Операторлар бөлімі Оператор – амалдар мен әрекеттерді орындауы жөнінде

компьютерге тұжырымдалған түрде берілетін нүсқау.

Begіn және End – сөздерінің аралығында программа денесі жазылады. Бұл екі сөзді логикалық жақша деп аталайды. End сөзінен кейін нүкте қойылады. Программа денесі операторлар тізбегінен тұрады. Әр оператор ‘;’ символымен аяқталады.

Мысалы:
Begin	{программа денесінің басы}
Write (‘Вв. целое число А>’); {сұранысты экранға шығару}
Readln(A);	{клавиатурадан A-ң мәнін енгізу}
Write (‘Вв. значение целого числа B>’);
Readln(B);	{Proizved айнымалысын есептеу}
Proizved := A*B;

Write (‘Произведение’,A,’ ‘,B, ‘=’, Proizved);{жауапты шағару}

End. {программаның соңы}

2.6. Енгізу-шығару процедуралары

Паскаль тілінде деректер мәндерін жадыға енгізуге, есептелген нәтижені экранға шығаруға төрт: Read, Readln, Wrіte, Wrіteln операторлары қолданылады.

Read оқу операторы сандық, символдық, жолдық, т.б. деректерді

енгізуді орындайды. Жазылу форматтары мынадай:
READ(a1,a2,..,an),
READLN(a1, a2, ..., an)-оқу;	{LN – жаңа жолға өту}.
Мұндағы: a1,a2,..,an айнымалылар		тізімі.	Программа

орындалу барысында READ операторы кезіксе компьютер тоқтап, осы айнымалыларға клавиатурадан мәндерді енгізуді күтеді.

Мысалы: Var

A, B, Sum1: integer; C, D, Sum2: real;

Begin

Read(A, B);

Sum1:= A +B;

Read(C, D);

Sum2:= C +D;

…

End.

WRІTE жазу операторы сандық, символдық, жолдық, т.б. деректерді шығаруды орындайды. Жазылу форматтары мынадай:

WRІTE(<айнымалылар>,<символдық тұрақтылар>)

22

WRІTELN(<айнымалылар>,<символдықтұрақтылар>)

экранға шығару, яғни тізімде тұрған айнымалылардың мәндерін, апострофқа алынған символдық тұрақтыны, санды экранға шығарады.

Мысалы: WRІTE (‘значение Y=’,Y); {экранға: «значение Y=» деген сөз және Y -тің мәні шығады}

Экранға шығару форматтары

Wrіte және Wrіteln операторларында деректердің шығару өрісінің енін анықтап жазу мүмкіндіктері бар.

Төмендегі келтірілген форматтарда мына белгілеулер қолданылған:

I, р, q – бүтін типті өрнек; R – нақты типті өрнек;

В – логикалық типті өрнек; Сһ – символдық типті өрнек; S – жолдық типті өрнек;

# – цифра;

*– белгі ‘+’ немесе ‘ – ‘;

–пробел.

Write(I) – I айнымалысының мәнін курсордың позициясынан

бастап, шығарады.
I-ң мәні	Форматы	Нәтиже
134	Write (I);	134
5671	Write (I);	5671
287	Write (I, I, I);	287287287

Write (I:p) –I айнымалысының мәнін өрістің ең оң жақ шеткі позицияларында, ені p-ға тең орынмен шығарады.

I-ң мәні	Форматы	Нәтиже
134	Write (I:6);	___134
5671	Write (I:10);	_______5671
312	Write (I+I:7);	____624
Write(R)	– R нақты типті	айнымалысының мәнін, ені 18

символдық өрісте, жылжымалы нүктелі форматта шығарады.

Егер R>=0.0 болса, онда сан _#.##########Е*## форматында шығады.

