81

салаларын қамтиды. Ғалымның айтуы бойынша, қазіргі заман біртекті емес. Қазіргі заман əртүрлі шаруашылықжүйелерін, тұрмыссалтын, əртүрлідəстүрлердіжинақтағанəлемболыптабылады[2, 9].

А.Х. Қасымжанов зерттеулері тек бір сарынды ғана емес. Ұстаздың философияда тек əл – Фарабиді ғана қарастырмағаны бізге мəлім. Əрине, ұстаздың зерттеулерінің ішінде ойып тұрып орын алатыны əл – Фараби екені рас. Дегенмен, А.Х. Қасымжанов бұл салада көптеген зерттеулері бар. Атап айтар болсақ: «Ұлы дала өркениеті», «Əл – Фарабидің философиялық көзқарастары», «Ойлау мəдениеті», «Абай», «Ұлттық сана», «Əл – Фарабидің этикасы жайлы», «Рухани тамырлар», «Қазақ» т.б. Ұстаздың зерттеулерінің көпшілігі орыс тілінде жазылғанын айта кету керек. А.Х. Қасымжанов зерттеулері қазақстандықғылымныңдамуынасоныңішіндефилософияғаөшпесмұрақалдырған.

СократтыПлатонбаяндады десе, əл– Фарабиді А.Х. Қасымжановбаяндадыдер едіммен. Əбу Насыр əл – Фараби, əл – Ғазали, Ибн Сина, Ибн Рушд, Ибн Туфейль, Ибн Халдун Секілді көптеген ғұламалар ислам мəдениетінде де, тіпті əлем мəдениетінде де орындары ерекше. Бұл ғалымдардың əрқайсысының білімі мен данышпандығына таң қалмау мүмкім емес. Олардың баға жетпес мол мұралары ұрпақтан ұрпаққа жалғасып, əлі күнге дейін ғылымның əртүрлі саласында қолданылып келеді. Сондай ‒ ақ, жоғарыдаайтылғанфилософ‒ғалымдардыңшығармаларыБатысжəнеШығысфилософиясыныңкөптеген ағымдарыныңқалыптасуынанегізболаалады.

Біздің пікірімізше, «Екінші ұстаз» атанған əл – Фарабиді тек қана түркі халқының, мұсылман халқыныңфилософыемес, толығымендүниежүзіфилософыдепайтуғаболады.

Ол антикалық философияны терең біліп, өзінің философиясының ойларын жазған. Бірақ, ғұлама тек олардың айтқандарымен ғана шектеліп қойған жоқ. Мысалы, Аристотель мен Платон шығармаларында қамтылғанмəселелердіəл– Фарабизерттепталдаужасады. Əл– Фарабифилософиялықмəселелердісұрақ

– жауап ретінде түсіндіреді [3]. Оның философия əлеміне келуі туралы Ибн Аби Усайбиа өзінің «Филсофияныңпайдаболуытуралы» кітабындаүзіндікелтіреді. Аристотельқайтысболғаннанкейіноның мұрасын Александрияда он екі шəкірті жалғастырады. Оның соңғысы – Андроник. Август Клеопатраны жеңгенненкейінАристотельменоныңшəкірттеріжазғанеңбектіңкөшірмелерінəкелудібұйырады. Оның бір нұсқасы Александрияда қалдырылып, екіншісі Византияға əкелінеді. Христиан дінінің келуіне байланысты Аристотельдің логикаға аранлған шығармаларынан басқасын оқуға тиым салынады. Антиохияда бір ғалым Аристотельдің еңбектерінің түпнұсқасын сақтап қалады. Оны Хорраннан Жəне Мервтан шыққан екі адам жасырын зерттейді. Мервтан шыққан Ибрахим əл – Марузи мен Йуханна ибн Хайланоқиды. МарузияданАбу Башир Матта, алМаттаданəл– Фарабиалады[4, 19].

Əл-Фарабидің дүниегекөзқарасы– социология, этика, эстетикапроблемаларын біргеқамтитыніргелі жүйе. «Мемлекет қайраткерінің нақыл сөздері», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» деген трактатында əл-Фараби өз заманында сирек кездесетін пікірлер айтады. Əсіресе оның жер бетіндегі күллі адамзатқоғамдарыныңжиынтығыретіндегіұлықоғамдысуреттейтінгуманистікконцепциясытамаша.Өз заманының қоғамын осы еңбектерімен сипаттап, суреттеп берген екінші ұстаз. Ал, тоғызыншы, оныншы ғасырлардажазылғанеңбектері, қазіргітаңдабіздің қоғамүшінөзекті, маңыздыболыпотыр.

Əл-Фарабидің ой-пікірлеріндегі негізгі мəселе, – бұл адамның бақытқа жету мəселесі, əлемдік бүтінменбіргеүйлесімділіктеөмірсүребілу. Адамбақыты– абсолюттіқұндылық. Солсебептенолбарлық адамдар ұмтылатын шек болып табылады. Бірақ бақыттың мəнін ұғынушылық барлық халықтарда бірдей емес. Түрлі діндердің тіршілік кешуі осының куəсі бола алады. Адамдар бақытты болуы үшін, нағыз бақыттыңнеденқұралатындығынбілуітиіс, өйткені, дұрысемеспікірдің бағасыбұлжердеасамаңызды.

«Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы трактат» – əл-Фарабидің ең маңызды туындыларының бірі. Бұл шығарма Бағдад пен Дамаскіде (942) «Азаматтық саясат» деген атаумен жазылған еңбегінің негізінде 948 жылы Мысырда ойшылдың барлық көзқарастарын логикалық жүйелеу менқайтатолықтырылыпжазылды.Өзкезегіндефилософияныигеруүшінжақсымінезбенақылдыңкүші керек. Соңғысы ақыл өнері арқылы дамиды. «Адам ие болған игіліктердің бірінің өзіне тəн ерекшеліктері болса, басқаларының ерекшеліктері аз болады, барша игіліктердің ішінен адамның ақыл-ойы ең бастысы болып табылады, яғни, адам баласы ақыл-ойдың арқасында адам болды, бұл игілікті қолданатын адам ақылы болғандықтан, бұл өнер адам баласына ең қажеттілерін қолданады». Əл-Фараби жақсылықтарды ақылды жəне дианоэтикалық деп екіге бөледі. Екіншісіне – əділдік, қанағат, мырзалық, өжеттік жатса, біріншіге – ақылмандық, өз бетімен білім алу мен ақылдың өткірлігі жатады. Бұл екеуі де тумысынан жаратылмаған.«Адам жаратылысынан тігінші немесе жазушы болып туылмайтындығы секілді, əу бастан қайырымды немесе зұлым болып жаратылмайды» [5, 12]. Адамға əсем əрекеттерді жасау барсында пайда болған жетілген мінез керек. Адам баласына туылған сəттен бастап этикалық бейімділік беріледі.Қайырымды ерік арқылы жүзеге асыралатын əсем əрекет кездейсоқ болмайды, оны жүйелі түрде өмірдің ағысында əсем мінез қалыптастырады. Сол себептен əл-Фараби адамның «табиғатын» қалыптастырушы əдетке үлкен мағына береді. «Саяси қайраткерлер қала халықтарын қайырымдылыққа үйрете отырып оларды ізгі етеді»дейді. «Жақсы мінез» əрекетті анықтаушы өлшем болып табылады. Əл-

Фараби бойынша «ортаға» жету қиын болғандықтан, сыни ойлау негізінде біздің мінез-

171

құлқымыздақалыптасатын «шебер əдісті» ұсынады, бізөзіміздіңтабиғатымызға кереғар əрекеттерденбас тартуымызқажет. Яғни, сыниойлау бұл тұрғыдан алғанда өтемаңызды екенінбілгенімізжөн. Əл-Фараби əлемніңжүйелікқұрылымынтануғаұмтылады. Бастамасындабұлдəстүрлітүрде– Аллаболыптабылады. Ортасында – болмыстың иерархиясы болады. Адам – əлемді бағындырған жəне онда əрекет жасайтын индивид. Олғылымдардыигерубарысындаұстамдыжəнеберікболуғатиіс, өзтабиғатындаақиқаттыжəне оныңжақтаушыларынсүюікерек, өзнəпсісіндеқиқарлықтыжəнеөзімшілдіктіңтежепұстауықажет, тамақ пен сусында қызғаншақ болмауы керек, өз жаратылысында дирхем мен динар секілді асыл бұйымдарға деген ынтықтықты жек көруі тиіс. Ол абыройын үнемі сақтап, биязы көрегенді болуы тиіс, ізгілік пен əділдіккебағынуыжəнеүлкенақылдылыққаиеболсаотырып, зұлымдықпенəділетсіздіккебойалдырмауы керек».

