25.Зейіннің психологиялық теорияларын интерпритациялаңыз.

Зейін-адамның психикалық әрекетінің белгілі бір нәрсеге бағытталып шоғырлануы.

Зейiннiң шоғырлануы - оның белгiлi бiр нысанға бағытталып, онда топталу күшi мен дəрежесi, яғни психикалық немесе саналы iс- əрекеттiң толығымен қажеттi нүктеге шөгуi. Зейiннiң шоғырлануы ми қабығындағы қозу ошағы-ның доминанттық қызметiмен тiкелей байланысты (Н. А. Ухтомский). Дəлiрек айтсақ, шоғырлану нысанды ошақтағы қозудың жəне сонымен бiр уақытта жүретiн бас ми қабығындағы басқа аймақтардың тежелуiнiң салдарынан келiп шығады. Зейiннiң бөлiнуi деп адамның өз зейiнiнiң ауқымында бiр уақытта бiрнеше əртүрлi нысандарда ұстай алу қабiлетiн түсiнемiз. Осы қабiлетiне орай əр адам бiр мезгiлде бiрнеше əрекеттердi өз зейiнiнде ұстап, орындау мүмiндiгiне ие. Мысалы, əйгiлi Юлий Цезарь бiр уақытта өзара байланыспаған жетi iспен шұғылдана алады екен. Ал Наполеон өз көмекшiлерiне бiр уақыт iшiнде жетi ресми құжат бойынша көрсетпе берiп, жаздыратын қабiлетке ие болыпты.

Зейiннiң ауысуы зейiннiң бiр нысаннан екiншiсi не саналы жəне байыпты өтуiн бiлдiредi. Зейiннiң ауысу қасиетiнен бiз қоршаған ортаның өзгермелi, күрделi жағдайында жылдам бағыт-бағдар тауып отыру мүмкiндiгiне иемiз. Зейiнкөлемi - ерекшеқұбылыс. Адамбiруақытта əртүрлi заттаржөнiндетеңдейойлап, əрқилыжұмыстардыорындауымүмкiнемес. Осыдансырттанкелiпжатқанақпараттардыадамөзiнiңөңдеумүмкiндiктерiнеорайтоп-тап, жiктейдi. Сондай-ақ,адамныңбiруақыттаөзарабай-ланысыжоқбiрнешенысандардықабылдаумүмкiндiгi дешектеулi. Осышектерарасынтанып, қабылдауы - адамзейiнiнiңкөлемiнбiлдiредi.Зейiннiңалаңдаушылығы - бұлзейiннiңбiрнысаннанекiншiсiнеырықсызауысуы. Мұндайауысуқандайда iспеншұғылданыпотырғанадамғатыстiтiркендiргiшəсерлердiңықпалетуiнентуындайды. Алаңдаусыртқыжəне iшкi болыпбөлiнедi. Сыртқыалаңдаушылық - субъектiгетысқы, қоршағанортажағдайларының əсеретiп, ырықтызейiннiңырықсыззейiнгеауысуынанболады. Зейiннiңiшкi алаңдауыкөңiл-күй, толғаныснəтижесiндетуындайды, орындалатын iскеқызықпаудан,жауапкершiлiктi сезiнбеуденкелiпшығады.

Зейiннiңшашыраңқылығыдепадамныңұзақуақытаралығындаөззейiнi менназарыннақтызатқабағыттайалмауынайтамыз. Шашыраңқылықтыңекi түрi белгiлi:жалғанжəнешын.Жалғаншашыраңқылық - адамныңбiр iскеөтеберiлiп, өзiнтiкелейқоршағанзаттарменқұбылыстар əсерiнеелеңдемеуi. Мұндайшашыраңқылық əсiресешығармашылықжұмыстарменшұғылданатынадамдардакөпкездеседi. Адамныңiшкiжан-күйi бағытталуынанболатыншашыраң-қылықтыңқызметкеоншазияныжоқ, солайдаболса, оныңқоршағанортадабағдаралыпжүруiндебiразкедергi жасайды.Адамғакөпнұқсанкелтiретiнзейiннiңтүрi - шыншашыраңқылық.