Егер R < 0.0 болса, онда сан __#.##########Е*## форматында

шығады.
R -ң мәні	Форматы	Нәтиже
715.432	Write (R);	_7 .1543200000E+02
-1.919E+01	Write (R);	_-1.9190000000E+01
567.986	Write (R/2) ;	__2.8399300000Е+02

23

Write(R:p) – R нақты типті айнымалысының мәнін өрістің ең оң жақ шеткі позицияларында, жылжымалы нүктелі форматымен, ені p-ға тең орынмен, шығарады.

Егер R>=0.0 болса, онда сан . . . _##. . #Е*## форматында, өрістің минималды ені 7 символ болып шығады.

Егер R < 0.0 болса, онда сан __...._ — #.##.. #Е*## форматында өрістің минималды ені 8 символ болып шығады. Нүктеден кейін бір

цифр болса да шығарылады.
R -ң мәні	Форматы	Нәтиже
511.04	Write (R:15);	5.110400000E+02
-511.04	Write (R:15);	-5.11040000E+02
46.78	Write (-R:12);	-4.67800E+01

Write(R:p:q) – R нақты типті айнымалысының мәнін, өрістің ең оң жақ шеткі позицияларында, тиянақты нүктелі форматымен, жалпы орын саны p-ға тең, ал бөлшек бөлігінің цифрлар саны q-ға

теңеліп шығарылады, (0 <= q <= 24).
R -ң мәні	Форматы	Нәтиже
511.04	Write (R:8:4);	511.0400
-46.78	Write(R:7:2);	_-46.78
-46.78	Write(R:9:4);	_-46.7800
Write(Ch) – Ch символдық айнымалының мәнін курсордың
позициясынан бастап, шығарады.
Ch -ң мәні	Форматы	Нәтиже
‘X’	Write(Ch);	X
‘Y’	Write(Ch);	Y
‘!’	Write(Ch, Ch, Ch);	!!!
Write(Ch:p) – Ch символдық айнымалының мәнін өрістің ең
оң жақ шеткі позицияларында, ені p-ға тең орынмен, шығарады.
Ch -ң мәні	Форматы	Нәтиже
‘X’	Write(Ch:3);	__X
‘Y’	Write(Ch:5);	____Y
‘!’	Write(Ch:2, Ch:4);	_!___!
‘!’	Write(Ch, Ch, Ch);	!!!
Write(S) – S жолдық типті айнымалының мәнін курсордың
позициясынан бастап, шығарады
S -ң мәні	Форматы	Нәтиже
‘Day N’	Write (S);	Day N
‘Ведомость 11’	Write (S);	Ведомость 11
'RRRDDD'	Write (S,S);	RRRDDDRRRDDD

Write(S:p) –S жолдық типті айнымалының мәнін өрістің ең оң жақ шеткі позицияларында, p-ға тең символдар шығарады.

24

S -ң мәні	Форматы	Нәтиже
‘Day N’	Write (S:10);	_____Day N
‘Ведомость 11’	Write (S:13);	_Ведомость 11
'RRRDDD'	Write (S:7,S:7);	_RRRDDD_RRRDDD
Write(B) – B логикалық типті айнымалының, True немесе False
нәтижесін, курсордың ағымдық позициясынан бастап шығарады.
B -ң мәні	Форматы	Нәтиже
True	Write (B) ;	True
False	Write (B, not B) ;	False True
Write(B:p) –B	логикалық типті	айнымалының True немесе

False нәтижесін, өрістің оң жақ шеткі позицияларында, p-ға тең орынмен шығарады.

B -ң мәні		Форматы	Нәтиже
True		Write (B:6);	__True
False		Write (B:10) ;	_____False
True		Write (B:5, not B:7) ;	_True__False
Параметрі жазылмаған Writeln операторы курсорды жаңа
жолдың басына жібереді.
Writeln процедурасының жұмысын түсіндіру үшін, келесі
программаның фрагментін келтірейік:
A := 4;
В := 6;
С := 55;
	Write(A:3); Write(B:3); Write(C:3);
	Sum:= A + B + C;
	Writeln('A=', A) ;
	Writeln('B=', B);
	Writeln('C=', C);
	Writeln('Сумма A+B+C равна ', Sum);
Орындалу нәтижесі:
4	6	55
A=4
В=6
C=55