Ғалымның «Бақыт жолын бағыттау» дейтін трактатында былай делінген: «Тек қана əсемдікке жетуді мақсұттұтқанөнерфилософиядепаталады, немесеоныңабсолютмəні– данышпандық» [6, 345].

Əл-Фарабидің сана алдындағы соншама бас июін, оптимистік танымға соншама бай екенін, оның адамзат басындағы қайғы мен қасіреттің түп тамыры шынайы бақытты түсінбеуден, соған деген меңіреуліктен туындайды деп тануы айқын айғақ болсакерек.Шынайы данышпандық пендешілікпен, зұлымдықпен сыйыспайды. Сананың жетістігіне бастайтын ғылым жолы сонымен бірге бақыт жолына да бағытсілтейді.

Əсемдіккедегенəл-Фарабидіңкөзқарасыоның«Поэзияөнерініңқағидасытуралы» дегентрактатынан айқын көрінеді.Поэтикалық шығармашылық ғалымның пікірі бойынша, ойлау қабілетімен пара пар. Сондықтанда Аристотельдей емес, поэтиканылогикалық ғылымның қатарынаенгізеді. Сонымен біргеол адамəрекетінеəсеретудекөркемшығарманыңтеориялықбілімненəлдеқайдақұдіреттіекенінайтакетеді.

Əл-Фараби музыканы поэзиямен туыстас деп санайды. Музыка адам даусына еліктеуден шыққан. Музыка өнері əл-Фарабидің «Музыканың үлкен кітабы» атты шығармасында жан-жақты, толық зерттелген.«Музыканың үлкен кітабы» əл-Фарабидің сондай ұлағатты шығармасы. Ол ғалымның бүкіл ғұмырының мəуелі жемісі. Ол – танымның теориясы мен эстетиканың, психология мен анатомияның, акустикаменматематиканың, сондай-ақаспабтарқұрылысыныңбүкілпроблемаларынқамтитынжиынтық шығарма.ХІІ ғасырдың кейбір авторларының пікірі бойынша Аристотель «Бірінші ұстаз» деген атаққа логика ғылымдарын жасағаны үшін ие болса, əл-Фарабиге «Екінші ұстаз» деген құрметті ат музыка теориясын қалыптастырғаны үшін берілген. Əл-Фараби өз алдына музыканың ұңғыл-шұңғылына дейін толық та тиянақты зерттеу жүргізуді мақсат қып қойған. Ол мақсатына жеткен. Алғаш рет музыканың жүйесінжасаған. Оғандейінкейбіржекеленгенболжаулар, мəселен, дыбыстыңүйлесіміменпропорциясы туралытұжырымдарболған-ды, бірақəл-Фарабимузыкатеориясынқалыптастырып, оныңтарихынжасап, жаңағылым– музыкағылымынажолдамаберді.Эрланженіңсөзінескетүсірекетейік: «Фарабидіңмузыка теориясының ережелерінің толықтығы сондай, оларды кез келген музыкаға тегіс қолдана беруге болады». Кейінгі ғасырларда өмір сүрген көптеген авторлардың шығармаларында ұлы ғалымның осы кітабынан алынған музыканы анықтау, дыбыс теориясы мен интервал жайлы түсініктер көптеп кездеседі. «Музыканың үлкен кітабы» ХV ғасырда Европа жұртшылығына тарап музыка теориясының дамуына үлкенықпалжасады.Фарабикомпозиторлыққабілетпенкүйшілікжəнеəншілікшеберліктіңарасынашып көрсетеді. Ұстаздың ойынша əн, əуен тудыру қабілеті орындаушылық қабілетінен əлдеқайда артық, əлдеқайда қиын. Сезімталдық дүниесінің білімін молайтатын адам ақыл-ойының «белгісізді тапқыш» құдіретінеəл-Фарабиерекшемəнберіп, атапкөрсетеді.Əлдебірқұбылыстыңмəнінұғынуүшінтəжірибеге сүйену қажеттігін əл-Фараби қатты ұстанған. Ол «тəжірибе» мен «эмпиризм» ұғымдарын ажырата талдайды. Фарабише, эмпиризм – сезім түйсіктерінің жалаң жиынтығы ғана болса, тəжірибе сананың белсенділігін қамтиды.Теория мен практика бірін-бірі толықтырып барып, музыка ілімін құрайды дейді ғалым. Бұлжердеұстаздыңтілгетиекетіпотырғанпрактикасыныңолкезеңдеоншадамиқоймағанынеске алуымызқажет. Музыказерттеушісініңкомпозитор немесеорындаушыболуышарт емес.

Əл-Фарабидің музыка теориясы мен практикасын терең зерттегені соншалық, ол жаңадан музыка аспабын жасап шығарды. Оны əркім əртүрлі атайды. Біреулер «кануч» дейді, екіншілері «кипчаги», үшіншілері «уд» депатайды.

Адам психикасына əсеріне байланысты əл-Фараби музыканы үш түрге бөледі: оның біріншісі, жан дүниеңді рахат сезімге шомдырады, екіншісі, құмарлық сезім тудырады, ал үшіншісі, қиялыңды жетелейді[7]. Сондықтан да майдақоңыр сезімге шомдыратын əуенді демалыс сəтінде тыңдасаң, жаның жадырап, жай табады. Ал кеудеңде құштарлық пен құмарлық оятатын музыка шабытты шағыңа сəйкес келсе, сондайбір ыстық жалын лепкетолы күй-халге душар етеді. Қиялыңдықозғайтын əуен өлеңоқыған кезіңде сөздің сиқыр күшін еселеп, шешендік өнердің қасиетін құдіреттендіре түседі. Адам даусы шығаратынмузыканыФарабиеңəсем, еңəсерлідептаниды.

Əбу Насыр əл-Фарабидің сұлулық пен ізгілік жайлы ойлары өміршең мағынаға толы. Қазақстанда осындай ғұламаның шығарамалары мен ойлы пікірлерін аударылып, кеңінен зерттелуіне философ – ғалымымызА.Х. Қасымжановтыңқосқанүлесізор. Олəл– Фарабидіасажоғарыбағалады. Əл– Фарабиді

172

зерттеуде А.Х. Қасымжанов оны энциклопедист жəне рационалист ретінде қарастырады. Ол «Əл ‒ Фараби» деген еңбегінде əл – Фарабидің болмыс концепциясы, ақыл мен ашылу, таным теориясы мен ғылымметодологиясына, логикасына, саясатғылымына, этикасынатоқталыпөткен. Əл– Фарабиеңбегінде логикалық – гнесеологиялық зерттеулер бірінші орын алады: ол философия, əлеуметтану, музыка теориясы, математика, медицина, астрономияға байланысты мəселелерді қарағанда тоқталады. Əл – Фараби классификациясының логика бөлімінде Аристотельге сүйенеді. Ол логикада диалектика, софистика, риторикажəнепоэтикамəселелерінерекшеатапкөрстетеді[8, 15].

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі

1.ҚасымжановА.Х. Диалектиканыңзаңдарыменкатегориялары. – Алматы, 1966. – 113 б.

