11.Ньютонның заңдары.

Ньютонның бірінші заңы (немесе инерция заңы) әр алуан жүйелердің санақ жүйелерінен инерциалдық жүйелердің класын бөліп шығарады.

Ілгерілемелі қозғалатын денелер өзінің жылдамдығының модулін және бағытын сақтайтын санақ жүйелері бар болады. Басқа денелердің әсері болмағанда өзінің жылдамдығын сақтайтын дененің қасиетін инерция деп атайды. Сондықтан Ньютонның бірінші заңы инерция заңы деп атайды. Алғаш инерция заңын Г.Галилей тұжырымдаған (1632 ж). Ньютон Галилейдің қорытындыларын жалпылап, оларды қозғалыс заңдарының қатарына қосты. Ньютон механикасында денелердің өзара әсерлесу заңдары инерциалдық санақ жүйелері үшін тұжырымдалады.

Инерциялық жүйелер шексіз көп. Барлық инерциялық жүйелер бір-біріне қатысты бірқалыпты және түзусызықты қозғалатын жүйелер класын құрайды. Қандай да бір дененің әр түрлі инерциялық жүйелердегі үдеулері бірдей. Инерциялық санақ жүйесіндегі жылдамдықтың өзгеру себебі – оның басқа денелермен әсерлесуімен байланысты.Басқа денелердің әсеріндегі дене қозғалысының сандық сипаттамасын беру үшін екі жаңа физикалық шаманы – дененің инертті массасын және күшті енгізу қажет.

Масса – дененің инерттілігін сипаттайтын қасиеті. Егер екі дене бір бірімен әсерлессе, онда екі дененің де жылдамдығы өзгереді, яғни өзара әсерлесу нәтижесінде екі дене де үдеу алады. Берілген екі дененің үдеулерінің қатынасы кез келген жағдайда тұрақты болады. Физикада әсерлескен денелердің массалары олардың үдеулеріне кері пропорционал болатыны қабылданған:

Формуланың оң жағындағы  «минус» таңбасы әсерлескен денелердің үдеулері қарама-қарсы бағытталатынын көрсетеді. Кез келген дененің массасы тәжірибеде эталон массасымен салыстырумен анықталады ().m1 = mэт = 1 кг.

болсын. Онда

.

 Дененің массасы – скаляр шама. Тәжірибе көрсеткендей, егер массалары m1 және m2  екі денені біріктірсе, онда құрама дененің массасы m m1 және m2   массаларының қосындысына тең.m = m1 + m2.

Массалардың мұндай қасиеті аддитивтілік деп аталады.

Күш – бұл денелердің өзара әсерлесуінің мөлшерлік өлшемі. Күш дене жылдамдығының өзгеруінің себебі болып табылады. Ньютон механикасында күштердің әр түрлі себебі болуы мүмкін: үйкеліс күші, ауырлық күші, серпімді күш, т.б. Күш – векторлық шама. Денеге әсер ететін барлық күштердің векторлық қосындысы тең әсерлі күш деп аталады. Күшті өлшеу үшін, күш эталонын және басқа денелерді осы эталонмен салыстыру тәсілін анықтау қажет. Күш эталоны ретінде белгілі ұзындыққа дейін созылған серіппені алуға болады.

1.7.3.-сурет. күшін эталонмен салыстыру. F = F0

 

Ньютонның екінші заңы – динамиканың негізгі заңы. Бұл заң тек инерциялық санақ жүйелерінде орындалады. Екінші заңды тұжырымдамас бұрын, динамикада екі жаңа физикалық шама – дененің массасы m және күш , сонымен бірге оларды өлшеу тәсілдері енгізілетін ұмытпау қажет. Осы шамалардың біріншісі – массаm – дененің инертті қасиеттерінің сандық сипаттамасы болып табылады. Ол дененің сыртқы әсерлеріне қалай жауап беретінін көрсетеді. Екіншісі - күш - бір дененің екінші денеге әсерінің сандық өлшемі.

Ньютонның екінші заңы – табиғаттың фундаментальды заңы, ол келесі екі категорияға жіктеуге болатын тәжірибелік деректердің жалпылауы болып табылады:

1. Егер массалары әр түрлі денелерге бірдей күшпен әсер етсе, онда денелер алатын үдеу массаларға кері пропорционал болады:

2. Егер бір денеге әр түрлі күшпен әсер етсе, онда дененің үдеуі салынған күштерге тура пропорционал болады:

Осы тәрізді бақылауларды жалпылай отырып, Ньютон динамиканың негізгі заңын тұжырымдады:

Денеге әсер ететін күш дене массасы мен оған берілген үдеудің көбейтіндісіне тең болады.

Ньютонның екінші заңы массасы және осы денеге әсер ететін күш белгілі болған жағдайда, үдеуді табуға мүмкіндік береді.

Халық аралық бірліктер жүйесінде массасы 1 кг денеге 1 м/с2 берілген үдеу әсер ететін күш алынады. Бұл бірлік ньютон деп аталады. Оны СИ-да күш эталоны ретінде қабылдайды.

Егер денеге бір уақытта бірнеше күш әсер етсе, мысалы және, онда тең әсерлі күш:

1.8.1.-сурет. күші – шаңғышыға әсер ететін ауырлық күшінің және нормаль

қысымының тең әсерлі күші. күші шаңғышының үдеуін тудырады.

Егер тең әсерлі күш 0-ге тең болса, онда дене тыныштық қалпын немесе бірқалыпты түзусызықты қозғалысын сақтайды. Сонымен, Ньютонның екінші заңы дербес жағдайда Ньютонның бірінші заңын қосады.

