Жай, тұрақты сөз тіркестері

Тіл арқылы қатынас жасағанда, сөздер дара күйінде емес, бір-бірімен тіркесіп қолданылады. Тіркес екі түрлі болады.

1. Құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге немесе басқа сөздермен алмастыруға бола беретін и еркін тіркес.

Мысалы, үлгілі бала дегенінің орнына үлгілі қыз деуге болады, диктант жазу дегеннің орнына шығарма жазу, хат жазу десе де болады.

Мұндай еркін тіркестер жай сөз тіркесі деп аталады.

2. Мағынасы бір тұтас, құрамын өзгертуге, басқа сөзбен алмастыруға болмайтын, бір сөздің орынан ғана жұмсалатын да тіркестер бар, мұндай тіркестерді тұрақты тіркестер дейді.

Мысалы, ит жанды, таяқ тастам жер.

Тұрақты тіркестің мағынасы оның құрамындағы сөздердің мағыналарынан тумайды, басқа бір мағынаны білдіреді.

Мысалы: қабырғаңмен кеңес-ойлан, қас мен көздің арасында – шапшаң.

Неше сөзден құралса да, тұрақты тіркес бір ғана ұғымды білдіреді. Сөйлем ішінде бір ғана мүшенің қызметін атқарады.

Мысалы: Көзі ашық, көкірегі ояу азаматтар елге қызмет етеді. Осы сөйлемдегі көзі ашық, көкірегі ояу тұрақты тіркес, оның сұрағы қандай?

Саналы деген бір мағынаны білдіреді, анықтауыштық қызмет атқарады.

Орын жағынан әбден қалыптасқан, құрамы өзгертуге келмейтін, бәрі тұтасып бір мағынаны білдіретін, бір ғана сөйлем мүшесі ретінде қолданылатын тіркесті тұрақты тіркес дейміз. Тұрақты тіркестер ғылым тілінде фразеология, фразеологизм деп те аталады.

Жаттығу. Берілген еркін тіркестермен сөйлем құраңыздар.

таза дәптер, таза киім, таза бөлме, әдемі қыз, ұқыпты қыз, әдепті қыз.

әдепті оқушы, әдепті кісі, баланың ісі, үлкеннің ісі.

Жаттығу. Мына тұрақты тіркестердің мағынасын түсіндіріңіздер.

таза таңба басқандай, біреудің ала жібін аттамау, жүрек жұтқан, қоян жүрек, таяқ тастам жер, тіс жармау, мұзға отырғызып кету, көзді ашып жұмғанша.

Әбу Насыр әл-Фараби

Әбу Насыр Отырар қаласында туған. Отырарды арабтар «Фараб» деп атаған. Сондықтан да Әбу Насырдың өз атына туған қаласының аты қосылып, Әбу Насыр әл-Фараби деп аталған.

Фараби орта бойлы, мығым денелі, батыл, әрі мерген болған. Ол музыкалық аспаптарда ойнауды ұнатады. Фараби Отырардағы медреседе оқып, білім алады. Ол түркі, парсы, араб, латын тілдерін жақсы білген. Ол 150-ге (жүз елуге) жуық еңбек (кітап) жазған.

Әбу Насыр әл-Фараби математика, астрономия, логика, медицина, музыка, жаратылыстану, тіл, философия ғылымдарын жақсы білген.

Әбу Насыр әл-Фарабидің туғанына 1100 (бір мың бір жүз) жыл толған тойын бүкіл дүние жүзі, оның ішінде біздің еліміз үлкен салтанатпен атап өтті.

Алматы қаласында Әбу Насыр әл-Фараби атындағы көше, университет бар.

Тапсырма:

1. Әбу Насыр әл-Фараби кім?

2. Ол қандай адам болған, қанша тіл, қандай ғылымдарды білген?

3. Мәтінді өз сөздеріңізбен әңгімелеп беріңіздер.

Атамекен

Сүйіктіңдей жүретін кіл есіңде,

Кір түсірме ел деген ұлы есімге.

Атамекен – бақыты өздеріңнің ,

Жеңіп алған сан ғасыр күресінде.

Күндерімен, түнімен, гүлдерімен

Өзіңдікі ол сенің, білесің бе?

Өзіңдікі аңы да, орманы да,

Өзіңдікі көлі де қорғаны да...

Сүйесің сен, өйткені туған жердің

Бұлбұлын да, әнін де, өзенін де,

Өз анаңның алдында ұйықтағандай,

Өзі бақыт – жүргенің өз еліңде.

(К. Ахметова)

Тапсырма:

1. Өлеңді оқыңыздар, жаттаңыздар.

2. Атамекен, кіл есіңде, кір түсірме деген сөздердің мағынасын түсіндіріңіздер.