2.Əл-Фарабидіңфилософиялықкөзқарастары (кіріспемақаладанүзінді). Əл-Фараби Философиялық трактаттар. – Алматы: Ғылым, 1973 (Б.М. Кедров, Ш.Е. Есеновпенавторлықбірліктежазылған).

3.КасымжановА.Х. «Абу Насраль‒Фараби». А., 1997. Стр19.

4.Аль-Фараби. Научноетворчество. – Сборникстатей. М., 1975. 12-бет.

5.Аль-Фараби. Социально-этическиетрактаты. Алма-Ата, 1973. 345-бет.

6.«Жұлдыз» 1975 жыл, №9.

7.АлтаевЖ.А. «А.Х. Қасымжановтыңөміріменшығармашылыққызметі» // Адамныңөзін– өзіруханианықтауыжəнеқоғам: біріншіҚасымжановоқулары. А, 2003. 15 б.

АДАМИКАПИТАЛ– РУХАНИЖАҢҒЫРУНЕГІЗІ: ФИЛОСОФИЯЛЫҚТАЛДАУ

СейдалиеваМадина

Əл-ФарабиатындағыҚазақҰлттықуниверситеті Философияжəнесаясаттануфакультеті Ғылымижетекшісі: филос.ғ.к., доцентРамазановаА.Х.

Рухани жаңғыру – адам баласының оның ішкі əлемінің жаңаруы, сана-сезімі, жаңа өзгерісті қабылдай білуі. Ұлттық жаңғыру деген ұғымның өзі ұлттық сананың кемелденуін білдіреді. Оның екі қыры бар. Біріншіден, ұлттықсана-сезімніңкөкжиегінкеңейту. Екіншіден, ұлттықболмыстыңөзегінсақтайотырып, оныңбірқатар сипаттарынөзгерту.

Ұлттықсалт-дəстүрлеріміз, тілімізбенмузыкамыз, əдебиетіміз, жоралғыларымыз, бірсөзбенайтқанда ұлттық рухымыз бойымызда мəңгі қалуға тиіс.Абайдың даналығы, Əуезовтің ғұламалығы, Жамбылдың жырлары мен Құрманғазының күй¬лері, ғасырлар қойнауынан жеткен бабалар үні – бұлар біздің рухани мəдениетіміздің бір парасы ғана. Ғаламданудың жаһандық жүйесіне еніп, ХХІ ғасырдың талаптарына дағдыланудың қамына кірісу сапалы табыстың кілті екенін атап айтты. Ұлан ғайыр қазыналарымызды қалпынша қолданып, қорғау, бір мақсатпен межелеген межеге жету арқылы түрлі саяси радикалды идеалогияларға тосқауыл болудың бағдарын ұсынды. Ұлттық бірегейлікті сақтау. Елбасымыз үшінші қағидасында ұлттық код, яғни халқымызға тəн салт-санамыз, асыл мəдениетіміз бұлардың барлығы бойымызда жалындап, үні шырқалып тұруын баса айтты, сонда ғана алға басулар болатының ескертті. Білімнің салтанат құруы. Қазіргі таңда білім бағдарламаларының елімізге ұтымды үлес қосып келе жатқанынайтакеліп, табыстізгіні– білімдіболашақжастардыңқолындаекенінебасаназар аударды.

Қазақстанның революциялық емес, эволюциялық дамуы. ХХ ғасыр қасіреттерін қаперімізге сақтап, одансабақалужəнедедүрбелеңтуғызуэкономикалықкүйреугеалыпкелетінінқазіргікездеболыпжатқан əлемдіктолқыныстардымысалғакелтірді. Ревалюциялықөзгерісемес, эволюциялықжаңаруалыпкелуіміз керек екеніне ой қортты. Қорыта айтқанда, бұл елбасымыздың ұтымды қағидасы, халқына деген үндеу өсиеті деп білемін. Ішкі руханиятымыз арқылы, сыртқы өзгерістерді жақсы жағынан қабылдап, жаңғырудыңдаңғылжолынатүсугекөшбасшымызболашақмынабізгедаражолкөрсетті. Олсоқпақтардан қалай өту керектігін айтып, бағыт бағдар берді. Сіз бен бізден тұратын қоғам неғұрлым рухани жағынан түлеп, оның ішкі мазмұны жаңғыртылып отырса, жаңғырту үдерісінен де соғұрлым жеңіл өтуге болады. Тарихқа көз жүгіртсек, əлемде модернизациялауды сəтті өткізген бірқатар елдерді көруге болады. Атап айтқанда, Батыс Еуропадан – Ұлыбритания, Франция, Германия, Шығыс Азиядан – Жапония, Оңтүстік Корея, Сингапур, Малайзия даму жолындағы биік шыңдарға, алдымен өздерінің рухани-мəдени мұрасын жаңғырту арқылы жеткен. Басқаша айтқанда дəстүрлі мəдениеті мен тамыры терең тарихи тəжірибені басшылыққа алған. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші, жалпы, модернизациялауға ұлт бо¬лып ұйысқанжағдайда жəне ел болып күшбіріктіргендеғана қол жеткізугеболады, тексол кезде ғана əлемнің алпауытелдеріменқатарласааламыз.

Мемлекет басшысы Н.Ə.Назарбаевтың аталған мақаласында көте¬рілген тағы бір маңызды мəселе – ұлттық бірегейлік, руханият, дəстүрлі мəдениетімізді сақтау. Сонымен қатар, меритократиялық басқарудың (лайықтылар билігі) маңыз¬дылығына, қоғамның дамуына өзіндік үлес қосқан адамдар

173

еңбегінің əділ бағалануына назар аударады. Тех¬нологиялық революциялар заманауи кəсіби мамандарды даярлауды қажет етеді, сол себепті жалпыға білім беру əмбебап болуы шарт. Н.Ə.Назарбаевтың мақаласындағы «Таяу жылдардағы міндеттер» атты екінші бөлімінде қазақ тілінің біртіндеп латын əліпбиіне көшірілетіні де айтылған. Бұл ойын Президентіміз 2012 жылғы «Қазақстан-2050» Стратегиясында айт¬қан болатын.[1] Содан бергі уақытта латынға көшу көпшіліктің назарында. Біздің ойымызша, қазақ əліпбиінің латынға көшірілуі ұлттық сананы жаң¬ғырту жолында қоғамға пайдасын тигізбесе, ешқандай кедергі келтірмейді. Бұл бір адамның ғана ойынан шыққан қисынсыз дүние емес, əлемдік көштен қалмаудың зор мүмкіндігі деп есептейміз. Біздің рухани жаңаруымыздың бір саты¬сы іспеттес, латын əліпбиіне көшу арқылы тарихи тамырларымызға қан жүгір¬теміз. Адам санасы, жан дүниесі – аса күрделі құбылыс. Оны өзгерту əкім¬ші¬лік əдістермен, күштеумен, басқа¬дай бір төтенше амалдармен жүзеге аспайды. Адамзаттың ақылманы К.Маркс «Бар¬лық қамалдардың ішіндегі ең алынбайтыны– адамныңбассүйегі» −дегенойымəселеніңтымкүрделілігіменкөпқырлылығынмеңзесекерек. Сондықтан жаңғыру қай бағытта жүрсе де оның бел ортасында адам, оның санасы, мінезі, ойы, білімі, еңбегі, іс-əрекеті тұрады. Елбасы мақаласы осындай əртүрлі мəселелер төңірегінде байыппен ойлануды, саралауды қажет етеді. Əңгіме бұл жерде адам, адам факторы, оның санасы, дүниетанымы, ар¬маны, тағлымы, тəрбиесі, білімі, мінез қылықтары мен кемшіліктері, тəр¬биесіндегі, өмірдегі практикалық ісін¬дегі, еңбегіндегі кінəраттар туралы болып отыр. Біз Финляндия, Сингапур, Қытай, Оңтүстік Корея, Жапония, Канада, ЖаңаЗеландиясекілдіұлттықерекшеліктерменмəдениетті, анатілінсақтапдамытуды, рухани бай адам тəрбиелеуді бірінші кезекке шығарған елдерді өнеге тұтуымыз керек. Олардың басты мақсаты‒ адамтəрбиесі, адамғадегенқамқорлық.