масса ұғымы екі әсерлескен дененің үдеулерін өлшеу негізінде анықталды: әсерлескен денелердің массалары үдеулердің сандық мәндеріне кері пропорционал:

Векторлық формада бұл қатынас

түрінде жазылады. «Минус» таңбасы әсерлескен денелердің үдеулері әрқашан қарама-қарсы бағытталатынын көрсетеді. Ньютонның екінші заңына сәйкес,

және

күштері денелердің үдеулерін тудырады. Осыдан:

шығады. Бұл теңдік Ньютонның үшінші заңы деп аталады.

Денелер бір-біріне модулі жағынан тең, ал бағыты жағынан қарама-қарсы күшпен әсер етеді. Бұл күштер әр түрлі денелерге салынған, сондықтан бір-бірін теңестіре алмайды.

1.9.1.-сурет. Ньютонның үшінші заңы.

. Бір денеге салынған күштерді ғана векторларды қосу ережесі бойынша қосуға болады. 1.9.1.-суреті Ньютонның үшінші заңын суреттейді.  Адам жүкке модулі жағынан қандай күшпен әсер етсе, жүк те адамға сондай күшпен әсер етеді. Бұл денелер қарама-қарсы бағытта бағытталған. Олардың физикалық табиғаты бірдей – бұл жіптің серпімді күштері. Екі денеге берілген үдеулер денелер массаларына кері пропорционал.

Бір дененің бөліктерінің арасында әсер ететін күш ішкі күш деп аталады. Егер дене бүтін болып қозғалса, онда оның үдеуі сыртқы күшпен анықталады. Ішкі күштер Ньютонның екінші заңынан шығарылған, өйткені олардың векторлық қосындысы нөлге тең. Мысал ретінде 1.9.2. суретін қарастырайық, мұнда массалары m₁ және m₂ болатын екі дене салмақсыз созылмайтын жіппен және бірдей үдеуімен қозғалатын сыртқыкүшінің әсерінен қозғалады. Денелердің арасында Ньютонның үшінші заңына бағынатын ішкі күштер әсер етеді:

Әрбір дененің қозғалысы олардың арасындағы әсерлесу күшіне байланысты. Әрбір денеге қолданылған Ньютонның екінші заңы:

береді. Осы теңдеулердің сол және оң жақтарын қосып және

,

болатынын ескерсек:

аламыз. Ішкі күштер екі байланысқан денелердің қозғалыс жүйесінің теңдеуінен алынып тасталды.

12.Материялық нүктенің импульс моменті. Күш моменті. Инерция моменті. Күш моменті M деп айналу осіне dқашықтығында нүктеге түсірілген F күштің көбейтіндісімен анықталатын шаманы айтамыз:M=Fd.

d айналу осінен әсер ететін күш нүктесіне дейінгі қашықтық (м). М күш моменті (н*м). Fәсер етуші күш (н). Айналмалы қозғалысты зерттеу үшін екі жаңа физикалық шама-күш моменті және инерция моменті қажет. Қос күштің моменті деп,шамасы бойынша бір-біріне тең,қарама-қарсы бағытталған, бір түзудің бойымен әсер етпейтін екі күшті айтады. Өн бойымен күштер әсер ететін түзулердің l –арақашықтығы қос күштің иіні деп аталады. Қос күштің кез келген нүктеге қатысты моменті біреу-ақ болады. Егер де О нүктесіне қатысты еркінше айналатын болса, онда дене fкүшінің әсерімен осьтен бұрылады, ал бұл ось күш пен О нүктесі жатқан жазықтыққа перпендикуляр,яғни ол берілген нүктеге қатысты күш моментінің бағытымен сәйкес келеді. Моменттің шамасы күштің денені осы осьтен айналдыра алатын күштің қабілеттігін сипаттайды. Егер дене тек кейбір белгіленген осьтен ғана айнала алатын болса,онда денені осы осьтен айналдыра алатын күштің қабілеттілігі оське қатысты моменті деп атайтын шамамен сипатталады. Материялық нүктенің импульс моменті күш моменті сияқты анықталады. О нүктесіне қатысты импульс моменті мынаған тең:L=[rp]=m[rv] мұндағы r-нүктесінен материялық нүкте орналасқан кеңістік нүктесіне жүргізілген радиус вектор. P=mv-нүкте импульсі. Материялық нүктелердің тұйық системасы үшін М=0 осының салдарынан L импульсінің қосынды моменті уақытқа тәуелді болмайды. Импульс моментінің сақталу заңы:материялық нүктелердің тұйық системасының импульс моменті тұрақты болып қалады. V ныВекторлық түрде жазсақ:P= . Екі дене абсолют серпімді соқтығысқанда, екі дене импульс және энергиямен алмасады. Соқтығысқаннан кейінбастапқы жылдамдықтарынан өзгеше жылдамдықтармен қозғалады, бағыттары да өзгеруі мүмкін. Бірақ энергия және импульс сақталу заңлары негізінде толық импульс және энергиялары өзгермейді.m1v1+m2v2=+m2v2 . материялық нүкте z осіне қатыстыматериялық системасының инерция моменті деп аталады. Жеке алынғанқосылғышы z осіне қатысты і-нші материялық нүктенің инерция моменті болып табылады. Инерция моментін мына түрде көрсетуге болады:I=. Бұл жердеэлементар масса берілген нүктедегі дененіңтығыздығын соған сәйкес келетін элементтеркөлемге көбейткенге тең. Инерция моментін табуды жеңілдетеді,ол былай тұжырымдалады:кез келген оське қатысты Iинерция моменті-берілген оське параллель және дене инерциясының центрі арқылы өтетін оське қатыстыинерция момнеті мен дененің м массасының осьтер арасындаағы а арақашықтығының квадратына көбейтіндісінің қосындысына тең:I=.