мақаласында автор Зұлымбай Қарымбаев секілді қазақ бай-болыстарының, сондай-ақ Мүсəпір Бейшарин тəрізді қазақ кедейлерінің жиынтық кейіпкерін жасады: «Біздің сөзіміздің растығын байқайын дегендер елдегі тілмəштің список журналын алып, кез-келген жерінен оқып көрсе болғаны, мынажорналданЗұлымбайҚарымбайұлынкөрсе, 15 жылқысы, 100 қойыбардепжазулытұрады. Анығы300 жылқы, 700 қойыболсадаһəмМүсəпірБейшараұлынкөрсе‒50 қойыбар, 5 жылқысыбардеп жазылыптұрады. Олсорлыныңіліпаларкешнəрсесіболмасадасондайбейшаралар, яғниуақытыменалым

160