Жапония ‒ өзінің бүкіл тарихы бойына жас ұрпақты тəрбиелеуге зор көңіл бөлген ел. ХІХ ғасырда жария болған «Білім берудің ұлы ұстанымдары» атты жарлықта: «Адамдар алдымен өзінде руханилықты тəрбиелеп, адамгершілік қағидаларын ұстануы керек, содан кейін өздерінің қабілетіне сəйкес əртүрлі пəндерді игеруіне болады» деп, атап көрсетілген.Осы күнге дейін жапондықтар осы қағидатты ұстанады. Жапон мектебі жапондардың ұлттық рухын таратады, өз тəрбиеленушілеріне адамгершіліктің сəйкес нормаларынқалыптастырады, олардыңбойындаұлттықмінезерекшеліктерінегіп, дамытады.

Ұлттық құндылық белгілі бір бағытты, мақсатты, жүйелі ұлттық көзқарасты, мінез-құлықтағы адамдық тəртіп пен рухани дағдыны қалыптастыратын жүйе. Олай болса, ұрпақ тəрбиесіндегі құндылықтар негізгі ізгілікті, ақылды адамгершілік, парасаттылық, имандылық мідеттерін ажырата біліп өзіне таңдау жасауы. Халықта «Балаңды өз тəрбиеңмен тəрбиелеме, өз ұлтыңның тəрбиесімен тəрбиеле» деген мақал бар. Жас ұрпаққа тəрбие мен білім беру саласында халықтық педагогиканы енгізе отырып, қазақ халқының салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын, мінез-құлық мəдениетін меңгеруде оқушылардың бойына ұлттықимандылық, адамгершілік, сыпайылыққасиеттерінқалыптастыру. Ұлттықтəрбиебіздіңұрпақтанұрпаққа жеткізетінасыл қазынамыз. Ол болашақболашақ ұрпақты өмір сүруге тəрбиелейтін үлкен тəрбие кітабы. Ал тəрбие тамыры тереңде-халық қазынасында ,оның қадір қасиеті мен бітім‒ болмысында. Бұл қазына ұлттық құндылықтар арқылы бала бойына сіңетіні даусыз. Ұлттық құндылықтар дегеніміз не? Қарапайым тілмен айтқанда, ұлттық құндылықтар белгілі бір ұлтқа ұлт азаматына тəн зат , адами қадірқасиет, яғни ғасырлар бойы жинақтаған ұлттық рухани жəне материялдық құндылықтар. Ол-тəрбие мен оқытуға бағытталған мұрағаттар. Оларға меймандостық, кісілік, сыйластық, имандылық, кішіпейілділік, салауаттылық, қайырымдылық, ізгілік, еркіндік, өнерпаздық, сыпайылық, мəдениеттілік, шығармашылық, рухани байлық, махаббат сынды қасиеттер жатады.Кез-келген ұлттың сипаты бес қағидаға келіп тіреледі. Біріншісі –тілі, екіншісі –діні, үшіншісі-дəстүрі, төртіншісі – тарихы, бесінші-атамекені. Құндылықтар – шынайы ғана болады, ол адамға тəуелді емес,дей тұрғанмен ол ең алдымен адам санасында орын алады.Құндылықтардысезімарқылықабылдап, алсанаарқылытүсінугеболады, соныңнəтижесіндетұлға құндылықты игереді,соған сай əрекет етеді. Өз ұлтын қадірлеп, қастерлеген, ұлт қадірін білген азаматтың бірі Ж.Аймауытов: «Мен халыққа кіндігіммен байланып қалғанмын. Оны үзе алмаймын. Үзу қолымнан келмейді» дейді. Сырым Датұлы: «Мен ағайынды екеумін: бірі ‒ өзім, екіншісі – халқым»-дейді. Қазақ халқының осындай дəріптеуге, қастерлеуге, дамытуға тұрарлық ұлттық рухани материялдық құндылықтары туралы ұлағатты, құнды ойларын халық игілігіне келешек ұрпақты ел жұртқа ие болатын азаматтардытəрбиелеугенегеқолданбасқа? Қазақхалқыбаланыжамандықтанжиреніп, жақсылықтыжаны тілеп тұратынқұлықты болуын,сұлу сөз сйқырлы ұн.əдемі өң мен түрлі лəззат ала білетін, һəм байсалды ,ойламдышымыр болып өсуінұлт тəрбиесінің негізгі қағидасы етіп ұстаған. Ұрпақ тəрбиесіне кешігу дегеніміз мертігумен бірдей.Тəрбие бала тумай тұрып, дүниеге келмей тұрып берілуі тиіс. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев:-Болашақ ұрпағымызды тəрбиелегенде ,оларға жастайынанимандылық пен ұллттық қасиеттерді сіңіре білсек,сонда ғана біз ұлттық рухы дамыған, Отанының гүлденуіне үлес қоса алатын азамат өсіре аламыз деген болатын-деген болатын. [2] Сондықтан қатардағы пендені нағыз толық қанды тұлғағаайналдыруүшінұллттыққұрдылықтарарқылытəрбиеберудіңмаңызызор.

174

Пайдаланылғанəдебиеттертізімі:

1.https://egemen.kz/article/sana-zhanhghyrsa-qogham-zhanharady

2.http://kazgazeta.kz/?p=64254

3.http://www.akorda.kz/kz/events/akorda_news/press_conferences/memleket-basshysynyn-bolashakka-bagdar-ruhani-zhangyru-atty-

makalasy

ОРТАҒАСЫРЛЫҚ ЕУРОПАТАРИХЫНДАҒЫ«РУХАНИЖАҢҒЫРУ» ИДЕЯСЫНЫҢФИЛОСОФИЯЛЫҚНЕГІЗДЕРІ

ТəуірбайА.Ə.

Ғылымижетекшісі: ШойынбаеваҒ.А Л.Н.ГумилеватындағыЕуразияұлттықуниверситеті

XIV ғасырдың аяғында Батыс Еуропаның экономикалық, əлеуметтік жəне рухани өміріндегі бірқатар түбегейліөзгерістер орыналды. Ғасырлар тоғысы Ренессанс деп аталатын жаңа дəуірдің басталуына негіз болды. Жаңғыру немесе Ренессанс (фр. Renaissance, итал. Rinascimento; re/ri -ден ‒ «қайтадан» немесе «қайта» и nasci ‒ «туылған») атты тарихи кезең Еуропадағы Орта ғасырлық мəдениеттің күйреуі нəтижесінде пайда болған тарихи кезең болатын. Ренессанс дəуірінің хронологиялық шеңбері XIV ғасырдың жетпісінші жылдары мен XVI ғасыр, кейбір деректерде XVII ғ. алғашқы он жылдығына дейін созылды деген ақпарат бар (Англия жəне Испания) [1, 421б]. Қайта жаңғыру дəуірінің ең басты ерекшеліктері – орта ғасырлық діни теоцентристтік түсініктерден зайырлы-адами дүниені қабылдау процесіне көшуі. Ренессанс дəуірінде адам болмысы мен адами гуманизмнің рөлі ерекше болды. Дүниені тануға бағытталған түсініктер нақты ғылымға негізделді. Сонау грек қоғамындағы адам болмысын зерттеудегі антропоцентристік идеялар өз дəрежесінде қоғам санасында бағалана бастады. Жаңғырудың негізгібастамасыұмытқалғангрекмəдениетіменантикалықөркениетнегізіндежүзегеасты.