Сумма А+В+С равна 65

Мысал: Writeln операторында шығару форматтарын қолданған программа:

Program DemoWriteln;

{программа төртбұрыштың ауданын есептеп нәтижесін принтерге басып шығарады}

uses Printer;

25

{Lst құрылғысы-принтерге қызмет ететін модульдық процедураларды және функцияларды қосады}

var

A, B, S: integer; {A,B – қабырғалары, S – аудан}

begin

A:= 8; B:= 4;

S:= A * B;

Writeln (Lst, ‘------------------------------------------------’); Writeln (Lst, ‘|A қабырғасы | B қабырғасы | Аудан |’);

Writeln (Lst, ‘-------------------------------------------------	’);
Writeln (Lst, ‘|’, A:7, B:11, S:11, ‘|’:5);
Writeln (Lst, ‘-------------------------------------------------	’);

End.

Программаның орындалу нәтижесінде қағазға мынадай кесте

шығарып алуға болады:
-----------------------------------------------------
| A қабырғасы | B қабырғасы | Аудан				|
-----------------------------------------------------
|	8	4	32	|

-----------------------------------------------------

Пысықтау сұрақтары

1.Программаның құрылымында қандай негізгі бөлімдер болады? Олардың жазылу тәртібі?

2.Программаның сипаттама бөлімі қандай бөлімдерден

тұрады?

3.Айнымалылар қандай резервтелген сөзден кейін сипатталады? Мысал келтіріңіз?

4.Айнымалыларды және олардың типтерін сипаттау арқылы компьютерге нені хабарлаймыз?

5.Операторлар бөлімі қандай резервтелген сөздер аралығында жазылады?

6.Логикалық жақша деп қандай сөздерді айтады?

7.Оператор дегенді қалай түсінуге болады? Жазылуы қандай символмен аяқталуы керек?

8.Паскаль тілінде енгізу-шығару операцияларын орындауға қандай операторлар қолданылады?

9.READ және READLN операторлары не үшін қолданылады? Айырмасы қандай?

10.WRІTE және WRІTELN операторлары не үшін қолданылады? Айырмасы неде?

26

11.WRІTE және WRІTELN операторларында шығару форматтарында қандай белгілеулер қолданылады? Мысалдар келтіріңіздер.

12.Программаның қай бөлімінде принтерге шығару сипатталады?

13.Программаның нәтижесін принтерге шығару үшін қандай стандартты модульді қосу керек?

Тапсырмалар

1.Экранға өзіңіздің аты жөніңізді шығаратын программа құрыңыз.

2.Экранға мына өлең шумағын шығаратын программа құрыңыз:

Унылая пора! Очей очарование! Приятна мне твоя прощальная краса – Люблю я пышное природы увяданье,

Вбагрец и золото одетые леса.

А.С. Пушкин

3.Бүтін (ineger) типті A, B, C, D айнымалыларына мәндерді енгізу және олардың қосындысын шығару программасын құрыңыз. A және B мәндерін бір жолда, C және D – келесі жолда шығаруды ұйымдастырыңыз.

4.Нақты (real) типті A, B, C айнымалыларына мәндерді енгізу және бір жолда шығару програмасын құрыңыз. Сандардың бөлшек бөлігінде екі цифрдан шығаруды ұйымдастырыңыз.

5.Нақты (real) типті C, D, Z айнымалыларына мәндерді бір жолда енгізу және шығару, C*(D/3.14) + (Z*3) өрнегінің мәнін келесі жолда шығару программасын құрыңыз.

6.Экранға мынадай үлгіде шығару программасын құрыңыз:

*************************

* A * B * A+B * A–B * A/B *

*************************

6

2

8

4

3.0

*************************

7. Тік үшбұрыштың A, B катеттерінің мәнін клавиатурадан енгізу, ауданын есептеу және шәтижені мына түрде: «Для значений катетов 4 и 6 площадь прямоугольного треугольника равна 12» деп шығару программасын құрыңыз.

27