26 Қиял және оның психикалық іс-әрекеттегі рөлін айқындаңыз

Адам минда бұрыннан бар елестерді мәнерлеп жаңа обыраз жасау процессі –қиял деп аталынады. Сонымен қиял-нақты шынайылықты білдіретін және осының негізінде жаңа көріністі жасайтын, түсініктерді қайта жасау процессі. Қиял, еңбек процесінде адамның белгілі-бір құралдарды қайта жасау қажеттілігінің туы негізінде пайда болды деп есептелінеді. Мысалы: адам өзінің сипаты мен қасиеті жағынан әлі толық жетілмеген еңбек құралдарын ала отырып, басқа еңбек операциясын жасау үшін қажет өзінің көзқарастарына сәйкес келетін басқа құралдарды көз алдына елестетті. Бірақ кейін адамның тарихи дамуы барысында, қиял тек еңбекте ғана емес, сонымен қатар адамдардың фантазиясында және арманында яғни дәл қазір тәжірибеде жасалуы мүмкін емес образдарда пайда бола бастады. Қиялдың ғылыми техникада және көркем Шығармада қажетті күрделі формасы пайда бола бастады. Алайда, бұл жағдайда да қиял шынайы өмірден алынған, көріністердің қайта жасалуының нәтижесі ретінде ғана роль атқарады. Қиял екі психикалық процесспен-ес және ойлаумен тығыз байланысты. Егер адам бұрын болған оқиғаларды көз алдына келтіргісі келетін болса, ол еске жүгінеді. Ал бұл көріністер жаңа көріністерді жасау үшін қажет болса біз қиял туралы айтамыз. Қиялдың образдары адамның өміріндегі шынайы образдардың жекелеген жақтарын қайта жасау жолымен жасалынады. Мысалы: Фантастикалық романдарды оқи отырып, сіз ойдан жасалынған кейіпкерлер ( жезтырнақ, дәу ) бәрі бір өзінің түр-келбетімен бізге танымал обьектілерге ұқсас екенін аңғарған боларсыз. Өзіміз қандай да бір нәрсені немесе оқиғаны елестете отырып, біз оны толықтай көз алдымызға елестете алмаймыз. Оқиға бір-бірімен байланыссыз фрагменттер түрінде емес, тұтастай және үздіксіз көрінуі тиіс. Осылайша, материалдардың өзіндік қайта өңделуі жүреді, яғни өндіру процессінде біздің қиялымыздың іс-әрекеті көрінеді. Көп жағдайда қиялдардың іс-әрекеті біз ешқашан қабылдамаған объектілер мен құбылыстардың объектісін қалыптастыруда көрінеді. Тап осылайша, біз ешқашан болмаған табиғи зоналар туралы немесе әдеби кейіпкердің образы туралы көрініс пайда болады. Қиялдардың іс-әрекеті адамдардың эмоциялық көңіл күйімен тығыз байланысты. Бақытты болашақ туралы арман белгілі-бір жағдайларда адамды негативті жағдайдан шығарады, оған дәл қазіргі уақыттағы оқиғадан шығуына көмектеседі. Яғни қиял біздің іс-әрекетімізді реттеуде үлкен роль атқарады. Қиял біздің ерікті іс-әрекеттердің жүзеге асуымен де байланысты. Қиял біздің еңбек іс-әрекетерінің кез-келген түрінде кездеседі, себебі қандай да бір нәрсені жасау үшін, жасалынатын нәрсе туралы хабардар болуымыз қажет. Онымен қоса біз шығармашылыққа жақындай түссек, қиялдың маңызы да соғұрлым жоғарлай түседі.Қиялдың физиологиялық негізі, нерв жүйесінің байланысының актуализациясы, оның ыдырауы қайта топтасуы, жаңа жүйеге бірігуі болып табылады. Осылайша, бұрынғы тәжірибемен сәйкес келмейтін, бірақ одан толықтай ажырамаған образдар пайда болады. Қиялдың күрделілігі, олардың эмоциямен байланысы, олардың физиологиялық механизмнің құрылымдарымен өте тығыз байланысты екенін көрсетеді. Бұл жерде көп жағайда гипоталамо-лимбикалық жүйе үлкен роль атқарады.

Қиялдың органикалық процесстерге деген ықпалының тағы бір мысалы: қандай да бір физикалық жұмысты атқару кезінде газ алмасу процессінің өзгеруі болып табылады. Мысалы: біз өзімізді жарыста ауыр штанганы көтеріп жатырмыз деп ойлайық. Бұл жағдайда арнайы прибор газ алмасудың интенсивтілігінің ұлғайғанын көрсетеді. Бұл құбылыс біз штанга көтеріп тұрған адамды көрген кезде де байқалады. Осылайша, қиял адам организімінің процесстерін реттеуде де және олардың жүріс-тұрысын реттеуде де үлкен рөль атқарады.