ҚайтажаңғырудəуірініңпайдаболуыныңнегізгіалғышарттарыОртағасырлықЕуропадаұмытқалған грек мəдениетінің аса бай ғылыми еңбектері мен мəдени мұрасының Византия империясының құлауы нəтижесіндеЕуропағақашқанВизантияғалымдарыныңқұндығылымиеңбектерменкөнегрекмəдениетін Еуропаға əкелуі болып табылды. Орта ғасырдағы схоластикалық мектептер мен католик шіркеуінің үстемдігі дəуірінде ұмыт қалған дүниенің бастамасын зерттеуге бағытталған антикалық еңбектердің еуропағақайтаоралуықайтажаңғырудəуірініңбастау алуынанегізболды.

Қайта жаңғыру немесе Ренессанс Еуропалық мəдениеттегі шіркеу саясатының үстемдік етуін жеңу жəне де адам болмысының тəуелсіздігі мен жоғарғы гуманизмдік, антропоцентристік түсінікті насихаттайды. Адамойыменсанасыныңозықүлгісінің, ұмытқалғанмəдениетпенғылымидамудыңқайта жаңғыруыныңозықкөрінісі.

«Жаңғыру» терминіеңалғашиталиянгуманистіДжорджоВазаридіңеңбектеріндекездеседі. Заманауи қолданыстүсінігіндегітерминретіндеXIX ғасырдафранцузтарихшысыЖюлемМишлеенгізгенболатын. Бүгінгі таңда «жаңғыру» термині мəдени гүлденудің метафралық дербез символы ретінде дəріптеледі

[2,304б].

Ренессанс дəуірі адамзат өркениеті тарихында ерекше орынға ие кезең болып табылады. Ренессанс дəуірі бізге барша адамзаттың керемет ойшылдары мен ғалым ғұламаларын дүниеге əкелді. Олардың арасында Николай Кузанский, Леонардо Бруни, Марсилио Фичино, Галилео Галилей, Николай Коперник, Джордано Бруно, Джованни Пико делла Мирандола, Лоренцо Валла, Джаноццо Манетти, Пьетро Помпонацци, Жан Боден, Мишель Монтень, Томас Мор, Эразм Роттердамский, Мартин Лютер, Томмазо Кампанелла, Никколо Макиавелли. италияндық суретші, ойшылдар Леонардо да Винчи (1452-1519), Микеланджело Буонарроти(1475-1564), Рафаэль Сантилердің (1483-1520) [2,384б] еңбектері əлемдік өркениеттіңбағажетпесқұндылықтарыболыпесептелінеді.

Қоғамдағы рухани өмірдің өзгеруі мен жаңа модельдің пайда болу процесі (антикалық мəдениетке қайта оралу бастамасы) ең алғаш Флоренцияда пайда болды. Италия территориясындағы қаламемлекеттердің пайда болуы феодалдық қатынастарға көп араласа бермейтін адамдар сословиелерін (саудагерлер, қолөнершілер, банкирлер) қалыптастырды. Бұл қоғамдағы өзгерістер тікелей гуманизмнің пайдаболуыменқоғамдық-философиялыққозғалыстардыңшығуынасебепкерлікетті. Солзамандағықала мемлекеттердешіркеутүсініктерінебағынбайтынзайырлығылымиорталықтарменөнерордаларыашыла бастады. Қайта жаңғыру дəуіріндегі гуманистік философия антифеодалдық, антитеологиялық, антисхоластикалық түсініктерге негізделді. Ренессанс дəуіріндегі философиялық көзқарастың мақсаты – адам кемелдігінің, табиғаттың, руханилық пен материалдық түсініктердің гармониялық үйлесімділікте екендігін жəне жоғарғы идеяға қарама-қайшы еместігін түсіндіру болатын. Адам ‒ жан мен тəннің,

руханилық пен материалдылық бастамалардың үйлесімділігінің жемісі. Адам өз табиғатына кереғар

175

қарама-қарсыемес, керісінше, олөзөмірініңбастыбағытыменмиссиясынаұмтылуадамөмірініңбасты мəніболды. Құдайадамдыжаратқантворчествалықбастамаретіндеқарастырылды[3,97б]. Гуманизм

‒ адамның осы дүниедегі өмірін орта ғасырлық күнəһар, күнəға батушы жəне де сол күнəдан құтылушы бейнесінен, «жабайылық» пен «варварлықтан» құтылушы, шынайы адам бейнесіне жетуші жол екендігін білдірді. «Ортағасырантикалықкезеңге«беделдітұлға»(авторитет) бейнесіндеқараса, ҚайтаЖаңғыру антикағаөзініңидеалыбейнесіндеқарайбілді. Беделдісыйлайтынболсақ, идеалғатаңданамызжəнеоған тұшынамыз(восхищение)»[4,34б].

Қайта жаңғыру дəуіріндегі гуманизм идеясының басты авторы Флоренциядан шыққан, шешендіктің құндылығын түсіну мен адам құндылықтарының əлеуметтік қырларын зерттеген Франческо Петрарко болып табылады. Кейіннен Петрарканың гуманизмдегі бастамаларын оның шəкірті Колюччо Салютати жалғастырды. Салютатидің пайымдауынша адамның жер бетінде өмір сүру барысындағы ең басты мақсаты – адам өмір сүру процесін басқалармен келісе отыра дамыту. Антикалық дəуірде Сократ зерттеп негізқойғанфилософиялықантропологияныРенессансдəуіріндегігуманист-ойшылдароданəрідамытуға тырысты. Сократтың философиялық антропологиясындағы адам өз жан дүниесімен жеке сұхбатқа түсу керек деген идеяны Петрарка одан əрі дамытып: «Егерде біз адам болып қалғымыз келсе, адамдарға өз сөздерімізбен көмектесуіміз қажет. Жəй ғана моральдық жігер беру құрылымымен емес, кемелденген сөз өнерінің жоғары мүмкіндіктерін пайдалануымыз керек. Тек қана кемелденген сөз өнері ғана уақыт пен кеңістік заңдылықтарына бағынбастан мыңдаған жылдарға асыл мұра, ойдың кемелдену процесінің себепкері бола алады деп тұжырымдайды». Қайта жаңғыру ойшылдары үшін Орта ғасырлық схоластикалық философия өзекті болмады. Ренессанс философтарының басты зерттеу обьекті адам этикасымəселелері, саясат, экономика, құқық, логика жəнеэстетика болды. Бұл процес жаңа методология мен жаңа философиялық көзқарастарды дүниеге əкелді. Неоплатонизм өкілі, Платон академиясының басшысы Марсилио Фичино (1433-1499) платонизм ілімін христиан діні идеяларымен біріктірді[3,57б]. Фичино біріктіруі нəтижесінде христиан ережелері де, Платонизм ілімі де өз бет-бейнесін жоғалтпады. Платон академиясында білімдері кемелдік дəрежеге жеткен: байырғы мифологияны, Христиандықты, Библияны, əлемдік философия мен əдебиетті жетік менгерген ойшылдар болды. Адамзат тарихындағы осынау жан-жақты ғылыми бағытта дамыған ойшылдар қауымы баға жетпес білім парадигмасының көрсеткішіболабілді.

Қайта өрлеу дəуіріндегі озық руханилық пен əдебиеттің биік шыңы италияндық ақын, Ренессанс əдебиетінің негізін қалаушы Алигерьи Дантеге (1265-1321) тиесілі. Данте өз заманындағы адамдардың руханиөмірініңмəнінөзінің«Комедия» аттыеңбегіндесуреттегенболатын. Кейіннен«Құдайкомедиясы» (Божественнаякомедия) депаталыпкетті[4,168б].

Ренессанс дəуіріндегі Еуропалық ойшыл-интеллегенцияның келесі өкілі Эразм Роттредамский (14691530) [4,204б]. Эразм гуманистік педагогиканың негізін салушы, тəрбие жөніндегі трактаттардың авторы жəне де жаңа гуманизмнің авторы ретінде тарихқа енді. Эразмның өте бай əдебиет мұраларының нəтижесінде бүкіл Еуропа латын тілінің құдіреттілігін таныды. Эразм Ренессанс дəуірінде Христос философиясының негізін салушы ретінде де танымал болып табылады. Ол Христиан дініндегі жасандылық, сəн-салтанат, культтіктүсініксекілді нəрселердібарыншасынады.

Ренессанс дəуіріндегі адам болмысын тану əдебиет, поэзия, филологияны ғылыми таныммен байланыстыру нəтижесінде жүзеге асты. Идеалды адам образы оның жан-жақтылығымен, тікелей байланысты болды. Ондай адамды қоғам мойындап, өзге адамдар ол адамдарды құрмет тұтып, олардың алдында басын иді. Адам қадір қасиеті өте жоғары бағаланды. «Адам абыройы жөнінде» (Речь о достоинстве человека) атты еңбегінде Джованни Пико делла Мирандола (1463-1494) адам болмысын «Төртінші əлем» хақында көрсетеді. Мирандоланың пайымдауынша адам барлық болмыс бағыттарының жоғарғы синтезі жəне басқа үш əлемнен (аспан асты əлемі, аспан əлемі, ай асты əлем) ерекше құбылыс ретіндекөрсетеді. Пико тұтасРенессансдəуірініңфилософиялықсинтезделгенидеясынайтушытұлға. Ол

– адам өзін-өзі жаратушы, егер христиан діні түсінігіне сəйкес Құдай адамды өз бейнесіне сəйкес жаратса жəнедеҚұдайдыешкімжаратпаса, ондаадамдаҚұдайбейнесінегізіндежаратылғантылсымсекілдіөзін-

өзі жаратуға құқылы деп есептеді. «Сен ешқандай шекарамен шектелмегенсін, сен өз бейнеңді өз қалауыңша белгілеуге еріктісің, мен сондай билік бердім. Мен сені əлемнің ортасына сол əлемді өзгерту жəнегүлдендіруүшінқойдым»[5,47б].

Көптеген сыншыл ойшылдар Ренессанс дəуіріндегі гуманистік философиялық дамуды «философиялықдилентантизм» ретіндебағалайотырып, ҚайтаӨрлеудəуіріфилософиясынжүйесіз, ретсіз дамыған деп сынға алады. Бірақ Э.Гарэннің пайымдауы бойынша философияның жүйелі дамуы қатты маңызды емес, философия дамуының басқа да, мысалға: ашық, жүйесіз, проблематикалық типтері бар деп топшылайды[1,79б]. Расында, Ренессанс дəуірінің гуманист философтарының өзіндік ойлау стилі болды. Жəне де олар жалпы қалыптасқан ғылым үрдісіне бағынбастан өзіндік ерекше ойлау стилі процесіндеортаққорытындыжасау арқылызерттеуəдістерінқалыптастырабілді.

176

Табиғатты зерттеу саласында Ренессанс дəуірінің ойшылдары, схоласт философтардың табиғатты зерттеу теорияларына қарама-қарсы табиғатты зерттеу саласында эксперименталдық-методологиялық əдістерді қолдануымен ерекешеленді. Олардың «Табиғат философиясын» зерттеуі натурофилософиялық ілімнің дүниеге келуіне себеп болды. Натурофилософияның негізін салушы Бернардино Телезио (15091588) пайымдауы бойынша, философия теологиядан дербес болуы шарт, алайда Телезио Құдайдың жаратылыстыжаратуынмойындайды. Жаратылыспроцесіненкейінтабиғатəріқарайөзалдынадамукерек деп есептейді. Философтың ойынша, адам рухы материяға тəуелді, яғни рух адам денесіне ерікті болып табылады. Дүниедегі барша адамдар бір-бірінен ақылдарының азды-көптігімен ерекшеленеді жəне адам ақылының аз немесе көп болуы оның басының формасы (өлшемі) жəне дене бітіміне, ең бастысы оның денесініңішіндеорналасқанрухпенжүйкежүйесінебайланысты деппайымдайды.

Натурофилософия ілімі Ренессанс дəуірінде адам болмысы идеясының ерекше тылсым жаратылыс деңгейіне көтерді. Дегенмен Қайта Өрлеудің ең басты идеялары ‒ гумандық пафос, əсемдікті сезіну мен табиғатүстемдігіжəнедестихиялықдиалектикаболыпқалабермек. Құдайменəлемнің, жаратылушымен жаратушыарасындағыжақындықпенбірігуидеясынтереңдететүскенұлыойшылДжорданоБруно(15481600) болатын. Бруно Орта ғасырлық теизмге қарама-қарсы келетін пантеизмдік ілімнің негізін салды. Бруно философиясының орталық категориясы – біртұтастық, болмыс пен заттардың болуының басты себебі осыда деп есептелінді. Біртұтастықта материя формамен сəйкес, рух денемен бір деп есептеді. Біртұтастық ол – Əлем. Ол бар жəне өмір сүреді, жоғалмайды. Адам табиғаттағы ең кемел тұлға, оны табиғаттыңөзібаршатіршілікиелерініңарасындаерекшекемелжаратты, олтабиғаттыңбірбөлшегі. Бірақ адамды кемелдік деңгейге жеткізетін жəне де одан əрі кемелдендіре түсетін ол оның ғылым білімге деген ұмтылысы, оның жоғары кемелдікке бірігу процесі деп есептеді. Джордано Бруно Ренессанс дəуірінің ең ұлы əрі түсінігін түсіну өте қиын ойшылдардың бірі болып табылады. Бруноның кейбір философиялық идеяларыəлікүнгедейінзерттелуобьектісіретіндеқарастырылады.

Қайта Өркендеу дəуіріндегі мəдениет пен ғылымдағы өзгерістер қоғам дамуы мен қатар саясатқа да əсер етпей қоймады. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі біржақты теоцентристік басқару концепциялары бірте-бірте көп векторлы, еркін адам өмірі стиліне сай экономикалық, əлеуметтік жəне саяси салаларға ығыса бастады. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі прогрессивті əлеуметтік-философиялық идеялар ақырындап шіркеу ықпалындағы саяси билікті ығыстыра бастады. Ренессанс дəуіріндегі саясат пен мемлекет құрылымы жөнінде Николо Макиавеллидің реалисттік концепцияларында, Томас Мор мен Томаззо Кампанеллоныңутопиялықшығармаларындадакеңіненбаяндалады.

Ренессанстық ғылым тарихында Макиавелли саяси реализм мен саяси мораль доктринасының негізін салушы ретінде белгілі тұлға. Николо Макиавелли (1469-1527) өзінің «Елбасшы»(Государь), «Тита Ливияның бірінші декадасы жөнінде ойтолғау» (Рассуждения на первую декаду Тито Ливия) атты еңбектерінде Қайта Өрлеу дəуірінің саяси түр сипатын барынша айқындайды. Макиавелли қоғамдағы: білім беру жүйесі, адамдар арасындағы қарым-қатынас мəселесі, адам мансабы мен шенінің өсуі жəне құлдырауы, мемлекет құлдырауы мен дамуы процестеріне саяси талдау жасайды. Ғалым қоғамдық даму процесіментабиғиэволюциялықдамупроцесінбір-біріментығызбайланыстадепесептейді. «...қоғамның тарихидамукезеңдеріжөніндеойланаотыраменіңтүйгенімжарықсəулесіəрқашандабірдей»[6,211б].

Макиавелли діни ілім мен ондағы саяси басқаруды рационалды саяси-практикалық негізде зерттейді. Оның пайымдары бойынша дін адамдардың қажеттілігі негізінде туындаған саяси-əлеуметтік акт. РенессансдəуіріндегіХристианілімініңкүйреуініңбастысебебідіниілімніңсаяси-практикалықидеяларға сайкелмеуіболыптабылады. Макиавеллидіңойыншадінде, моральілімідесаясатқатікелейтəуелдіболуы тиіс. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі діннің басты функциясы адамдарды рухани ауызбіршілікте ұстап, рухани біртұтастық негізінде бұқара халықты елге деген сүйіспеншілікке, патриоттық сезімге тəрбиелеу болыптабылады.

Ренессансдəуіріндегіфилософиялықілімніңдамуыадамзатфилософиясытарихындағыеңүлкендаму кезеңдерінің бірі болып табылады. Қайта Өрлеу кезеңіндегі адам санасының жаңғыруы адамзат баласы үшіндүниегедегенжаңакөзқарастытудырды. Ортағасырдағышіркеутəуелділігіндеболғанқоғамдықсана жаңагуманистікқарқыналды. Адамбаласыдəлосыкезеңдетабиғиортадаүстем, ерекшетуындыекендігін түсіне бастады. Христиан ілімінің қоғамдық санаға əсері əлсіреп жаңа этикалық трансформацияларға ұшырады. Өркениет дамуының осы бір баға жетпес кезеңі дүниені тану ғылымында жаңа бағыттарды тудырды. Философиядаму тарихындаРенессансЖаңа Заманғанатурализм, рационализм, индивидуализм ілімдерінсыйлайбілді.

Ортағасырлық Өркениет дамуындағы Ренессанс ол адамзат дамуының өткені мен бүгінің тұтас бір гармонияда келесі Жаңа Заман кезеңіне өткізуші. Адам санасы жаңғыруы мен ғылымның салтанат құруыныңозықүлгісіболыпқалабермек.

177

Пайдаланылғанəдебиеттер

1.ГарэнЭ. 1986. ПроблемыитальянскогоВозрождения. М.: Прогресс. 421 с.

2.ЛосевА.Ф. 1978. ЭстетикаВозрождения. М.: Изд-воМГУ. 304 с.

3 ЧерниковВ.Г. 1998. Философиядиалектико-материалистическогогуманизма. Рыбинск. РыбинскийДомпечати. 374 с

4.РомановЮ.И., СандуловЮ.А. 2002. Краткаяисторияфилософскоймысли. СПб.: Лань. 224 с.

5.НұртасИманқұл. Философияəлемінде: болмысыжəнетарихы. –Алматы: ПолиграфИздат,2006

6.МакиавеллиН. Избранныепроизведения. М.: Планета.1990

7.КомментариикканцонеолюбвиДж. Бенивьени. ‒ЭстетикаРенессанса. М.: Искусство. Т. 1. 469 с.

8.«Əлемдікфилософиялықмұра».Жиырматомдық. 2 том. Антикалықфилософия. −Алматы: Жазушы, 2005. −189, 262 бб.

ПРОБЛЕМЫВПРЕПОДОВАНИИФИЛОСОФИИ СТУДЕНТАМ МЕДИЦИНСКИХУЧРЕЖДЕНИЙ

ТасболатМ.Р.

Медицинскийколледж«Интердент» Научныйруководитель: ИбраевО.К.

Филосо́фия (др.-греч. φιλοσοφία, дословно ‒ «любомудрие», «любовь к мудрости») ‒ особая форма познания мира, вырабатывающая систему знаний о наиболее общих характеристиках, предельнообобщающихпонятияхифундаментальныхпринципахреальности(бытия) ипознания, бытиячеловека, об отношении человека и мира. К задачам философии на протяжении её истории относились как изучение всеобщих законов развития мира и общества, так и изучение самого процесса познания и мышления, а также изучение нравственных категорий и ценностей. К числу предельных философских вопросов относятся, например, вопросы «Познаваем ли мир?», «Существует ли Бог?», «Что такое истина?», «Что такоехорошо?», «ЧтоестьЧеловек?», «Что первично‒материяилисознание?» идругие.

Философияфактическисуществуетввидемножестваразличныхфилософскихучений, которыемогут противостоятьдругдругу, ноприэтомидополняютдругдруга.

Философия включает в себя множество предметных областей, от метафизики, эпистемологии, этики, эстетики, политическойфилософииифилософиинаукидофилософиидизайнаифилософиикино.

Точноеопределениефилософииявляетсясамопосебеоткрытымфилософскимвопросом. Этосвязано с тем, что и предмет изучения в философии конкретно не определён ‒ философия рассматривает всё, что может быть проблематизировано, в том числе и саму методологию познания (в рамках эпистемологии). В рамках учений разных философских школ, образовавшихся за время существования философии, можно дать разные определения того, что есть философия. Поэтому в определённом смысле определение философиизависитотэпохи.

С другой стороны, у философии существует важный объединяющий принцип ‒ любое философское рассуждение, какими бы неожиданными ни были его посылки, тем не менее строится рационально: осмысленно, в соответствии с некими принципами мышления, как пример, логикой. Рациональность рассужденияотличаетфилософскоемышлениеотмифологическогомышленияирелигиозногомышления, в котором подразумевается супранатурализм и сверхъестественное, то есть иррациональное. Это, однако, не означает, что философия не допускает сосуществования, например, с религией. Напротив, распространеныситуации, когдакакая-нибудьрелигияпринималасьвкачествепредпосылкифилософской системы, и рациональный философский аппарат использовался далее для развития тех областей знания, которыенебылипокрытыканономэтойрелигии.

Медицина как наука ‒ это специфическое единство познавательных и ценностных форм отражения и преобразовательнойдеятельности. Внейаккумулируютсязнанияоздоровьеиболезняхчеловека, лечении

ипрофилактике, норме ипатологии, о патогенном и саногенномвлиянии на него природных, социальных

идуховныхфакторов.

Анализ философско-методологических оснований медицины ‒ это прежде всего выяснение отношения к философии как специфическому знанию, как мировоззренческой и общеметодологической основе медицины. Общеизвестно, что философско-методологическая культура ‒ основная предпосылка научно-исследовательского ипрактическогоуспеха.

Философская позиция в медицине ‒ это определенное понимание гносеологических и ценностнонормативных оснований медицины, ее норм и идеалов, а также понимание оснований самого медицинского знания в самых различных контекстах ‒ борьбы идеализма и материализма, эмпиризма и рационализма, диалектики иметафизики.

Исторический, социокультурный и методологический анализ взаимосвязи медицины и философии в их развитии фокусируется прежде всего па эмпирическом характере медицины, на ее ценностных и познавательных проблемах, выявляет определенные предпосылки прогресса категориального аппарата

178

медицины, поддерживает устойчивость интереса к ее «вечным проблемам» ‒ пониманию сущности человека, егоболезней, здоровьяит.д.

Традиционно философия больше внимания уделяла тем естественным наукам, в которых отчетливо просматривалась теоретико-методологическая фундаментальность, где методы исследования достигли большей степени точности и количественной определенности. На примере этих наук, используя их достижения, философия обосновывал идею тождества бытия и мышления, активного творческого характера отражения, раскрывала диалектику субъект-объектных отношений, выявляла относительное и абсолютное, чувственное и рациональное, эмпирическое и теоретическое в познании, вскрывала закономерность взаимодействия теории и практики, а также показывала роль последнюю как основы и движущей силы всего познавательного процесса. Чаще всего на их опыте выявлялись закономерности развития научного знания, утверждалась сначала классическая, а затем и неклассические формы рациональности, создавалисьтеорииистинности.

Прежде всего именно поэтому правомерно говорить о философии медицины. Именно присущее медицинскому знанию своеобразие представляет интерес для философии. Это связано с тем, что здесь соединяются воедино биология и антропология, социо-гуманитарные, технические экономические и естественно-научные знания, образующие специфическое единство, специфический комплекс дисциплинарных единиц. медицинского знания. Речь идет, следовательно, об изучении особенностей медицинского знания в рамках сложных до дисциплинарных и дисциплинарных форм его организации, в рамках теоретических концептуальных схем, научных исследовательских программ и т.д. Чем сложнее медицинская проблема, тем большую роль в ее изучении играет методология. Наряду со знанием теоретических основ биологии, социологии и других наук для ученого-медика большое значение имеют знание ценностных ориентаций, философско-методологическую оснований и методическая вооруженность. Философия медицины возникла давно, однако вопросы о ее статусе, задачах, основной проблематикеиместевразвитиимедициныиздравоохраненияпоканенашлиприемлемогорешения. Идея философии медицины как переход к новому этапу осмысления медико-биологических и медикосоциальныхпроблемсуществовалавXX в., перешлавXXI в. Однаизактуальныхзадачвэтомнаправлении ‒ ее разграничение с общей теорией медицины как специфической интеграцией естественнонаучных и социогуманитарных знаний.

Особое место в философии медицины принадлежит разработке проблем социально-медицинского знания, на основе которого формируется современная социальная медицина. К кругу таких вопросов относятся, например, проблема взаимодействия культурно-исторических типов общества и типов здравоохранения в обществе (гражданская, социальная и социально-классовая концепции понимания общества и их влияние на решение проблем общественного здоровья, социальную профилактику и организацию здравоохранения, т.е. на социальную медицину). Наконец, влияние научной революции, техники и индустриализации, экономики и демографических процессов на развитие медицины и здравоохранения. «Болезни индустриализации», «болезни цивилизации», проблемы эволюции заболеваемостииболезнейвобществе‒ всеэтопроблемыфилософии медицины.

Философия как наука очень многогранна в своей сфере. Она включает в себя множество аспектов правильности преподавания для студентов. В наше время каждый преподаватель основывается только на теоретических знаниях учащихся, но не на практических знаниях. Проводится консультация под руководствомпреподавателемфилософиивцеломдлявсейаудитории, нонеиндивидуальнодлякаждого. Еслиучитыватькаждогостудента, онвлюбомслучаеиндивидуаленинепохожнакаждогочленагруппы. Философ не учитывает такие критерии и проводит свою методику только с одним вариантом работы со студентами. Вегоработеотмечаетсялишьпроцессобщениямеждустудентами, иприэтомоннеобращает внимания на отдельную личность. Некоторые учащиеся могут не понимать для чего преподается предмет философии и с какой целью. Методика обучения философии имеет огромное отличие между среднеспециальным и высшим образованием. В процессе обучения студентов в вузах проводится полный курс обучения дисциплины философии по профильному предмету, нежели в средне-специальном. Преподаватели философии в средних медицинских учреждениях не базируют полный курс основ философии, какэтоделаютввузах. Всреднихучебныхучрежденияхфилософиюизучаютнеуглубляясьв детали. Изучают философию в целом. Однако, будущим специалистам в разных сферах деятельности нужнысоответственноразныезнанияофилософии, о поведениичеловека.

Преподавание по новой технологии, которое мы можем почерпнуть из университетов ведущих зарубежных стран. Важно взаимодействие с ведущими образовательными институтами и университетами вроде КазНУ имени Аль-Фараби, АГУ, а также обмен опытом с Назарбаев Интеллектуальной Школы (НИШ) и с другими образовательными центрами. Нужно использовать опыт Назарбаев Университета во всехпрофильныхсферах. Тоесть, преподаватьфилософиюуглубленно, какпрофильныйпредмет, изучать её в определенном направлении, которое соответствует специализации данного образовательного учреждения. Преимущественно надо проводить групповые работы. Это поможет будущим специалистам

179

лучше справляться со своими обязанностями, быть конкурентно способными. Мы хотим вывести гуманитарные предметы такие как философия, история, культурология, основы права и т.д. на новый перепрофилированныйуровень. Онадолжнастатьоднимизглавныхпредметоввобразованииинауке, это яконечно жеговорюофилософии.

Использованнаялитератураиссылки:

1.http://scicenter.online/filosofiya-nauki-scicenter/filosofskie-problemyi-meditsinyi-271-53167.html

2.https://www.medbor.ru/osnovnye_metodologicheskie_problem/filosofiya_kak_metodologiya_postroeniya_teor/

3.http://texts.news/filosofiya-nauki-knigi/antichnaya-filosofiya-meditsina-15857.html

ФИЛОСОФСКИЕВЗГЛЯДЫОСНОВОПОЛОЖНИКОВКАЗАХСКОГО ПРОСВЕЩЕНИЯВИНТЕРПРЕТАЦИИО.А.СЕГИЗБАЕВА

ШайдулинаД.Р.

КазНУим. аль-Фараби Факультетфилософиииполитологии Научныйруководитель: ДжаамбаеваБ.А. д.филос.н., и.о. профессора

О.А. СегизбаевособоезначениепредавалфилософскимидеямШоканаВалиханова, основоположника казахского просвещения и непримиримого борца с невежеством. Материализм Валиханова не сменил мифологически-религиозноемиропонимание, но сталпервымшагомнапросветительскомпути.

Так О.А.Сегизбаев описывает взгляды Ш. Валиханова: «Антинаучным знаниям церковников и богословов об иллюзорном сверхъестественном мире он противопо-ставляет простые и ясные взгляды, основанныеназдра¬вомсмыслеиданныхнаукиоматериальностивселен¬ной, природы, оестественности ее явлений. Всякому явлению природы, каким бы сложным и таинственным оно не казалось на первый взгляд, Ч. Ва¬лихановстремилсядатьестественно-научноеобъясне¬ние. Нетруднозаметить, чтовоснове такого стремления лежало безусловное признание им объективной реаль-ности природы, ее естественности. Природа несотворима и неуничтожима. Она вечна и бесконечна. В том, что природа или Вселеннаядолжнырассматриватьсявка¬чествечего-то«бесконечного, вечногоиразнообразно¬го», онне сомневался, считал это очевидной исти¬ной, не нуждающейся в особых доказательствах. Анализ философских произведений казахского просветителя позволяет с полной уверенностью утверж¬дать, что егоматериализмбылнестихийным, авполнеосознанным, продуманнымматериализмом. Онбази¬ровался не только на здравом смысле и трезвой оценке явлений природы, но и на превосходном знании им материалистической теории передовых философов того времени, особенно материалистического учения русскихреволюционныхдемократов» .

Атеистически подходил Валиханов и к изучению шаманизма: «Остается совершенно неоспоримым тот факт, что при разработке проблемы происхождения шаманства, например, он исходит из твердого признания безусловной первичности, объективной реальности природы, Вселенной, а религиозное сознание шаманистов рас¬сматривает как вторичное. Сначала существует природа, действующая на человека, оказывающая на него свое влияние, а потом уж е понятия о ней и ее явлениях в человеческом уме. Ум, сознание человека, таким образом, рассматриваются просветителем как отражение действительности, природы, материи. То, чтопервичностьматерии, природыЧ. Валихановпринимаеткак факт, свидетельствует и его определение особенности шаманства как религии. Почитание шаманистами «природывообщеивчастности» онотноситк«крайнемуматериализму». «Человекдействуетиживетпод влияниемприроды. Вэтомсмыслешаманствопредставляетсобойкрайнийматериализм. Здесь, каквидим, с понятием «материализм» совершенно опреде¬ленно связывается влияние природы на человека. Но то, что оказывает влияние, очевидно, должно быть внешним по отношению к человеку, существовать объективно, бытьнезависимымоттого, начтооно влияет, иначеоно немоглобывлиять» .

В социологической концепции Ш.Валиханова сохраняется та же материалистическая тенденция: человеческое общество есть результат развития природы. О.А.Сегизбаев поясняет: «Исходя из признания аналогичноговпринципехарактераявленийприродыиобщества, Ч. Валихановпредлагалраспространить метод исследования природы на изучение законов общественного развития. В «Записке о служебной реформе» он справедливо отмечает, что некоторые реформаторы, пытаясь провести в жизнь те или иные преобразования без достаточного изучения общественных нужд народа, для которого они предназначаются, допускают грубые ошибки. Этиошибкимогутпривести кроковым последствиям. Избежатьже их, согласно глубокому убеждению казахского просветителя, «очень легко, если при ведении разных реформ неуклонно следовать тому методу, который употребляется в сельском хозяйстве при культивировании растений. «По этому методу,– пишет Ш. Валиханов,– во-первых, необходимо изучить

180